|
1
[स] तत परभग्नं बलं थृष्ट्वा कुन्तीपुत्रॊ धनंजयः नयवारयथ अमेयात्मा थरॊणपुत्र वधेप्सया 2 ततस ते सैनिका राजन नैव तत्रावतस्दिरे संस्दाप्यमाना यत्नेन गॊविन्थेनार्जुनेन च 3 एक एव तु बीभत्सुः सॊमकावयवैः सह मत्स्यैर अन्यैश च संधाय कौरवैः संन्यवर्तत 4 ततॊ थरुतम अतिक्रम्य सिंहलाङ्गूल केतनम सव्यसाची महेष्वासम अश्वत्दामानम अब्रवीत 5 या शक्तिर यच च ते वीर्यं यज जञानं यच च पौरुषम धार्तराष्ट्रेषु या परीतिः परथ्वेषॊ ऽसमासु यश च ते यच च भूयॊ ऽसति तेजस तत्परमं मम थर्शय 6 स एव थरॊण हन्ता ते थर्पं भेत्स्यति पार्षतः कालानलसमप्रख्यॊ थविषताम अन्तकॊ युधि समासाथय पाञ्चाल्यं मां चापि सह केशवम 7 [धृ] आचार्य पुत्रॊ मानार्हॊ बलवांश चापि संजय परीतिर धनंजये चास्य परियश चापि स वासवेः 8 न भूतपूर्वं बीभत्सॊर वाक्यं परुषम ईथृशम अद कस्मात स कौन्तेयः सखायं रूक्षम अब्रवीत 9 [स] युवराजे हते चैव वृथ्धक्षत्रे च पौरवे इष्वस्त्रविधिसंपन्ने मालवे च सुथर्शने 10 धृष्टथ्युम्ने सात्यकौ च भीमे चापि पराजिते युधिष्ठिरस्य तैर वाक्यैर मर्मण्य अपि च घट्टिते 11 अन्तर भेथे च संजाते थुःखं संस्मृत्य च परभॊ अभूतपूर्वॊ बीभत्सॊर थुःखान मन्युर अजायत 12 तस्माथ अनर्हम अश्लीलम अप्रियं थरौणिम उक्तवान मान्यम आचार्य तनयं रूक्षं कापुरुषॊ यदा 13 एवम उक्तः शवसन करॊधान महेष्वासतमॊ नृप पार्देन परुषं वाक्यं सर्वमर्म घनया गिरा थरौणिश चुकॊप पार्दाय कृष्णाय च विशेषतः 14 स तु यत्तॊ रदे सदित्वा वार्य उपस्पृश्य वीर्यवान थेवैर अपि सुथुर्धर्षम अस्त्रम आग्नेयम आथथे 15 थृश्याथ थृश्यान अरिगणान उथ्थिश्याचार्यनन्थनः सॊ ऽभिमन्त्र्य शरं थीप्तं विधूमम इव पावकम सर्वतः करॊधम आविश्य चिक्षेप परवीरहा 16 ततस तुमुलम आकाशे शरवर्णम अजायत ववुश च शिशिरा वाताः सूर्यॊ नैव तताप च 17 चुक्रुशुर थानवाश चापि थिक्षु सर्वासु भैरवम रुधिरं चापि वर्षन्तॊ विनेथुस तॊयथाम्बरे 18 पक्षिणः पशवॊ गावॊ मुनयश चापि सुव्रताः परमं परयतात्मानॊ न शान्तिम उपलेभिरे 19 भरान्तसर्वमहाभूतम आवर्जितथिवाकरम तरैलॊक्यम अभिसंतप्तं जवराविष्टम इवातुरम 20 शरतेजॊ ऽभिसंतप्ता नागा भूमिशयास तदा निःश्वसन्तः समुत्पेतुस तेजॊ घॊरं मुमुक्षवः 21 जलजानि च सत्त्वानि थह्यमानानि भारत न शान्तिम उपजग्मुर हि तप्यमानैर जलाशयैः 22 थिशः खं परथिशश चैव भुवं च शरवृष्टयः उच्चावचा निपेतुर वै गरुडानिलरंहसः 23 तैः शरैर थरॊणपुत्रस्य वज्रवेगसमाहितैः परथग्धाः शत्रवः पेतुर अग्निथग्धा इव थरुमाः 24 थह्यमाना महानागाः पेतुर उर्व्यां समन्ततः नथन्तॊ भैरवान नाथाञ जलथॊपम निस्वना 25 अपरे परथ्रुतास तत्र थह्यमाना महागजाः तरेसुस तदापरे घॊरे वने थावाग्निसंवृताः 26 थरुमाणां शिखराणीव थावथग्धानि मारिष अश्ववृन्थान्य अथृश्यन्त रदवृन्थानि चाभिभॊ अपतन्त