|
1
[वैषम्पायन] अर्जुनस्य वचॊ शरुत्वा भीमसेनॊ ऽतय अमर्षणः धैर्यम आस्दाय तेजस्वी जयेष्ठं भरातरम अब्रवीत 2 राजन विथितधर्मॊ ऽसि न ते ऽसत्य अविथितं भुवि उपशिक्षाम ते वृत्तं सथैव न च शक्नुमः 3 न वक्ष्यामि न वक्ष्यामीत्य एवं मे मनसि सदितम अति थुःखात तु वक्ष्यामि तन निबॊध जनाधिप 4 भवतस तु परमॊहेन सर्वं संशयितं कृतम विक्लवत्वं च नः पराप्तम अबलत्वं तदैव च 5 कदं हि राजा लॊकस्य सर्वशास्त्रविशारथः मॊहम आपथ्यते थैन्याथ यदा कु पुरुषस तदा 6 आगतिश च गतिश चैव लॊकस्य विथिता तव आयत्यां च तथात्वे च न ते ऽसत्य अविथितं परभॊ 7 एवंगते महाराज राज्यं परति जनाधिप हेतुम अत्र परवक्ष्यामि तथ इहैकमनाः शृणु 8 थविथिधॊ जायते वयाधिः शारीरॊ मानसस तदा परस्परं तयॊर जन्म निर्थ्वंथ्वं नॊपलभ्यते 9 शारीराज जायते वयाधिर मानसॊ नात्र संशयः मानसाज जायते वयाधिः शारीर इति निश्चयः 10 शारीर मानसे थुःखे यॊ ऽतीते अनुशॊचति थुःखेन लभते थुःखं थवाव अनर्दौ परपथ्यते 11 शीतॊष्णे चैव वायुश च तरयः शारीर जा गुणाः तेषां गुणानां साम्यं च तथ आहुः सवस्दलक्षणम 12 तेषाम अन्यतमॊत्सेके विधानम उपथिष्यते उष्णेन बाध्यते शीतं शीतेनॊष्णं परबाध्यते 13 सत्त्वं रजॊ तमॊ चैव मानसाः सयुस तरयॊ गुणाः हर्षेण बाध्यते शॊकॊ हर्षः शॊकेन बाध्यते 14 कश चित सुखे वर्तमानॊ थुःखस्य समर्तुम इच्छति कश चिथ थुःखे वर्तमानः सुखस्य समर्तुम इच्छति 15 स तवं न थुःखी थुःखस्य न सुखी च सुखस्य च न थुःखी सुखजातस्य न सुखी थुःखजस्य वा 16 समर्तुम अर्हसि कौरव्य थिष्टं तु बलवत्तरम अद वा ते सवभावॊ ऽयं येन पार्दिव कृष्यसे 17 थृष्ट्वा सभा गतां कृष्णाम एकवस्त्रां रजस्वलाम मिषतां पाण्डुपुत्राणां न तस्य समर्तुम अर्हसि 18 परव्राजनं च नगराथ अजिनैश च निवासनम महारण्यनिवासश च न तस्य समर्तुम अर्हसि 19 जटासुरात परिक्लेशं चित्रसेनेन चाहवम सैन्धवाच च परिक्लेशं कदं विस्मृतवान असि पुनर अज्ञातचर्यायां कीचकेन पथा वधम 20 यच च ते थरॊण भीष्माभ्यां युथ्धम आसीथ अरिंथम मनसैकेन ते युथ्धम इथं घॊरम उपस्दितम 21 यत्र नास्ति शरैः कार्यं न मित्रैर न च बन्धुभिः आत्मनैकेन यॊथ्धव्यं तत ते युथ्धम उपस्दितम 22 तस्मिन्न अनिर्जिते युथ्धे परणान यथि ह मॊक्ष्यसे अन्यं थेहं समास्दाय पुनस तेनैव यॊत्स्यसे 23 तस्माथ अथ्यैव गन्तव्यं युथ्धस्य भरतर्षभ एतज जित्वा महाराज कृतकृत्यॊ भविष्यसि 24 एतां बुथ्धिं विनिश्चित्य भूतानाम आगतिं गतिम पितृपैतामहे वृत्ते शाधि राज्यं यदॊचितम 25 थिष्ट्या थुर्यॊधनः पापॊ निहतः सानुगॊ युधि थरौपथ्याः केशपक्षस्य थिष्ट्या तवं पथवीं गतः 26 यजस्व वाजिमेधेन विधिवथ थक्षिणावता वयं ते किंकराः पार्द वासुथेवश च वीर्यवान |
1
