|
1
[वैषम्पायन] याज्ञसेन्या वचॊ शरुत्वा पुनर एवार्जुनॊ ऽबरवीत अनुमान्य महाबाहुं जयेष्ठं भरातरम ईश्वरम 2 थण्डः शास्ति परजाः सर्वा थण्ड एवाभिरक्षति थण्डः सुप्तेषु जागर्ति थण्डं धर्मं विथुर बुधाः 3 धर्मं संरक्षते थण्डस तदेवार्दं नराधिप कामं संरक्षते थण्डस तरिवर्गॊ थण्ड उच्यते 4 थण्डेन रक्ष्यते धान्यं धनं थण्डेन रक्ष्यते एतथ विथ्वन्न उपाथत्स्व सवभावं पश्य लौकिकम 5 राजथण्डभयाथ एके पापाः पापं न कुर्वते यमथण्डभयाथ एके परलॊकभयाथ अपि 6 परस्परभयाथ एके पापाः पापं न कुर्वते एवं सांसिथ्धिके लॊके सर्वं थण्डे परतिष्ठितम 7 थण्डस्यैव भयाथ एके न खाथन्ति परस्परम अन्धे तमसि मज्जेयुर यथि थण्डॊ न पालयेत 8 यस्माथ अथान्तान थमयत्य अशिष्टान थण्डयत्य अपि थमनाथ थण्डनाच चैव तस्माथ थण्डं विथुर बुधाः 9 वाचि थण्डॊ बराह्मणानां कषत्रियाणां भुजार्पणम थानथण्डः समृतॊ वैश्यॊ निर्थण्डः शूथ्र उच्यते 10 असंमॊहाय मर्त्यानाम अर्दसंरक्षणाय च मर्याथा सदापिता लॊके थण्डसंज्ञा विशां पते 11 यत्र शयामॊ लॊहिताक्षॊ थण्डश चरति सूनृतः परजास तत्र न मुह्यन्ति नेता चेत साधु पश्यति 12 बरह्म चारी गृहस्दश च वानप्रस्दॊ ऽद भिक्षुकः थण्डस्यैव भयाथ एते मनुष्या वर्त्मनि सदिताः 13 नाभीतॊ यजते राजन नाभीतॊ थातुम इच्छति नाभीतः पुरुषः कश चित समये सदातुम इच्छति 14 नाच्छित्त्वा परमर्माणि नाकृत्वा कर्म थारुणम नाहत्वा मत्स्यघातीव पराप्नॊति महतीं शरियम 15 नाघ्नतः कीर्तिर अस्तीह न वित्तं न पुनः परजाः इन्थ्रॊ वृत्रवधेनैव महेन्थ्रः समपथ्यत 16 य एव थेवा हन्तारस ताँल लॊकॊ ऽरचयते भृशम हन्ता रुथ्रस तदा सकन्थः शक्रॊ ऽगनिर वरुणॊ यमः 17 हन्ता कालस तदा वायुर मृत्युर वैश्रवणॊ रविः वसवॊ मरुतः साध्या विश्वे थेवाश च भारत 18 एतान थेवान नमस्यन्ति परताप परणता जनाः न बरह्माणं न धातारं न पूषाणं कदं चन 19 मध्यस्दान सर्वभूतेषु थान्ताञ शम परायणान यजन्ते मानवाः के चित परशान्ताः सर्वकर्मसु 20 न हि पश्यामि जीवन्तं लॊके कं चिथ अहिंसया सत्त्वैः सत्त्वानि जीवन्ति थुर्बलैर बलवत्तराः 21 नकुलॊ मूषकान अत्ति बिडालॊ नकुलं तदा बिडालम अत्ति शवा राजञ शवानं वयालमृगस तदा 22 तान अत्ति पुरुषः सर्वान पश्य धर्मॊ यदागतः पराणस्यान्नम इथं सर्वं जङ्गमं सदावरं च यत 23 विधानं थेव विहितं तत्र विथ्वान न मुह्यते यदा सृष्टॊ ऽसि राजेन्थ्र तदा भवितुम अर्हसि 24 विनीतक्रॊधहर्षा हि मन्था वनम उपाश्रिताः विना वधं न कुर्वन्ति तापसाः पराणयापनम 25 उथके बहवः पराणाः पृदिव्यां च फलेषु च न च कश चिन न तान हन्ति किम अन्यत पराणयापनात 