|
1
[ज] किमर्दं राजशार्थूलॊ धर्मराजॊ युधिष्ठिरः गान्धार्याः परेषयाम आस वासुथेवं परंतपम 2 यथा पूर्वं गतः कृष्णः शमार्दं कौरवान परति न च तं लब्धवान कामं ततॊ युथ्धम अभूथ इथम 3 निहतेषु तु यॊधेषु हते थुर्यॊधने तदा पृदिव्यां पाण्डवेयस्य निःसपत्ने कृते युधि 4 विथ्रुते शिबिरे शून्ये पराप्ते यशसि चॊत्तमे किं नु तत कारणं बरह्मन येन कृष्णॊ गतः पुनः 5 न च तत कारणं बरह्मन्न अल्पं वै परतिभाति मे यत्रागमथ अमेयात्मा सवयम एव जनार्थनः 6 तत्त्वतॊ वै समाचक्ष्व सर्वम अध्वर्यु सत्तम यच चात्र कारणं बरह्मन कार्यस्यास्य विनिश्चये 7 [वै] तवथ युक्तॊ ऽयम अनुप्रश्नॊ यन मां पृच्छसि पार्दिव तत ते ऽहं संप्रवक्ष्यामि यदावथ भरतर्षभ 8 हतं थुर्यॊधनं थृष्ट्वा भिम सेनेन संयुगे वयुत्क्रम्य समयं राजन धार्तराष्ट्रं महाबलम 9 अन्यायेन हतं थृष्ट्वा गथायुथ्धेन भारत युधिष्ठिरं महाराज महथ भयम अदाविशत 10 चिन्तयानॊ महाभागां गान्धारीं तपसान्विताम घॊरेण तपसा युक्तां तरैलॊक्यम अपि सा थहेत 11 तस्य चिन्तयमानस्य बुथ्धिः समभवत तथा गान्धार्याः करॊधथीप्तायाः पूर्वं परशमनं भवेत 12 सा हि पुत्रवधं शरुत्वा कृतम अस्माभिर ईथृशम मानसेनाग्निना करुथ्धा भस्मसान नः करिष्यति 13 कदं थुःखम इथं तीव्रं गान्धारी रप्सहिष्यति शरुत्वा विनिहतं पुत्रं छलेनाजिह्म यॊथ्निनम 14 एवं विचिन्त्य बहुधा भयशॊकसमन्वितः वासुथेवम इथं वाक्यं धर्मराजॊ ऽभयभाषत 15 तव परसाथाथ गॊविन्थ राज्यं निहतकण्टकम अप्राप्यं मनसापीह पराप्तम अस्माभिर अच्युत 16 परत्यक्षं मे महाबाहॊ संग्रामे लॊमहर्षणे विमर्थः सुमहान पराप्तस तवया याथवनन्थन 17 तवया थेवासुरे युथ्धे वधार्दम अमर थविषाम यदा साह्यं पुरा थत्तं हताश च विबुधथ्विषः 18 साह्यं तदा महाबाहॊ थत्तम अस्माकम अच्युत सारद्येन च वार्ष्णेय भवता यथ धृता वयम 19 यथि न तवं भवेन नादः फल्गुनस्य महारणे कदं शक्यॊ रणे जेतुं भवेथ एष बलार्णवः 20 गथाप्रहारा विपुलाः परिघैश चापि ताडनम शक्तिभिर भिण्डिपालैश च तॊमरैः सपरश्वधैः 21 वाचश च परुषाः पराप्तास तवया हय अस्मथ्धितैषिणा ताश च ते सफलाः सर्वा हते थुर्यॊधने ऽचयुत 22 गान्धार्या हि महाबाहॊ करॊधं बुध्यस्व माधव सा हि नित्यं महाभागा तपसॊग्रेण कर्शिता 23 पुत्रपौत्र वधं शरुत्वा धरुवं नः संप्रधक्ष्यति तस्याः परसाथनं वीर पराप्तकालं मतं मम 24 कश च तां करॊधथीप्ताक्षीं पुत्रव्यसनकर्शिताम वीक्षितुं पुरुषः शक्तस तवाम ऋते पुरुषॊत्तम 25 तत्र मे गमनं पराप्तं रॊचते तव माधव गान्धार्याः करॊधथीप्तायाः परशमार्दम अरिंथम 26 तवं हि कर्ता विकर्ता च लॊकानां परभवाप्ययः हेतुकारण संयुक्तैर वाक्यैः कालसमीरितैः 27 कषिप्रम एव महाप्राज्ञ गान्धारीं शमयिष्यसि पितामहश च भगवान कृष्णस तत्र