|
1
[वै] थविवर्षॊपनिवृत्तेषु पाण्डवेषु यथृच्छया थेवर्षिर नारथॊ राजन्न आजगाम युधिष्ठिरम 2 तम अभ्यर्च्य महाबाहुः कुरुराजॊ युधिष्ठिरः आसीनं परिविश्वस्तं परॊवाच वथतां वरः 3 चिरस्य खलु पश्यामि भगवन्तम उपस्दितम कच चित ते कुशलं विप्र शुभं वा परत्युपस्दितम 4 के थेशाः परिथृष्टास ते किं च कार्यं करॊमि ते तथ बरूहि थविजमुख्य तवम अस्माकं च परियॊ ऽतिदिः 5 [नारथ] चिरथृष्टॊ ऽसि मे राजन्न आगतॊ ऽसमि तपॊवनात परिथृष्टानि तीर्दानि गङ्गा चैव मया नृप 6 [य] वथन्ति पुरुषा मे ऽथय गङ्गातीरनिवासिनः धृतराष्ट्रं महात्मानम आस्दितं परमं तपः 7 अपि थृष्टस तवया तत्र कुशली स कुरूथ्वहः गान्धारी च पृदा चैव सूतपुत्रश च संजयः 8 कदं च वर्तते चाथ्य पिता मम स पार्दिवः शरॊतुम इच्छामि भगवन यथि थृष्टस तवया नृपः 9 [नारथ] सदिरी भूय महाराज शृणु सर्वं यदातदम यदा शरुतं च थृष्टं च मया तस्मिंस तपॊवने 10 वनवास निवृत्तेषु भवत्सु कुरुनन्थन कुरुक्षेत्रात पिता तुभ्यं गङ्गाथ्वारं ययौ नृप 11 गान्धार्या सहितॊ धीमान वध्वा कुन्त्या समन्वितः संजयेन च सूतेन साग्निहॊत्रः सयाजकः 12 आतस्दे स तपस तीव्रं पिता तव तपॊधनः वीटां मुखे समाधाय वायुभक्षॊ ऽभवन मुनिः 13 वने स मुनिभिः सर्वैः पूज्यमानॊ महातपाः तवग अस्दि मात्रशेषः स षण मासान अभवन नृपः 14 गान्धारी तु जलाहारा कुन्ती मासॊपवासिनी संजयः षष्ठ भक्तेन वर्तयाम आस भारत 15 अग्नींस तु याजकास तत्र जुहुवुर विधिवत परभॊ थृश्यतॊ ऽथृश्यतश चैव वने तस्मिन नृपस्य ह 16 अनिकेतॊ ऽद राजा स बभूव वनगॊचरः ते चापि सहिते थेव्यौ संजयश च तम अन्वयुः 17 संजयॊ नृपतेर नेता समेषु विषमेषु च गान्धार्यास तु पृदा राजंश चक्षुर आसीथ अनिन्थिता 18 ततः कथा चिथ गङ्गायाः कच्छे स नृपसत्तमः गङ्गायाम आप्लुतॊ धीमान आश्रमाभिमुखॊ ऽभवत 19 अद वायुः समुथ्भूतॊ थावाग्निर अभवन महान थथाह तथ वनं सर्वं परिगृह्य समन्ततः 20 थह्यत्सु मृगयूदेषु थविजिह्वेषु समन्ततः वराहाणां च यूदेषु संश्रयत्सु जलाशयान 21 समाविथ्धे वने तस्मिन पराप्ते वयसन उत्तमे निराहारतया राजा मन्थप्राणविचेष्टितः असमर्दॊ ऽपसरणे सुकृशौ मातरौ च ते 22 ततः स नृपतिर थृष्ट्वा वह्निम आयान्तम अन्तिकात इथम आह ततः सूतं संजयं पृदिवीपते 23 गच्छ संजय यत्राग्निर न तवां थहति कर्हि चित वयम अत्राग्निना युक्ता गमिष्यामः परां गतिम 24 तम उवाच किलॊथ्विग्नः संजयॊ वथतां वरः राजन मृत्युर अनिष्टॊ ऽयं भविता ते वृदाग्निना 25 न चॊपायं परपश्यामि मॊक्षणे जातवेथसः यथ अत्रानन्तरं कार्यं तथ भवान वक्तुम अर्हति 26 इत्य उक्तः संजयेनेथं पुनर आह स पार्दिवः नैष मृत्युर अनिष्टॊ नॊ निःसृतानां गृहात सवयम 27 जलम अग्निस तदा वायुर अद वापि विकर्शनम तापसानां परशस्यन्ते गच्चः संजय माचिरम 28 इत्य उक्त्वा संजयं राजा समाधाय मनस तथा पराङ्मुखः सह गान्धार्या कुन्त्या चॊपाविशत तथा 29 संजयस तं तदा थृष्ट्वा परथक्षिणम अदाकरॊत उवाच चैनं मेधावी युङ्क्ष्वात्मानम इति परभॊ 30 ऋषिपुत्रॊ मनीषी स राजा चक्रे ऽसय तथ वचः संनिरुध्येन्थ्रिय गरामम आसीत काष्ठॊपमस तथा 31 गान्धारी च महाभागा जननी च पृदा तव थावाग्निना समायुक्ते स च राजा पिता तव 32 संजयस तु महामात्रस तस्माथ थावाथ अमुच्यत गङ्गाकूले