[vaiṣampāyana] arjunasya vaco śrutvā bhīmaseno 'ty amarṣaṇaḥ dhairyam āsthāya tejasvī jyeṣṭhaṃ bhrātaram abravīt 2 rājan viditadharmo 'si na te 'sty aviditaṃ bhuvi upaśikṣāma te vṛttaṃ sadaiva na ca śaknumaḥ 3 na vakṣyāmi na vakṣyāmīty evaṃ me manasi sthitam ati duḥkhāt tu vakṣyāmi tan nibodha janādhipa 4 bhavatas tu pramohena sarvaṃ saṃśayitaṃ kṛtam viklavatvaṃ ca naḥ prāptam abalatvaṃ tathaiva ca 5 kathaṃ hi rājā lokasya sarvaśāstraviśāradaḥ moham āpadyate dainyād yathā ku puruṣas tathā 6 āgatiś ca gatiś caiva lokasya viditā tava āyatyāṃ ca tadātve ca na te 'sty aviditaṃ prabho 7 evaṃgate mahārāja rājyaṃ prati janādhipa hetum atra pravakṣyāmi tad ihaikamanāḥ śṛṇu 8 dvididho jāyate vyādhiḥ śārīro mānasas tathā parasparaṃ tayor janma nirdvaṃdvaṃ nopalabhyate 9 śārīrāj jāyate vyādhir mānaso nātra saṃśayaḥ mānasāj jāyate vyādhiḥ śārīra iti niścayaḥ 10 śārīra mānase duḥkhe yo 'tīte anuśocati duḥkhena labhate duḥkhaṃ dvāv anarthau prapadyate 11 śītoṣṇe caiva vāyuś ca trayaḥ śārīra jā guṇāḥ teṣāṃ guṇānāṃ sāmyaṃ ca tad āhuḥ svasthalakṣaṇam 12 teṣām anyatamotseke vidhānam upadiṣyate uṣṇena bādhyate śītaṃ śītenoṣṇaṃ prabādhyate 13 sattvaṃ rajo tamo caiva mānasāḥ syus trayo guṇāḥ harṣeṇa bādhyate śoko harṣaḥ śokena bādhyate 14 kaś cit sukhe vartamāno duḥkhasya smartum icchati kaś cid duḥkhe vartamānaḥ sukhasya smartum icchati 15 sa tvaṃ na duḥkhī duḥkhasya na sukhī ca sukhasya ca na duḥkhī sukhajātasya na sukhī duḥkhajasya vā 16 smartum arhasi kauravya diṣṭaṃ tu balavattaram atha vā te svabhāvo 'yaṃ yena pārthiva kṛṣyase 17 dṛṣṭvā sabhā gatāṃ kṛṣṇām ekavastrāṃ rajasvalām miṣatāṃ pāṇḍuputrāṇāṃ na tasya smartum arhasi 18 pravrājanaṃ ca nagarād ajinaiś ca nivāsanam mahāraṇyanivāsaś ca na tasya smartum arhasi 19 jaṭāsurāt parikleśaṃ citrasenena cāhavam saindhavāc ca parikleśaṃ kathaṃ vismṛtavān asi punar ajñātacaryāyāṃ kīcakena padā vadham 20 yac ca te droṇa bhīṣmābhyāṃ yuddham āsīd ariṃdama manasaikena te yuddham idaṃ ghoram upasthitam 21 yatra nāsti śaraiḥ kāryaṃ na mitrair na ca bandhubhiḥ ātmanaikena yoddhavyaṃ tat te yuddham upasthitam 22 tasminn anirjite yuddhe praṇān yadi ha mokṣyase anyaṃ dehaṃ samāsthāya punas tenaiva yotsyase 23 tasmād adyaiva gantavyaṃ yuddhasya bharatarṣabha etaj jitvā mahārāja kṛtakṛtyo bhaviṣyasi 24 etāṃ buddhiṃ viniścitya bhūtānām āgatiṃ gatim pitṛpaitāmahe vṛtte śādhi rājyaṃ yathocitam 25 diṣṭyā duryodhanaḥ pāpo nihataḥ sānugo yudhi draupadyāḥ keśapakṣasya diṣṭyā tvaṃ padavīṃ gataḥ 26 yajasva vājimedhena vidhivad dakṣiṇāvatā vayaṃ te kiṃkarāḥ pārtha vāsudevaś ca vīryavān |