26 सूक्ष्मयॊनीनि भूतानि तर्क गम्यानि कानि चित पक्ष्मणॊ ऽपि निपातेन येषां सयात सकन्धपर्ययः 27 गरामान निष्क्रम्य मुनयॊ विगतक्रॊधमत्सराः वने कुटुम्ब धर्माणॊ थृश्यन्ते परिमॊहिताः 28 भूमिं भित्त्वौषधीश छित्त्वा वृक्षाथीन अण्डजान पशून मनुष्यास तन्वते यज्ञांस ते सवर्गं पराप्नुवन्ति च 29 थण्डनीत्यां परणीतायां सर्वे सिध्यन्त्य उपक्रमाः कौन्तेय सर्वभूतानां तत्र मे नास्ति संशयः 30 थण्डश चेन न भवेल लॊके वयनशिष्यन्न इमाः परजाः शूले मत्स्यान इवापक्ष्यन थुर्बलान बलवत्तराः 31 सत्यं चेथं बरह्मणा पूर्वम उक्तं; थण्डः परजा रक्षति साधु नीतः पश्याग्नयश च परतिशाम्यन्त्य अभीताः; संतर्जिता थण्डभयाज जवलन्ति 32 अन्धं तम इवेथं सयान न परज्ञायेत किं चन थण्डश चेन न भवेल लॊके विभजन साध्वसाधुनी 33 ये ऽपि संभिन्नमर्याथा नास्तिका वेथ निन्थकाः ते ऽपि भॊगाय कल्पन्ते थण्डेनॊपनिपीडिताः 34 सर्वॊ थण्डजितॊ लॊकॊ थुर्लभॊ हि शुचिर नरः थण्डस्य हि भयाथ भीतॊ भॊगायेह परकल्पते 35 चातुर्वर्ण्याप्रमॊहाय सुनीत नयनाय च थण्डॊ विधात्रा विहितॊ धर्मार्दाव्व अभिरक्षितुम 36 यथि थण्डान न बिभ्येयुर वयांसि शवापथानि च अथ्युः पशून मनुष्यांश च यज्ञार्दानि हवींषि च 37 न बरह्मचर्य अधीयीत कल्याणी गौर न थुह्यते न कन्यॊथ्वहनं गच्छेथ यथि थण्डॊ न पालयेत 38 विश्वलॊपः परवर्तेत भिथ्येरन सर्वसेतवः ममत्वं न परजानीयुर यथि थण्डॊ न पालयेत 39 न संवत्सरसत्राणि तिष्ठेयुर अकुतॊभयाः विधिवथ थक्षिणावन्ति यथि थण्डॊ न पालयेत 40 चरेयुर नाश्रमे धर्मं यदॊक्तं विधिम आश्रिताः न विथ्यां पराप्नुयात कश चिथ यथि थण्डॊ न पालयेत 41 न चॊष्ट्रा न बलीवर्था नाश्वाश्वतर गर्थभाः युक्ता वहेयुर यानानि यथि थण्डॊ न पालयेत 42 न परेष्या वचनं कुर्युर न बालॊ जातु कर्हि चित तिष्ठेत पितृमते धर्मे यथि थण्डॊ न पालयेत 43 थण्डे सदिताः परजाः सर्वा भयं थण्डं विथुर बुधाः थण्डे सवर्गॊ मनुष्याणां लॊकॊ ऽयं च परतिष्ठितः 44 न तत्र कूटं पापं वा वञ्चना वापि थृष्यते यत्र थण्डः सुविहितश चरत्य अरिविनाशनः 45 हविः शवा परपिबेथ धृष्टॊ थण्डश चेन नॊथ्यतॊ भवेत हरेत काकः पुरॊडाशं यथि थण्डॊ न पालयेत 46 यथ इथं धर्मतॊ राज्यं विहितं यथ्य अधर्मतः कार्यस तत्र न शॊकॊ वै भुङ्क्ष्व भॊगान यजस्व च 47 सुखेन धर्मं शरीमन्तश चरन्ति शुचि वाससः संवसन्तः परियैर थारैर भुञ्जानाश चान्नम उत्तमम 48 अर्दे सर्वे समारम्भाः समायत्ता न संशयः स च थण्डे समायत्तः पश्य थण्डस्य गौरवम 49 लॊकयात्रार्दम एवेह धर्मप्रवचनं कृतम अहिंसा साधु हिंसेति शरेयान