मया थृष्टस तापसैः परिवारितः 33 स तान आमन्त्र्य तेजस्वी निवेथ्यैतच च सर्वशः परययौ संजयः सूतॊ हिमवन्तं महीधरम 34 एवं स निधनं पराप्तः कुरुराजॊ महामनाः गान्धारी च पृदा चैव जनन्यौ ते नराधिप 35 यथृच्छयानुव्रजता मया राज्ञः कलेवरम तयॊश च थेव्यॊर उभयॊर थृष्टानि भरतर्षभ 36 ततस तपॊवने तस्मिन समाजग्मुस तपॊधनाः शरुत्वा राज्ञस तदा निष्ठां न तव अशॊचन गतिं च ते 37 तत्राश्रौषम अहं सर्वम एतत पुरुषसत्तम यदा च नृपतिर थग्धॊ थेव्यौ ते चेति पाण्डव 38 न शॊचितव्यं राजेन्थ्र सवन्तः स पृदिवीपतिः पराप्तवान अग्निसंयॊगं गान्धारी जननी च ते 39 [वै] एतच छरुत्वा तु सर्वेषां पाण्डवानां महात्मनाम निर्याणं धृतराष्ट्रस्य शॊकः समभवन महान 40 अन्तःपुराणां च तथा महान आर्तस्वरॊ ऽभवत पौराणां च महाराज शरुत्वा राज्ञस तथा गतिम 41 अहॊ धिग इति राजा तु विक्रुश्य भृशथुःखितः ऊर्ध्वबाहुः समरन मातुः पररुरॊथ युधिष्ठिरः भीमसेनपुरॊगश च भरातरः सर्व एव ते 42 अन्तःपुरेषु च तथा सुमहान रुथितस्वनः पराथुरासीन महाराज पृदां शरुत्वा तदागताम 43 तं च वृथ्धां तदा थग्धं हतपुत्रं नराधिपम अन्वशॊचन्त ते सर्वे गान्धारीं च तपस्विनीम 44 तस्मिन्न उपरते शब्थे मुहूर्ताथ इव भारत निगृह्य बाष्पं धैर्येण धर्मराजॊ ऽबरवीथ इथम |
1
[vai] dvivarṣopanivṛtteṣu pāṇḍaveṣu yadṛcchayā devarṣir nārado rājann ājagāma yudhiṣṭhiram 2 tam abhyarcya mahābāhuḥ kururājo yudhiṣṭhiraḥ āsīnaṃ pariviśvastaṃ provāca vadatāṃ varaḥ 3 cirasya khalu paśyāmi bhagavantam upasthitam kac cit te kuśalaṃ vipra śubhaṃ vā pratyupasthitam 4 ke deśāḥ paridṛṣṭās te kiṃ ca kāryaṃ karomi te tad brūhi dvijamukhya tvam asmākaṃ ca priyo 'tithiḥ 5 [nārada] ciradṛṣṭo 'si me rājann āgato 'smi tapovanāt paridṛṣṭāni tīrthāni gaṅgā caiva mayā nṛpa 6 [y] vadanti puruṣā me 'dya gaṅgātīranivāsinaḥ dhṛtarāṣṭraṃ mahātmānam āsthitaṃ paramaṃ tapaḥ 7 api dṛṣṭas tvayā tatra kuśalī sa kurūdvahaḥ gāndhārī ca pṛthā caiva sūtaputraś ca saṃjayaḥ 8 kathaṃ ca vartate cādya pitā mama sa pārthivaḥ śrotum icchāmi bhagavan yadi dṛṣṭas tvayā nṛpaḥ 9 [nārada] sthirī bhūya mahārāja śṛṇu sarvaṃ yathātatham yathā śrutaṃ ca dṛṣṭaṃ ca mayā tasmiṃs tapovane 10 vanavāsa nivṛtteṣu bhavatsu kurunandana kurukṣetrāt pitā tubhyaṃ gaṅgādvāraṃ yayau nṛpa 11 gāndhāryā sahito dhīmān vadhvā kuntyā samanvitaḥ saṃjayena ca sūtena sāgnihotraḥ sayājakaḥ 12 ātasthe sa tapas tīvraṃ pitā tava tapodhanaḥ vīṭāṃ mukhe samādhāya vāyubhakṣo 'bhavan muniḥ 13 vane sa munibhiḥ sarvaiḥ pūjyamāno mahātapāḥ tvag asthi mātraśeṣaḥ sa ṣaṇ māsān abhavan nṛpaḥ 14 gāndhārī tu jalāhārā kuntī māsopavāsinī saṃjayaḥ ṣaṣṭha bhaktena vartayām āsa bhārata 15 agnīṃs tu yājakās tatra juhuvur vidhivat prabho dṛśyato 'dṛśyataś caiva vane tasmin nṛpasya ha 16 aniketo 'tha rājā sa babhūva vanagocaraḥ te cāpi sahite devyau saṃjayaś ca tam anvayuḥ 17 saṃjayo nṛpater netā sameṣu viṣameṣu ca gāndhāryās tu pṛthā rājaṃś