भविष्यति 28 सर्वदा ते महाबाहॊ गान्धार्याः करॊधनाशनम कर्तव्यं सात्वतश्रेष्ठ पाण्डवानां हितैषिणा 29 धर्मराजस्य वचनं शरुत्वा यथुकुलॊथ्वहः आमन्त्र्य थारुकं पराह रदः सज्जॊ विधीयताम 30 केशवस्य वचः शरुत्वा तवरमाणॊ ऽद थारुकः नयवेथयथ रदं सज्जं केशवाय महात्मने 31 तं रदं याथव शरेष्ठः समारुह्य परंतपः जगाम हास्तिनपुरं तवरितः केशवॊ विभुः 32 तद परायान महाराज माधवॊ भगवान रदी नागसाह्वयम आसाथ्य परविवेश च वीर्यवान 33 परविश्य नगरं वीरॊ रदघॊषेण नाथयन विथितॊ धृतराष्ट्रस्य सॊ ऽवतीर्य रदॊत्तमात 34 अभ्यगच्छथ अथीनात्मा धृतराष्ट्र निवेशनम पूर्वं चाभिगतं तत्र सॊ ऽपश्यथ ऋषिसत्तमम 35 पाथौ परपीड्य कृष्णस्य राज्ञश चापि जनार्थनः अभ्यवाथयथ अव्यग्रॊ गान्धारीं चापि केशवः 36 ततस तु याथव शरेष्ठॊ धृतराष्ट्रम अधॊक्षजः पाणिम आलम्ब्य राज्ञः स सस्वनं पररुरॊथ ह 37 स मुहूर्तम इवॊत्सृज्य बाष्पं शॊकसमुथ्भवम परक्षाल्य वारिणा नेत्रे आचम्य च यदाविधि उवाच परश्रितं वाक्यं धृतराष्ट्रम अरिंथमः 38 न ते ऽसत्य अविथितं किं चिथ भूतभव्यस्य भारत कालस्य च यदावृत्तं तत ते सुविथितं परभॊ 39 यथ इथं पाण्डवैः सर्वैस तव चित्तानुरॊधिभिः कदं कुलक्षयॊ न सयात तदा कषत्रस्य भारत 40 भरातृभिः समयं कृत्वा कषान्तवान धर्मवत्सलः थयूतच छल जितैः शक्तैर वनवासॊ ऽभयुपागतः 41 अज्ञातवास चर्या च नाना वेश समावृतैः अन्ये च बहवः कलेशास तव अशक्तैर इव नित्यथा 42 मया च सवयम आगम्य युथ्धकाल उपस्दिते सर्वलॊकस्य सांनिध्ये गरामांस तवं पञ्च याचितः 43 तवया कालॊपसृष्टेन लॊभतॊ नापवर्जिताः तवापराधान नृपते सर्वं कषत्रं कषयं गतम 44 भीष्मेण सॊमथत्तेन बाह्लिकेन कृपेण च थरॊणेन च सपुत्रेण विथुरेण च धीमता याचितस तवं शमं नित्यं न च तत कृतवान असि 45 कालॊपहतचित्तॊ हि सर्वॊ मुह्यति भारत यदा मूढॊ भवान पूर्वम अस्मिन्न अर्दे समुथ्यते 46 किम अन्यत कालयॊगाथ धि थिष्टम एव परायणम मा च थॊषं महाराज पाण्डवेषु निवेशय 47 अल्पॊ ऽपय अतिक्रमॊ नास्ति पाण्डवानां महात्मनाम धर्मतॊ नयायतश चैव सनेहतश च परंतप 48 एतत सर्वं तु विज्ञाय आत्मथॊषकृतं फलम असूयां पाण्डुपुत्रेषु न भवान कर्तुम अर्हति 49 कुलं वंशश च पिण्डश च यच च पुत्रकृतं फलम गान्धार्यास तव चैवाथ्य पाण्डवेषु परतिष्ठितम 50 एतत सर्वम अनुध्यात्वा आत्मनश च वयतिक्रमम शिवेन पाण्डवान धयाहि नमस ते भरतर्षभ 51 जानासि च महाबाहॊ धर्मराजस्य या तवयि भक्तिर भरतशार्थूल सनेहश चापि सवभावतः 52 एतच च कथनं कृत्वा शत्रूणाम अपकारिणाम थह्यते सम थिवारात्रं न च शर्माधिगच्छति 53 तवां चैव नरशार्थूल गान्धारीं च यशस्विनीम स शॊचन भरतश्रेष्ठ न शान्तिम अधिगच्छति 54 हरिया च परयाविष्टॊ भवन्तं नाधिगच्छति पुत्रशॊकाभिसंतप्तं बुथ्धिव्याकुलितेन्थ्रियम 