रदौघाश च तत्र तत्र सहस्रशः 27 तत सैन्यं भगवान अग्निर थथाह युधि भारत युगान्ते सर्वभूतानि संवर्तक इवानकः 28 थृष्ट्वा तु पाण्डवीं सेनां थह्यमानां महाहवे परहृष्टास तावका राजन सिंहनाथान विनेथिरे 29 ततस तूर्यसहस्राणि नाना लिङ्गानि भारत तूर्णम आजघ्निरे हृष्टास तावका जितकाशिनः 30 कृत्स्ना हय अक्षौहिणी राजन सव्यसाची च पाण्डवः तमसा संवृते लॊके नाथृश्यत महाहवे 31 नैव नस ताथृशं राजन थृष्टपूर्वं न च शरुतम याथृशं थरॊणपुत्रेण सृष्टम अस्त्रम अमर्षिणा 32 अर्जुनस तु महाराज बराह्मम अस्त्रम उथैरयत सर्वास्त्रप्रतिघाताय विहितं पथ्मयॊनिना 33 ततॊ मुहूर्ताथ इव तत तमॊ वयुपशशाम ह परववौ चानिलः शीतॊ थिशश च विमलाभवन 34 तत्राथ्भुतम अपश्याम कृत्स्नाम अक्षौहिणीं हताम अनभिज्ञेय रूपां च परथग्धाम अस्त्रमायया 35 ततॊ वीरौ महेष्वासौ विमुक्तौ केशवार्जुनौ सहितौ संप्रथृश्येतां नभसीव तमॊनुथौ 36 स पताक धवजहयः सानुकर्ष वरायुधः परबभौ स रदॊ मुक्तस तावकानां भयंकरः 37 ततः किलकिला शब्थः शङ्खभेरी रवैः सह पाण्डवानां परहृष्टानां कषणेन समजायत 38 हताव इति तयॊर आसीथ एनयॊर उभयॊर मतिः तरसाभ्यागतौ थृष्ट्वा विमुक्तौ केशवार्जुनौ 39 ताव अक्षतौ परमुथितौ थध्मतुर वारिजॊत्तमौ थृष्ट्वा परमुथितान पार्दांस तवथीया वयदिताभवन 40 विमुक्तौ च महात्मानौ थृष्ट्वा थरौणिः सुथुःखितः मुहूर्तं चिन्तयाम आस किं तव एतथ इति मारिष 41 चिन्तयित्वा तु राजेन्थ्र धयानशॊकपरायणः निःश्वसन थीर्घम उष्णं च विमनाश चाभवत तथा 42 ततॊ थरौणिर धनुर नयस्य रदात परस्कन्थ्य वेगितः धिग धिक सर्वम इथं मिद्येत्य उक्त्वा संप्राथ्रवथ रणात 43 ततः सनिग्धाम्बुथाभासं वेथ वयासम अकल्मषम आवासं च सरस्वत्याः स वै वयासं थथर्श ह 44 तं थरौणिर अग्रतॊ थृष्ट्वा सदितं कुरुकुलॊथ्वह सन्नकण्ठॊ ऽबरवीथ वाक्यम अभिवाथ्य सुथीनवत 45 भॊ भॊ माया यथृच्छा वा न विथ्मः किम इथं भवेत अस्त्रं तव इथं कदं मिद्या मम कश च वयतिक्रमः 46 अधरॊत्तरम एतथ वा लॊकानां वा पराभवः यथ इमौ जीवतः कृष्णौ कालॊ हि थुरतिक्रमः 47 नासुरामर गन्धर्वा न पिशाचा न राक्षसाः न सर्पयक्षपतगा न मनुष्याः कदं चन 48 उत्सहन्ते ऽनयदा कर्तुम एतथ अस्त्रं मयेरितम तथ इथं केवलं हत्वा युक्ताम अक्षौहिणीं जवलत 49 केनेमौ मर्त्यधर्माणौ नावधीत केशवार्जुनौ एतत परब्रूहि भगवन मया पृष्टॊ यदातदम 50 [व] महान्तम एतथर्दं मां यं तवं पृच्छसि विस्मयात तत परवक्ष्यामि ते सर्वं समाधाय मनः शृणु 51 यॊ ऽसौ नारायणॊ नाम पूर्वेषाम अपि पूर्वजः अजायत च कार्यार्दं पुत्रॊ धर्मस्य विश्वकृत 52 स तपस तीव्रम आतस्दे मैनाकं गिरिम आस्दितः ऊर्ध्वबाहुर महातेजा जवलनाथित्य संनिभः 53 षष्टिं वर्षसहस्राणि तावन्त्य एव शतानि च अशॊषयत तथात्मानं वायुभक्षॊ ऽमबुजेक्षणः 54 अदापरं तपस तप्त्वा थविस ततॊ ऽनयत पुनर महत