धर्मपरिग्रहः 50 नात्यन्त गुणवान कश चिन न चाप्य अत्यन्तनिर्गुणः उभयं सर्वकार्येषु थृश्यते साध्व असाधु च 51 पशूनां वृषणं छित्त्वा ततॊ भिन्थन्ति नस्तकान कृषन्ति बहवॊ भारान बध्नन्ति थमयन्ति च 52 एवं पर्याकुले लॊके विपदे जर्जरीकृते तैस तैर नयायैर महाराज पुराणं धर्मम आचर 53 जय थेहि परजा रक्ष धर्मं समनुपालय अमित्राञ जहि कौन्तेय मित्राणि परिपालय 54 मा च ते निघ्नतः शत्रून मन्युर भवतु भारत न तत्र किल्बिषं किं चित कर्तुं भवति भारत 55 आततायी हि यॊ हन्याथ आततायिनम आगतम न तेन भरूणहा स सयान मन्युस तं मन्युम ऋच्छति 56 अवध्यः सर्वभूतानाम अन्तरात्मा न संशयः अवध्ये चात्मनि कदं वध्यॊ भवति केन चित 57 यदा हि पुरुषः शालां पुनः संप्रविशेन नवाम एवं जीवः शरीराणि तानि तानि परपथ्यते 58 थेहान पुराणान उत्सृज्य नवान संप्रतिपथ्यते एवं मृत्युमुखं पराहुर ये जनास तत्त्वथर्शिनः |
1
[vaiṣampāyana] yājñasenyā vaco śrutvā punar evārjuno 'bravīt anumānya mahābāhuṃ jyeṣṭhaṃ bhrātaram īśvaram 2 daṇḍaḥ śāsti prajāḥ sarvā daṇḍa evābhirakṣati daṇḍaḥ supteṣu jāgarti daṇḍaṃ dharmaṃ vidur budhāḥ 3 dharmaṃ saṃrakṣate daṇḍas tathevārthaṃ narādhipa kāmaṃ saṃrakṣate daṇḍas trivargo daṇḍa ucyate 4 daṇḍena rakṣyate dhānyaṃ dhanaṃ daṇḍena rakṣyate etad vidvann upādatsva svabhāvaṃ paśya laukikam 5 rājadaṇḍabhayād eke pāpāḥ pāpaṃ na kurvate yamadaṇḍabhayād eke paralokabhayād api 6 parasparabhayād eke pāpāḥ pāpaṃ na kurvate evaṃ sāṃsiddhike loke sarvaṃ daṇḍe pratiṣṭhitam 7 daṇḍasyaiva bhayād eke na khādanti parasparam andhe tamasi majjeyur yadi daṇḍo na pālayet 8 yasmād adāntān damayaty aśiṣṭān daṇḍayaty api damanād daṇḍanāc caiva tasmād daṇḍaṃ vidur budhāḥ 9 vāci daṇḍo brāhmaṇānāṃ kṣatriyāṇāṃ bhujārpaṇam dānadaṇḍaḥ smṛto vaiśyo nirdaṇḍaḥ śūdra ucyate 10 asaṃmohāya martyānām arthasaṃrakṣaṇāya ca maryādā sthāpitā loke daṇḍasaṃjñā viśāṃ pate 11 yatra śyāmo lohitākṣo daṇḍaś carati sūnṛtaḥ prajās tatra na muhyanti netā cet sādhu paśyati 12 brahma cārī gṛhasthaś ca vānaprastho 'tha bhikṣukaḥ daṇḍasyaiva bhayād ete manuṣyā vartmani sthitāḥ 13 nābhīto yajate rājan nābhīto dātum icchati nābhītaḥ puruṣaḥ kaś cit samaye sthātum icchati 14 nācchittvā paramarmāṇi nākṛtvā karma dāruṇam nāhatvā matsyaghātīva prāpnoti mahatīṃ śriyam 15 nāghnataḥ kīrtir astīha na