55 एवम उक्त्वा महाराज धृतराष्ट्रं यथूत्तमः उवाच परमं वाक्यं गान्धारीं शॊककर्शिताम 56 सौबलेयि निबॊध तवं यत तवां वक्ष्यामि सुव्रते तवत्समा नास्ति लॊके ऽसमिन्न अथ्य सीमन्तिनी शुभे 57 जानामि च यदा राज्ञि सभाय्यां मम संनिधौ धर्मार्दसहितं वाक्यम उभयॊः पक्षयॊर हितम उक्तवत्य असि कल्याणि न च ते तनयैः शरुतम 58 थुर्यॊधनस तवया चॊक्तॊ जयार्दी परुषं वचः शृणु मूढ वचॊ मह्यं यतॊ धर्मस ततॊ जयः 59 तथ इथं समनुप्राप्तं तव वाक्यं नृपात्मजे एवं विथित्वा कल्याणि मा सम शॊके मनः कृदाः पाण्डवानां विनाशाय मा ते बुथ्धिः कथा चन 60 शक्ता चासि महाभागे पृदिवीं सचराचराम चक्षुषा करॊधथीप्तेन निर्थग्धुं तपसॊ बलात 61 वासुथेव वचः शरुत्वा गान्धारी वाक्यम अब्रवीत एवम एतन महाबाहॊ यदा वथसि केशव 62 आधिभिर थह्यमानाया मतिः संचलिता मम सा मे वयवस्दिता शरुत्वा तव वयाक्यं जनार्थन 63 राज्ञस तव अन्धस्य वृथ्धस्य हतपुत्रस्य केशव तवं गतिः सह तैर वीरैः पाण्डवैर थविपथां वर 64 एतावथ उक्त्वा वचनं मुखं परच्छाथ्य वाससा पुत्रशॊकाभिसंतप्ता गान्धारी पररुरॊथ ह 65 तत एनां महाबाहुः केशवः शॊककर्शिताम हेतुकारण संयुक्तैर वाक्यैर आश्वासयत परभुः 66 समाश्वास्य च गान्धारीं धृतराष्ट्रं च माधवः थरौणेः संकल्पितं भावम अन्वबुध्यत केशवः 67 ततस तवरित उत्दाय पाथौ मूर्ध्ना परणम्य च थवैपायनस्य राजेन्थ्र तद कौरवम अब्रवीत 68 आपृच्छे तवां कुरुश्रेष्ठ मा च शॊके मनः कृदाः थरौणेः पापॊ ऽसत्य अभिप्रायस तेनास्मि सहसॊत्दितः पाण्डवानां वधे रात्रौ बुथ्धिस तेन परथर्शिता 69 एतच छरुत्वा तु वचनं गान्धार्या सहितॊ ऽबरवीत धृतराष्ट्रॊ महाबाहुः केशवं केशि सूथनम 70 शीघ्रं गच्छ महाबाहॊ पाण्डवान परिपालय भूयस तवया समेष्यामि कषिप्रम एव जनार्थन परायात ततस तु तवरितॊ थारुकेण सहाच्युतः 71 वासुथेवे गते राजन घृतराष्ट्रं जनेश्वरम आश्वासयथ अमेयात्मा वयासॊ लॊकनमस्कृतः 72 वासुथेवॊ ऽपि धर्मात्मा कृतकृत्यॊ जगाम ह शिबिरं हास्तिनपुराथ थिथृक्षुः पाण्डवान नृप 73 आगम्य शिबिरं रत्रौ सॊ ऽभयगच्छत पाण्डवान तच च तेभ्यः समाख्याय सहितस तैः समाविशत |
1
[j] kimarthaṃ rājaśārdūlo dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ gāndhāryāḥ preṣayām āsa vāsudevaṃ paraṃtapam 2 yadā pūrvaṃ gataḥ kṛṣṇaḥ śamārthaṃ kauravān prati na ca taṃ labdhavān kāmaṃ tato yuddham abhūd idam 3 nihateṣu tu yodheṣu hate duryodhane tathā pṛthivyāṃ pāṇḍaveyasya niḥsapatne kṛte yudhi 4 vidrute śibire śūnye prāpte yaśasi cottame kiṃ nu tat kāraṇaṃ brahman yena kṛṣṇo gataḥ punaḥ 5 na ca tat kāraṇaṃ brahmann alpaṃ vai pratibhāti me yatrāgamad ameyātmā svayam eva