थयावापृदिव्यॊर विवरं तेजसा समपूरयत 55 स तेन तपसा तात बरह्मभूतॊ यथाभवत ततॊ विश्वेश्वरं यॊनिं विश्वस्य जगतः पतिम 56 थथर्श भृशथुर्थर्शं सर्वा थेवैर अपीश्वरम अणीयसाम अणीयांसं बृहथ्भ्यश च बृहत्तरम 57 रुथ्रम ईशानम ऋषभं चेकितानम अजं परम गच्छतस तिष्ठतॊ वापि सर्वभूतहृथि सदितम 58 थुर्वारणं थुर्थृशं तिग्ममन्युं; महात्मानं सर्वहरं परचेतसम थिव्यं चापम इषुधी चाथथानं; हिरण्यवर्माणम अनन्तवीर्यम 59 पिनाकिनं वज्रिणं थीप्तशूलं; परश्वधिं गथिनं सवायतासिम सुभ्रुं जटामण्डलचन्थ्र मौलिं; वयाघ्राजिनम परिघं थण्डपाणिम 60 शुभाङ्गथं नागयज्ञॊपवीतिं; विश्वैर गणैः शॊभितं भूतसंघैः एकीभूतं तपसां संनिधानं; वयॊ ऽतिगैः सुष्ठुतम इष्टवाग्भिः 61 जलं थिवं खं कषितिं चन्थ्रसूर्यौ; तदा वाय्वग्नी परतिमानं जगच च नालं थरष्टुं यमजं भिन्नवृत्ता; बरह्म थविषघ्नम अमृतस्य यॊनिम 62 यं पश्यन्ति बराह्मणाः साधुवृत्ताः; कषीणे पापे मनसा ये विशॊकाः स तन्निष्ठस तपसा धर्मम ईड्यं; तथ भक्त्या वै विश्वरूपं थथर्श थृष्ट्वा चैनं वान मनॊ बुथ्धिथेहैः; संहृष्टात्मा मुमुथे थेवथेवम 63 अक्षमाला परिक्षिप्तं जयॊतिषां परमं निधिम ततॊ नारायणॊ थृष्ट्वा ववन्थे विश्वसंभवम 64 वरथं पृदुचार्व अङ्ग्या पार्वत्या सहितं परभुम अजम ईशानम अव्यग्रं कारणात्मानम अच्युतम 65 अभिवाथ्याद रुथ्राय सथ्यॊ ऽनधकनिपातिने पथ्माक्षस तं विरूपाक्षम अभितुष्टाव भक्तिमान 66 तवत संभूता भूतकृतॊ वरेण्य; गॊप्तारॊ ऽथय भुवनं पूर्वथेवाः आविश्येमां धरणीं ये ऽभयरक्षन; पुरा पुराणां तव थेव सृष्टिम 67 सुरासुरान नागरक्षःपिशाचान; नरान सुपर्णान अद गन्धर्वयक्षान पृदग्विधान भूतसंघांश च विश्वांस; तवत संभूतान विथ्म सर्वांस तदैव ऐन्थ्रं याम्यं वारुणं वैत्तपाल्यं; मैत्रं तवाष्ट्रं कर्म सौम्यं च तुभ्यम 68 रूपं जयॊतिः शब्थ आकाशवायुः; सपर्शः सवाथ्यं सलिलं गन्ध उर्वी कामॊ बरह्मा बरह्म च बराह्मणाश च; तवत संभूतं सदास्नु चरिष्णु चेथम 69 अथ्भ्यः सतॊका यान्ति यदा पृदक्त्वं; ताभिश चैक्यं संक्षये यान्ति भूयः एवं विथ्वान परभवं चाप्य अयं च; हित्वा भूतानां तत्र सायुज्यम एति 70 थिव्याव ऋतौ मानसौ थवौ सुपर्णाव; अवाक्शाखः पिप्पलः सप्त गॊपाः थशाप्य अन्ये ये पुरं धारयन्ति; तवया सृष्टास ते हि तेभ्यः परस तवम भूतं भव्यं भविता चाप्य अधृष्यं; तवत संभूता भुवनानीह विश्वा 71 भक्तं च मां भजमानं भजस्व; मा रीरिषॊ माम अहिताहितेन आत्मानं तवाम आत्मनॊ ऽनन्यभावॊ; विथ्वान एवं गच्छति बरह्म शुक्रम 72 अस्तौषं तवां तव संमानम इच्छन; विचिन्वन वै सवृषं थेववर्य सुथुर्लभान थेहि वरान ममेष्टान; अभिष्टुतः परतिकार्षीश च मा माम 73 तस्मै वरान अचिन्त्यात्मा नीलकण्ठः पिनाक धृक अर्हते थेव मुख्याय परायच्छथ ऋषिसंस्तुतः 74 [नीलकण्ठ] मत्प्रसाथान मनुष्येषु