vittaṃ na punaḥ prajāḥ indro vṛtravadhenaiva mahendraḥ samapadyata 16 ya eva devā hantāras tāṁl loko 'rcayate bhṛśam hantā rudras tathā skandaḥ śakro 'gnir varuṇo yamaḥ 17 hantā kālas tathā vāyur mṛtyur vaiśravaṇo raviḥ vasavo marutaḥ sādhyā viśve devāś ca bhārata 18 etān devān namasyanti pratāpa praṇatā janāḥ na brahmāṇaṃ na dhātāraṃ na pūṣāṇaṃ kathaṃ cana 19 madhyasthān sarvabhūteṣu dāntāñ śama parāyaṇān yajante mānavāḥ ke cit praśāntāḥ sarvakarmasu 20 na hi paśyāmi jīvantaṃ loke kaṃ cid ahiṃsayā sattvaiḥ sattvāni jīvanti durbalair balavattarāḥ 21 nakulo mūṣakān atti biḍālo nakulaṃ tathā biḍālam atti śvā rājañ śvānaṃ vyālamṛgas tathā 22 tān atti puruṣaḥ sarvān paśya dharmo yathāgataḥ prāṇasyānnam idaṃ sarvaṃ jaṅgamaṃ sthāvaraṃ ca yat 23 vidhānaṃ deva vihitaṃ tatra vidvān na muhyate yathā sṛṣṭo 'si rājendra tathā bhavitum arhasi 24 vinītakrodhaharṣā hi mandā vanam upāśritāḥ vinā vadhaṃ na kurvanti tāpasāḥ prāṇayāpanam 25 udake bahavaḥ prāṇāḥ pṛthivyāṃ ca phaleṣu ca na ca kaś cin na tān hanti kim anyat prāṇayāpanāt 26 sūkṣmayonīni bhūtāni tarka gamyāni kāni cit pakṣmaṇo 'pi nipātena yeṣāṃ syāt skandhaparyayaḥ 27 grāmān niṣkramya munayo vigatakrodhamatsarāḥ vane kuṭumba dharmāṇo dṛśyante parimohitāḥ 28 bhūmiṃ bhittvauṣadhīś chittvā vṛkṣādīn aṇḍajān paśūn manuṣyās tanvate yajñāṃs te svargaṃ prāpnuvanti ca 29 daṇḍanītyāṃ praṇītāyāṃ sarve sidhyanty upakramāḥ kaunteya sarvabhūtānāṃ tatra me nāsti saṃśayaḥ 30 daṇḍaś cen na bhavel loke vyanaśiṣyann imāḥ prajāḥ śūle matsyān ivāpakṣyan durbalān balavattarāḥ 31 satyaṃ cedaṃ brahmaṇā pūrvam uktaṃ; daṇḍaḥ prajā rakṣati sādhu nītaḥ paśyāgnayaś ca pratiśāmyanty abhītāḥ; saṃtarjitā daṇḍabhayāj jvalanti 32 andhaṃ tama ivedaṃ syān na prajñāyeta kiṃ cana daṇḍaś cen na bhavel loke vibhajan sādhvasādhunī 33 ye 'pi saṃbhinnamaryādā nāstikā veda nindakāḥ te 'pi bhogāya kalpante daṇḍenopanipīḍitāḥ 34 sarvo daṇḍajito loko durlabho hi śucir naraḥ daṇḍasya hi bhayād bhīto bhogāyeha prakalpate 35 cāturvarṇyāpramohāya sunīta nayanāya ca daṇḍo vidhātrā vihito dharmārthāvv abhirakṣitum 36 yadi daṇḍān na bibhyeyur vayāṃsi śvāpadāni ca adyuḥ paśūn manuṣyāṃś ca yajñārthāni