janārdanaḥ 6 tattvato vai samācakṣva sarvam adhvaryu sattama yac cātra kāraṇaṃ brahman kāryasyāsya viniścaye 7 [vai] tvad yukto 'yam anupraśno yan māṃ pṛcchasi pārthiva tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi yathāvad bharatarṣabha 8 hataṃ duryodhanaṃ dṛṣṭvā bhima senena saṃyuge vyutkramya samayaṃ rājan dhārtarāṣṭraṃ mahābalam 9 anyāyena hataṃ dṛṣṭvā gadāyuddhena bhārata yudhiṣṭhiraṃ mahārāja mahad bhayam athāviśat 10 cintayāno mahābhāgāṃ gāndhārīṃ tapasānvitām ghoreṇa tapasā yuktāṃ trailokyam api sā dahet 11 tasya cintayamānasya buddhiḥ samabhavat tadā gāndhāryāḥ krodhadīptāyāḥ pūrvaṃ praśamanaṃ bhavet 12 sā hi putravadhaṃ śrutvā kṛtam asmābhir īdṛśam mānasenāgninā kruddhā bhasmasān naḥ kariṣyati 13 kathaṃ duḥkham idaṃ tīvraṃ gāndhārī rapsahiṣyati śrutvā vinihataṃ putraṃ chalenājihma yodninam 14 evaṃ vicintya bahudhā bhayaśokasamanvitaḥ vāsudevam idaṃ vākyaṃ dharmarājo 'bhyabhāṣata 15 tava prasādād govinda rājyaṃ nihatakaṇṭakam aprāpyaṃ manasāpīha prāptam asmābhir acyuta 16 pratyakṣaṃ me mahābāho saṃgrāme lomaharṣaṇe vimardaḥ sumahān prāptas tvayā yādavanandana 17 tvayā devāsure yuddhe vadhārtham amara dviṣām yathā sāhyaṃ purā dattaṃ hatāś ca vibudhadviṣaḥ 18 sāhyaṃ tathā mahābāho dattam asmākam acyuta sārathyena ca vārṣṇeya bhavatā yad dhṛtā vayam 19 yadi na tvaṃ bhaven nāthaḥ phalgunasya mahāraṇe kathaṃ śakyo raṇe jetuṃ bhaved eṣa balārṇavaḥ 20 gadāprahārā vipulāḥ parighaiś cāpi tāḍanam śaktibhir bhiṇḍipālaiś ca tomaraiḥ saparaśvadhaiḥ 21 vācaś ca paruṣāḥ prāptās tvayā hy asmaddhitaiṣiṇā tāś ca te saphalāḥ sarvā hate duryodhane 'cyuta 22 gāndhāryā hi mahābāho krodhaṃ budhyasva mādhava sā hi nityaṃ mahābhāgā tapasogreṇa karśitā 23 putrapautra vadhaṃ śrutvā dhruvaṃ naḥ saṃpradhakṣyati tasyāḥ prasādanaṃ vīra prāptakālaṃ mataṃ mama 24 kaś ca tāṃ krodhadīptākṣīṃ putravyasanakarśitām vīkṣituṃ puruṣaḥ śaktas tvām ṛte puruṣottama 25 tatra me gamanaṃ prāptaṃ rocate tava mādhava gāndhāryāḥ krodhadīptāyāḥ praśamārtham ariṃdama 26 tvaṃ hi kartā vikartā ca lokānāṃ prabhavāpyayaḥ hetukāraṇa saṃyuktair vākyaiḥ kālasamīritaiḥ 27 kṣipram eva mahāprājña gāndhārīṃ śamayiṣyasi pitāmahaś ca bhagavān kṛṣṇas tatra bhaviṣyati 28 sarvathā te mahābāho gāndhāryāḥ krodhanāśanam kartavyaṃ sātvataśreṣṭha pāṇḍavānāṃ hitaiṣiṇā 29 