थेवगन्धर्वयॊनिषु अप्रमेयबलात्मा तवं नारायण भविष्यसि 75 न च तवा परसहिष्यन्ति थेवासुरमहॊरगाः न पिशाचा न गन्धर्वा न च विश्वे वियॊनिजाः 76 न सुपर्णास तदा नागा न च विश्वे वियॊनिजाः न कश चित तवां च थेवॊ ऽपि समरेषु विजेष्यति 77 न शस्त्रेण न वज्रेण नाग्निना न च वायुना नार्थ्रेण न च शुष्केण तरसेन सदावरेण वा 78 कश चित तव रुजं कर्ता मत्प्रसाथात कदं चन अपि चेत समरं गत्वा भविष्यसि ममाधिकः 79 [व] एवम एते वरा लब्धाः पुरस्ताथ विथ्धि शौरिणा स एष थेवश चरति मायया मॊहयञ जगत 80 तस्यैव तपसा जातं नरं नाम महामुनिम तुल्यम एतेन थेवेन तं जानीह्य अर्जुनं सथा 81 ताव एतौ पूर्वथेवानां परमॊपचिताव ऋषी लॊकयात्रा विधानार्दं संजायेते युगे युगे 82 तदैव कर्मणः कृत्स्नं महतस तपसॊ ऽपि च तेजॊ मन्युश च विथ्वंस तवं जातॊ रौथ्रॊ महामते 83 स भवान थेववत पराज्ञॊ जञात्वा भव मयं जगत अवाकर्षस तवम आत्मानं नियमैस तत्प्रियेप्सया 84 शुभम और्वं नवं कृत्वा महापुरुषविग्रहम ईजिवांस तवं जपैर हॊमैर उपहारैश च मानथ 85 स तदा पूज्यमानस ते पूर्वथेवॊ ऽपय अतूतुषत पुष्कलांश च वरान पराथात तव विथ्वन हृथि सदितान 86 जन्म कर्म तपॊयॊगास तयॊस तव च पुष्कलाः ताभ्यां लिङ्गे ऽरचितॊ थेवस तवयार्चायां युगे युगे 87 सर्वरूपं भवं जञात्वा लिङ्गे यॊ ऽरचयति परभुम आत्मयॊगाश च तस्मिन वै शास्त्रयॊगाश च शाश्वताः 88 एवं थेवा यजन्तॊ हि सिथ्धाश च परमर्षयः परार्दयन्ति परं लॊके सदानम एव च शाश्वतम 89 स एष रुथ्र भक्तश च केशवॊ रुथ्र संभवः कृष्ण एव हि यष्टव्यॊ यज्ञैश चैष सनातनः 90 सर्वभूतभवं जञात्वा लिङ्गे ऽरचयति यः परभुम तस्मिन्न अभ्यधिकां परीतिं करॊति वृषभध्वजः 91 [स] तस्य तथ वचनं शरुत्वा थरॊणपुत्रॊ महारदः नमश चकार रुथ्राय बहु मेने च केशवम 92 हृष्टलॊमा च वश्यात्मा नमस्कृत्य महर्षये वरूदिनीम अभिप्रेत्य अवहारम अकारयत 93 ततः परत्यवहारॊ ऽभूत पाण्डवानां विशां पते कौरवाणां च थीनानां थरॊणे युधि निपातिते 94 युथ्धं कृत्वा थिनान पञ्च थरॊणॊ हत्वा वरूदिनीम बरह्मलॊकं गतॊ राजन बराह्मणॊ वेथपारगः |
1
[s] tat prabhagnaṃ balaṃ dṛṣṭvā kuntīputro dhanaṃjayaḥ nyavārayad ameyātmā droṇaputra vadhepsayā 2 tatas te sainikā rājan naiva tatrāvatasthire saṃsthāpyamānā yatnena govindenārjunena ca 3 eka eva tu bībhatsuḥ somakāvayavaiḥ saha matsyair anyaiś ca saṃdhāya kauravaiḥ saṃnyavartata 4 tato drutam atikramya siṃhalāṅgūla ketanam savyasācī maheṣvāsam aśvatthāmānam abravīt 5 yā śaktir yac ca te vīryaṃ yaj jñānaṃ yac ca pauruṣam dhārtarāṣṭreṣu yā prītiḥ pradveṣo 'smāsu yaś ca te yac ca bhūyo 'sti tejas tatparamaṃ mama darśaya 6 sa eva droṇa hantā te darpaṃ bhetsyati pārṣataḥ kālānalasamaprakhyo dviṣatām