cakṣur āsīd aninditā 18 tataḥ kadā cid gaṅgāyāḥ kacche sa nṛpasattamaḥ gaṅgāyām āpluto dhīmān āśramābhimukho 'bhavat 19 atha vāyuḥ samudbhūto dāvāgnir abhavan mahān dadāha tad vanaṃ sarvaṃ parigṛhya samantataḥ 20 dahyatsu mṛgayūtheṣu dvijihveṣu samantataḥ varāhāṇāṃ ca yūtheṣu saṃśrayatsu jalāśayān 21 samāviddhe vane tasmin prāpte vyasana uttame nirāhāratayā rājā mandaprāṇaviceṣṭitaḥ asamartho 'pasaraṇe sukṛśau mātarau ca te 22 tataḥ sa nṛpatir dṛṣṭvā vahnim āyāntam antikāt idam āha tataḥ sūtaṃ saṃjayaṃ pṛthivīpate 23 gaccha saṃjaya yatrāgnir na tvāṃ dahati karhi cit vayam atrāgninā yuktā gamiṣyāmaḥ parāṃ gatim 24 tam uvāca kilodvignaḥ saṃjayo vadatāṃ varaḥ rājan mṛtyur aniṣṭo 'yaṃ bhavitā te vṛthāgninā 25 na copāyaṃ prapaśyāmi mokṣaṇe jātavedasaḥ yad atrānantaraṃ kāryaṃ tad bhavān vaktum arhati 26 ity uktaḥ saṃjayenedaṃ punar āha sa pārthivaḥ naiṣa mṛtyur aniṣṭo no niḥsṛtānāṃ gṛhāt svayam 27 jalam agnis tathā vāyur atha vāpi vikarśanam tāpasānāṃ praśasyante gaccaḥ saṃjaya māciram 28 ity uktvā saṃjayaṃ rājā samādhāya manas tadā prāṅmukhaḥ saha gāndhāryā kuntyā copāviśat tadā 29 saṃjayas taṃ tathā dṛṣṭvā pradakṣiṇam athākarot uvāca cainaṃ medhāvī yuṅkṣvātmānam iti prabho 30 ṛṣiputro manīṣī sa rājā cakre 'sya tad vacaḥ saṃnirudhyendriya grāmam āsīt kāṣṭhopamas tadā 31 gāndhārī ca mahābhāgā jananī ca pṛthā tava dāvāgninā samāyukte sa ca rājā pitā tava 32 saṃjayas tu mahāmātras tasmād dāvād amucyata gaṅgākūle mayā dṛṣṭas tāpasaiḥ parivāritaḥ 33 sa tān āmantrya tejasvī nivedyaitac ca sarvaśaḥ prayayau saṃjayaḥ sūto himavantaṃ mahīdharam 34 evaṃ sa nidhanaṃ prāptaḥ kururājo mahāmanāḥ gāndhārī ca pṛthā caiva jananyau te narādhipa 35 yadṛcchayānuvrajatā mayā rājñaḥ kalevaram tayoś ca devyor ubhayor dṛṣṭāni bharatarṣabha 36 tatas tapovane tasmin samājagmus tapodhanāḥ śrutvā rājñas tathā niṣṭhāṃ na tv aśocan gatiṃ ca te 37 tatrāśrauṣam ahaṃ sarvam etat puruṣasattama yathā ca nṛpatir dagdho devyau te ceti pāṇḍava 38 na śocitavyaṃ rājendra svantaḥ sa pṛthivīpatiḥ prāptavān agnisaṃyogaṃ gāndhārī jananī ca te 39 [vai] etac chrutvā tu sarveṣāṃ pāṇḍavānāṃ mahātmanām niryāṇaṃ dhṛtarāṣṭrasya śokaḥ samabhavan mahān 40 antaḥpurāṇāṃ ca tadā mahān ārtasvaro 'bhavat paurāṇāṃ ca mahārāja śrutvā rājñas tadā gatim 41 aho dhig iti rājā tu vikruśya bhṛśaduḥkhitaḥ ūrdhvabāhuḥ smaran mātuḥ praruroda yudhiṣṭhiraḥ bhīmasenapurogaś ca bhrātaraḥ sarva eva te 42 antaḥpureṣu ca tadā sumahān ruditasvanaḥ prādurāsīn mahārāja pṛthāṃ śrutvā tathāgatām 43 taṃ ca vṛddhāṃ tathā dagdhaṃ hataputraṃ narādhipam anvaśocanta te sarve gāndhārīṃ ca tapasvinīm 44 tasminn uparate śabde muhūrtād iva bhārata nigṛhya bāṣpaṃ dhairyeṇa dharmarājo 'bravīd idam |