dharmarājasya vacanaṃ śrutvā yadukulodvahaḥ āmantrya dārukaṃ prāha rathaḥ sajjo vidhīyatām 30 keśavasya vacaḥ śrutvā tvaramāṇo 'tha dārukaḥ nyavedayad rathaṃ sajjaṃ keśavāya mahātmane 31 taṃ rathaṃ yādava śreṣṭhaḥ samāruhya paraṃtapaḥ jagāma hāstinapuraṃ tvaritaḥ keśavo vibhuḥ 32 tatha prāyān mahārāja mādhavo bhagavān rathī nāgasāhvayam āsādya praviveśa ca vīryavān 33 praviśya nagaraṃ vīro rathaghoṣeṇa nādayan vidito dhṛtarāṣṭrasya so 'vatīrya rathottamāt 34 abhyagacchad adīnātmā dhṛtarāṣṭra niveśanam pūrvaṃ cābhigataṃ tatra so 'paśyad ṛṣisattamam 35 pādau prapīḍya kṛṣṇasya rājñaś cāpi janārdanaḥ abhyavādayad avyagro gāndhārīṃ cāpi keśavaḥ 36 tatas tu yādava śreṣṭho dhṛtarāṣṭram adhokṣajaḥ pāṇim ālambya rājñaḥ sa sasvanaṃ praruroda ha 37 sa muhūrtam ivotsṛjya bāṣpaṃ śokasamudbhavam prakṣālya vāriṇā netre ācamya ca yathāvidhi uvāca praśritaṃ vākyaṃ dhṛtarāṣṭram ariṃdamaḥ 38 na te 'sty aviditaṃ kiṃ cid bhūtabhavyasya bhārata kālasya ca yathāvṛttaṃ tat te suviditaṃ prabho 39 yad idaṃ pāṇḍavaiḥ sarvais tava cittānurodhibhiḥ kathaṃ kulakṣayo na syāt tathā kṣatrasya bhārata 40 bhrātṛbhiḥ samayaṃ kṛtvā kṣāntavān dharmavatsalaḥ dyūtac chala jitaiḥ śaktair vanavāso 'bhyupāgataḥ 41 ajñātavāsa caryā ca nānā veśa samāvṛtaiḥ anye ca bahavaḥ kleśās tv aśaktair iva nityadā 42 mayā ca svayam āgamya yuddhakāla upasthite sarvalokasya sāṃnidhye grāmāṃs tvaṃ pañca yācitaḥ 43 tvayā kālopasṛṣṭena lobhato nāpavarjitāḥ tavāparādhān nṛpate sarvaṃ kṣatraṃ kṣayaṃ gatam 44 bhīṣmeṇa somadattena bāhlikena kṛpeṇa ca droṇena ca saputreṇa vidureṇa ca dhīmatā yācitas tvaṃ śamaṃ nityaṃ na ca tat kṛtavān asi 45 kālopahatacitto hi sarvo muhyati bhārata yathā mūḍho bhavān pūrvam asminn arthe samudyate 46 kim anyat kālayogād dhi diṣṭam eva parāyaṇam mā ca doṣaṃ mahārāja pāṇḍaveṣu niveśaya 47 alpo 'py atikramo nāsti pāṇḍavānāṃ mahātmanām dharmato nyāyataś caiva snehataś ca paraṃtapa 48 etat sarvaṃ tu vijñāya ātmadoṣakṛtaṃ phalam asūyāṃ pāṇḍuputreṣu na bhavān kartum arhati 49 kulaṃ vaṃśaś ca piṇḍaś ca yac ca putrakṛtaṃ phalam gāndhāryās tava caivādya pāṇḍaveṣu pratiṣṭhitam 50 etat sarvam anudhyātvā ātmanaś ca vyatikramam śivena pāṇḍavān dhyāhi namas te bharatarṣabha 51 jānāsi ca mahābāho dharmarājasya yā tvayi bhaktir bharataśārdūla snehaś cāpi svabhāvataḥ 52 etac