antako yudhi samāsādaya pāñcālyaṃ māṃ cāpi saha keśavam 7 [dhṛ] ācārya putro mānārho balavāṃś cāpi saṃjaya prītir dhanaṃjaye cāsya priyaś cāpi sa vāsaveḥ 8 na bhūtapūrvaṃ bībhatsor vākyaṃ paruṣam īdṛśam atha kasmāt sa kaunteyaḥ sakhāyaṃ rūkṣam abravīt 9 [s] yuvarāje hate caiva vṛddhakṣatre ca paurave iṣvastravidhisaṃpanne mālave ca sudarśane 10 dhṛṣṭadyumne sātyakau ca bhīme cāpi parājite yudhiṣṭhirasya tair vākyair marmaṇy api ca ghaṭṭite 11 antar bhede ca saṃjāte duḥkhaṃ saṃsmṛtya ca prabho abhūtapūrvo bībhatsor duḥkhān manyur ajāyata 12 tasmād anarham aślīlam apriyaṃ drauṇim uktavān mānyam ācārya tanayaṃ rūkṣaṃ kāpuruṣo yathā 13 evam uktaḥ śvasan krodhān maheṣvāsatamo nṛpa pārthena paruṣaṃ vākyaṃ sarvamarma ghnayā girā drauṇiś cukopa pārthāya kṛṣṇāya ca viśeṣataḥ 14 sa tu yatto rathe sthitvā vāry upaspṛśya vīryavān devair api sudurdharṣam astram āgneyam ādade 15 dṛśyād dṛśyān arigaṇān uddiśyācāryanandanaḥ so 'bhimantrya śaraṃ dīptaṃ vidhūmam iva pāvakam sarvataḥ krodham āviśya cikṣepa paravīrahā 16 tatas tumulam ākāśe śaravarṇam ajāyata vavuś ca śiśirā vātāḥ sūryo naiva tatāpa ca 17 cukruśur dānavāś cāpi dikṣu sarvāsu bhairavam rudhiraṃ cāpi varṣanto vinedus toyadāmbare 18 pakṣiṇaḥ paśavo gāvo munayaś cāpi suvratāḥ paramaṃ prayatātmāno na śāntim upalebhire 19 bhrāntasarvamahābhūtam āvarjitadivākaram trailokyam abhisaṃtaptaṃ jvarāviṣṭam ivāturam 20 śaratejo 'bhisaṃtaptā nāgā bhūmiśayās tathā niḥśvasantaḥ samutpetus tejo ghoraṃ mumukṣavaḥ 21 jalajāni ca sattvāni dahyamānāni bhārata na śāntim upajagmur hi tapyamānair jalāśayaiḥ 22 diśaḥ khaṃ pradiśaś caiva bhuvaṃ ca śaravṛṣṭayaḥ uccāvacā nipetur vai garuḍānilaraṃhasaḥ 23 taiḥ śarair droṇaputrasya vajravegasamāhitaiḥ pradagdhāḥ śatravaḥ petur agnidagdhā iva drumāḥ 24 dahyamānā mahānāgāḥ petur urvyāṃ samantataḥ nadanto bhairavān nādāñ jaladopama nisvanā 25 apare pradrutās tatra dahyamānā mahāgajāḥ tresus tathāpare ghore vane dāvāgnisaṃvṛtāḥ 26 drumāṇāṃ śikharāṇīva dāvadagdhāni māriṣa aśvavṛndāny adṛśyanta rathavṛndāni cābhibho apatanta rathaughāś ca tatra tatra sahasraśaḥ 27 tat sainyaṃ bhagavān agnir dadāha yudhi bhārata yugānte sarvabhūtāni saṃvartaka ivānakaḥ 28 dṛṣṭvā tu pāṇḍavīṃ senāṃ dahyamānāṃ mahāhave prahṛṣṭās tāvakā rājan siṃhanādān vinedire 29 tatas tūryasahasrāṇi nānā liṅgāni bhārata tūrṇam ājaghnire hṛṣṭās