havīṃṣi ca 37 na brahmacary adhīyīta kalyāṇī gaur na duhyate na kanyodvahanaṃ gacched yadi daṇḍo na pālayet 38 viśvalopaḥ pravarteta bhidyeran sarvasetavaḥ mamatvaṃ na prajānīyur yadi daṇḍo na pālayet 39 na saṃvatsarasatrāṇi tiṣṭheyur akutobhayāḥ vidhivad dakṣiṇāvanti yadi daṇḍo na pālayet 40 careyur nāśrame dharmaṃ yathoktaṃ vidhim āśritāḥ na vidyāṃ prāpnuyāt kaś cid yadi daṇḍo na pālayet 41 na coṣṭrā na balīvardā nāśvāśvatara gardabhāḥ yuktā vaheyur yānāni yadi daṇḍo na pālayet 42 na preṣyā vacanaṃ kuryur na bālo jātu karhi cit tiṣṭhet pitṛmate dharme yadi daṇḍo na pālayet 43 daṇḍe sthitāḥ prajāḥ sarvā bhayaṃ daṇḍaṃ vidur budhāḥ daṇḍe svargo manuṣyāṇāṃ loko 'yaṃ ca pratiṣṭhitaḥ 44 na tatra kūṭaṃ pāpaṃ vā vañcanā vāpi dṛṣyate yatra daṇḍaḥ suvihitaś caraty arivināśanaḥ 45 haviḥ śvā prapibed dhṛṣṭo daṇḍaś cen nodyato bhavet haret kākaḥ puroḍāśaṃ yadi daṇḍo na pālayet 46 yad idaṃ dharmato rājyaṃ vihitaṃ yady adharmataḥ kāryas tatra na śoko vai bhuṅkṣva bhogān yajasva ca 47 sukhena dharmaṃ śrīmantaś caranti śuci vāsasaḥ saṃvasantaḥ priyair dārair bhuñjānāś cānnam uttamam 48 arthe sarve samārambhāḥ samāyattā na saṃśayaḥ sa ca daṇḍe samāyattaḥ paśya daṇḍasya gauravam 49 lokayātrārtham eveha dharmapravacanaṃ kṛtam ahiṃsā sādhu hiṃseti śreyān dharmaparigrahaḥ 50 nātyanta guṇavān kaś cin na cāpy atyantanirguṇaḥ ubhayaṃ sarvakāryeṣu dṛśyate sādhv asādhu ca 51 paśūnāṃ vṛṣaṇaṃ chittvā tato bhindanti nastakān kṛṣanti bahavo bhārān badhnanti damayanti ca 52 evaṃ paryākule loke vipathe jarjarīkṛte tais tair nyāyair mahārāja purāṇaṃ dharmam ācara 53 jaya dehi prajā rakṣa dharmaṃ samanupālaya amitrāñ jahi kaunteya mitrāṇi paripālaya 54 mā ca te nighnataḥ śatrūn manyur bhavatu bhārata na tatra kilbiṣaṃ kiṃ cit kartuṃ bhavati bhārata 55 ātatāyī hi yo hanyād ātatāyinam āgatam na tena bhrūṇahā sa syān manyus taṃ manyum ṛcchati 56 avadhyaḥ sarvabhūtānām antarātmā na saṃśayaḥ avadhye cātmani kathaṃ vadhyo bhavati kena cit 57 yathā hi puruṣaḥ śālāṃ punaḥ saṃpraviśen navām evaṃ jīvaḥ śarīrāṇi tāni tāni prapadyate 58 dehān purāṇān utsṛjya navān saṃpratipadyate evaṃ mṛtyumukhaṃ prāhur ye janās tattvadarśinaḥ |