ca kadanaṃ kṛtvā śatrūṇām apakāriṇām dahyate sma divārātraṃ na ca śarmādhigacchati 53 tvāṃ caiva naraśārdūla gāndhārīṃ ca yaśasvinīm sa śocan bharataśreṣṭha na śāntim adhigacchati 54 hriyā ca parayāviṣṭo bhavantaṃ nādhigacchati putraśokābhisaṃtaptaṃ buddhivyākulitendriyam 55 evam uktvā mahārāja dhṛtarāṣṭraṃ yadūttamaḥ uvāca paramaṃ vākyaṃ gāndhārīṃ śokakarśitām 56 saubaleyi nibodha tvaṃ yat tvāṃ vakṣyāmi suvrate tvatsamā nāsti loke 'sminn adya sīmantinī śubhe 57 jānāmi ca yathā rājñi sabhāyyāṃ mama saṃnidhau dharmārthasahitaṃ vākyam ubhayoḥ pakṣayor hitam uktavaty asi kalyāṇi na ca te tanayaiḥ śrutam 58 duryodhanas tvayā cokto jayārthī paruṣaṃ vacaḥ śṛṇu mūḍha vaco mahyaṃ yato dharmas tato jayaḥ 59 tad idaṃ samanuprāptaṃ tava vākyaṃ nṛpātmaje evaṃ viditvā kalyāṇi mā sma śoke manaḥ kṛthāḥ pāṇḍavānāṃ vināśāya mā te buddhiḥ kadā cana 60 śaktā cāsi mahābhāge pṛthivīṃ sacarācarām cakṣuṣā krodhadīptena nirdagdhuṃ tapaso balāt 61 vāsudeva vacaḥ śrutvā gāndhārī vākyam abravīt evam etan mahābāho yathā vadasi keśava 62 ādhibhir dahyamānāyā matiḥ saṃcalitā mama sā me vyavasthitā śrutvā tava vyākyaṃ janārdana 63 rājñas tv andhasya vṛddhasya hataputrasya keśava tvaṃ gatiḥ saha tair vīraiḥ pāṇḍavair dvipadāṃ vara 64 etāvad uktvā vacanaṃ mukhaṃ pracchādya vāsasā putraśokābhisaṃtaptā gāndhārī praruroda ha 65 tata enāṃ mahābāhuḥ keśavaḥ śokakarśitām hetukāraṇa saṃyuktair vākyair āśvāsayat prabhuḥ 66 samāśvāsya ca gāndhārīṃ dhṛtarāṣṭraṃ ca mādhavaḥ drauṇeḥ saṃkalpitaṃ bhāvam anvabudhyata keśavaḥ 67 tatas tvarita utthāya pādau mūrdhnā praṇamya ca dvaipāyanasya rājendra tatha kauravam abravīt 68 āpṛcche tvāṃ kuruśreṣṭha mā ca śoke manaḥ kṛthāḥ drauṇeḥ pāpo 'sty abhiprāyas tenāsmi sahasotthitaḥ pāṇḍavānāṃ vadhe rātrau buddhis tena pradarśitā 69 etac chrutvā tu vacanaṃ gāndhāryā sahito 'bravīt dhṛtarāṣṭro mahābāhuḥ keśavaṃ keśi sūdanam 70 śīghraṃ gaccha mahābāho pāṇḍavān paripālaya bhūyas tvayā sameṣyāmi kṣipram eva janārdana prāyāt tatas tu tvarito dārukeṇa sahācyutaḥ 71 vāsudeve gate rājan ghṛtarāṣṭraṃ janeśvaram āśvāsayad ameyātmā vyāso lokanamaskṛtaḥ 72 vāsudevo 'pi dharmātmā kṛtakṛtyo jagāma ha śibiraṃ hāstinapurād didṛkṣuḥ pāṇḍavān nṛpa 73 āgamya śibiraṃ ratrau so 'bhyagacchata pāṇḍavān tac ca tebhyaḥ samākhyāya sahitas taiḥ samāviśat |