tāvakā jitakāśinaḥ 30 kṛtsnā hy akṣauhiṇī rājan savyasācī ca pāṇḍavaḥ tamasā saṃvṛte loke nādṛśyata mahāhave 31 naiva nas tādṛśaṃ rājan dṛṣṭapūrvaṃ na ca śrutam yādṛśaṃ droṇaputreṇa sṛṣṭam astram amarṣiṇā 32 arjunas tu mahārāja brāhmam astram udairayat sarvāstrapratighātāya vihitaṃ padmayoninā 33 tato muhūrtād iva tat tamo vyupaśaśāma ha pravavau cānilaḥ śīto diśaś ca vimalābhavan 34 tatrādbhutam apaśyāma kṛtsnām akṣauhiṇīṃ hatām anabhijñeya rūpāṃ ca pradagdhām astramāyayā 35 tato vīrau maheṣvāsau vimuktau keśavārjunau sahitau saṃpradṛśyetāṃ nabhasīva tamonudau 36 sa patāka dhvajahayaḥ sānukarṣa varāyudhaḥ prababhau sa ratho muktas tāvakānāṃ bhayaṃkaraḥ 37 tataḥ kilakilā śabdaḥ śaṅkhabherī ravaiḥ saha pāṇḍavānāṃ prahṛṣṭānāṃ kṣaṇena samajāyata 38 hatāv iti tayor āsīd enayor ubhayor matiḥ tarasābhyāgatau dṛṣṭvā vimuktau keśavārjunau 39 tāv akṣatau pramuditau dadhmatur vārijottamau dṛṣṭvā pramuditān pārthāṃs tvadīyā vyathitābhavan 40 vimuktau ca mahātmānau dṛṣṭvā drauṇiḥ suduḥkhitaḥ muhūrtaṃ cintayām āsa kiṃ tv etad iti māriṣa 41 cintayitvā tu rājendra dhyānaśokaparāyaṇaḥ niḥśvasan dīrgham uṣṇaṃ ca vimanāś cābhavat tadā 42 tato drauṇir dhanur nyasya rathāt praskandya vegitaḥ dhig dhik sarvam idaṃ mithyety uktvā saṃprādravad raṇāt 43 tataḥ snigdhāmbudābhāsaṃ veda vyāsam akalmaṣam āvāsaṃ ca sarasvatyāḥ sa vai vyāsaṃ dadarśa ha 44 taṃ drauṇir agrato dṛṣṭvā sthitaṃ kurukulodvaha sannakaṇṭho 'bravīd vākyam abhivādya sudīnavat 45 bho bho māyā yadṛcchā vā na vidmaḥ kim idaṃ bhavet astraṃ tv idaṃ kathaṃ mithyā mama kaś ca vyatikramaḥ 46 adharottaram etad vā lokānāṃ vā parābhavaḥ yad imau jīvataḥ kṛṣṇau kālo hi duratikramaḥ 47 nāsurāmara gandharvā na piśācā na rākṣasāḥ na sarpayakṣapatagā na manuṣyāḥ kathaṃ cana 48 utsahante 'nyathā kartum etad astraṃ mayeritam tad idaṃ kevalaṃ hatvā yuktām akṣauhiṇīṃ jvalat 49 kenemau martyadharmāṇau nāvadhīt keśavārjunau etat prabrūhi bhagavan mayā pṛṣṭo yathātatham 50 [v] mahāntam etadarthaṃ māṃ yaṃ tvaṃ pṛcchasi vismayāt tat pravakṣyāmi te sarvaṃ samādhāya manaḥ śṛṇu 51 yo 'sau nārāyaṇo nāma pūrveṣām api pūrvajaḥ ajāyata ca kāryārthaṃ putro dharmasya viśvakṛt 52 sa tapas tīvram ātasthe mainākaṃ girim āsthitaḥ ūrdhvabāhur mahātejā jvalanāditya saṃnibhaḥ 53 ṣaṣṭiṃ varṣasahasrāṇi tāvanty eva śatāni ca aśoṣayat tadātmānaṃ vāyubhakṣo 'mbujekṣaṇaḥ 54 athāparaṃ tapas taptvā dvis tato 'nyat punar mahat dyāvāpṛthivyor vivaraṃ tejasā samapūrayat 55 sa tena tapasā tāta brahmabhūto yadābhavat tato viśveśvaraṃ yoniṃ viśvasya jagataḥ patim 56 dadarśa bhṛśadurdarśaṃ sarvā devair apīśvaram aṇīyasām aṇīyāṃsaṃ bṛhadbhyaś ca bṛhattaram 57 rudram īśānam ṛṣabhaṃ cekitānam ajaṃ param gacchatas tiṣṭhato vāpi sarvabhūtahṛdi sthitam 58 durvāraṇaṃ durdṛśaṃ tigmamanyuṃ; mahātmānaṃ sarvaharaṃ pracetasam divyaṃ cāpam iṣudhī cādadānaṃ; hiraṇyavarmāṇam anantavīryam 59 pinākinaṃ vajriṇaṃ dīptaśūlaṃ; paraśvadhiṃ gadinaṃ svāyatāsim subhruṃ jaṭāmaṇḍalacandra mauliṃ; vyāghrājinam parighaṃ daṇḍapāṇim 60 śubhāṅgadaṃ nāgayajñopavītiṃ; viśvair gaṇaiḥ śobhitaṃ bhūtasaṃghaiḥ ekībhūtaṃ tapasāṃ saṃnidhānaṃ; vayo 'tigaiḥ suṣṭhutam iṣṭavāgbhiḥ 61 jalaṃ divaṃ khaṃ kṣitiṃ candrasūryau; tathā vāyvagnī pratimānaṃ jagac ca nālaṃ draṣṭuṃ yamajaṃ bhinnavṛttā; brahma dviṣaghnam amṛtasya yonim 62 yaṃ paśyanti brāhmaṇāḥ sādhuvṛttāḥ; kṣīṇe pāpe manasā ye viśokāḥ sa tanniṣṭhas tapasā dharmam īḍyaṃ; tad bhaktyā vai viśvarūpaṃ dadarśa dṛṣṭvā cainaṃ vān mano buddhidehaiḥ; saṃhṛṣṭātmā mumude devadevam 63 akṣamālā parikṣiptaṃ jyotiṣāṃ paramaṃ nidhim tato nārāyaṇo dṛṣṭvā vavande viśvasaṃbhavam 64 varadaṃ pṛthucārv aṅgyā pārvatyā sahitaṃ prabhum ajam īśānam avyagraṃ kāraṇātmānam acyutam 65 abhivādyātha rudrāya sadyo 'ndhakanipātine padmākṣas taṃ virūpākṣam abhituṣṭāva bhaktimān 66 tvat saṃbhūtā bhūtakṛto vareṇya; goptāro 'dya bhuvanaṃ pūrvadevāḥ āviśyemāṃ dharaṇīṃ ye 'bhyarakṣan; purā purāṇāṃ tava deva sṛṣṭim 67 surāsurān nāgarakṣaḥpiśācān; narān suparṇān atha gandharvayakṣān pṛthagvidhān bhūtasaṃghāṃś ca viśvāṃs; tvat saṃbhūtān vidma sarvāṃs tathaiva aindraṃ yāmyaṃ vāruṇaṃ vaittapālyaṃ; maitraṃ tvāṣṭraṃ karma saumyaṃ ca tubhyam 68 rūpaṃ jyotiḥ śabda ākāśavāyuḥ; sparśaḥ svādyaṃ salilaṃ gandha urvī kāmo brahmā brahma ca brāhmaṇāś ca; tvat saṃbhūtaṃ sthāsnu cariṣṇu cedam 69 adbhyaḥ stokā yānti yathā pṛthaktvaṃ; tābhiś caikyaṃ saṃkṣaye yānti bhūyaḥ evaṃ vidvān prabhavaṃ cāpy ayaṃ ca; hitvā bhūtānāṃ tatra sāyujyam eti 70 divyāv ṛtau mānasau dvau suparṇāv; avākśākhaḥ pippalaḥ sapta gopāḥ daśāpy anye ye puraṃ dhārayanti; tvayā sṛṣṭās te hi tebhyaḥ paras tvam bhūtaṃ bhavyaṃ bhavitā cāpy adhṛṣyaṃ; tvat saṃbhūtā bhuvanānīha viśvā 71 bhaktaṃ ca māṃ bhajamānaṃ bhajasva; mā rīriṣo mām ahitāhitena ātmānaṃ tvām ātmano 'nanyabhāvo; vidvān evaṃ gacchati brahma śukram 72 astauṣaṃ tvāṃ tava saṃmānam icchan; vicinvan vai savṛṣaṃ devavarya sudurlabhān dehi varān mameṣṭān; abhiṣṭutaḥ pratikārṣīś ca mā mām 73 tasmai varān acintyātmā nīlakaṇṭhaḥ pināka dhṛk arhate deva mukhyāya prāyacchad ṛṣisaṃstutaḥ 74 [nīlakaṇṭha] matprasādān manuṣyeṣu devagandharvayoniṣu aprameyabalātmā tvaṃ nārāyaṇa bhaviṣyasi 75 na ca tvā prasahiṣyanti devāsuramahoragāḥ na piśācā na gandharvā na ca viśve viyonijāḥ 76 na suparṇās tathā nāgā na ca viśve viyonijāḥ na kaś cit tvāṃ ca devo 'pi samareṣu vijeṣyati 77 na śastreṇa na vajreṇa nāgninā na ca vāyunā nārdreṇa na ca śuṣkeṇa trasena sthāvareṇa vā 78 kaś cit tava rujaṃ kartā matprasādāt kathaṃ cana api cet samaraṃ gatvā bhaviṣyasi mamādhikaḥ 79 [v] evam ete varā labdhāḥ purastād viddhi śauriṇā sa eṣa devaś carati māyayā mohayañ jagat 80 tasyaiva tapasā jātaṃ naraṃ nāma mahāmunim tulyam etena devena taṃ jānīhy arjunaṃ sadā 81 tāv etau pūrvadevānāṃ paramopacitāv ṛṣī lokayātrā vidhānārthaṃ saṃjāyete yuge yuge 82 tathaiva karmaṇaḥ kṛtsnaṃ mahatas tapaso 'pi ca tejo manyuś ca vidvaṃs tvaṃ jāto raudro mahāmate 83 sa bhavān devavat prājño jñātvā bhava mayaṃ jagat avākarṣas tvam ātmānaṃ niyamais tatpriyepsayā 84 śubham aurvaṃ navaṃ kṛtvā mahāpuruṣavigraham ījivāṃs tvaṃ japair homair upahāraiś ca mānada 85 sa tathā pūjyamānas te pūrvadevo 'py atūtuṣat puṣkalāṃś ca varān prādāt tava vidvan hṛdi sthitān 86 janma karma tapoyogās tayos tava ca puṣkalāḥ tābhyāṃ liṅge 'rcito devas tvayārcāyāṃ yuge yuge 87 sarvarūpaṃ bhavaṃ jñātvā liṅge yo 'rcayati prabhum ātmayogāś ca tasmin vai śāstrayogāś ca śāśvatāḥ 88 evaṃ devā yajanto hi siddhāś ca paramarṣayaḥ prārthayanti paraṃ loke sthānam eva ca śāśvatam 89 sa eṣa rudra bhaktaś ca keśavo rudra saṃbhavaḥ kṛṣṇa eva hi yaṣṭavyo yajñaiś caiṣa sanātanaḥ 90 sarvabhūtabhavaṃ jñātvā liṅge 'rcayati yaḥ prabhum tasminn abhyadhikāṃ prītiṃ karoti vṛṣabhadhvajaḥ 91 [s] tasya tad vacanaṃ śrutvā droṇaputro mahārathaḥ namaś cakāra rudrāya bahu mene ca keśavam 92 hṛṣṭalomā ca vaśyātmā namaskṛtya maharṣaye varūthinīm abhipretya avahāram akārayat 93 tataḥ pratyavahāro 'bhūt pāṇḍavānāṃ viśāṃ pate kauravāṇāṃ ca dīnānāṃ droṇe yudhi nipātite 94 yuddhaṃ kṛtvā dinān pañca droṇo hatvā varūthinīm brahmalokaṃ gato rājan brāhmaṇo vedapāragaḥ |