|
1
[स] भीमसेनं समाकीर्णं थृष्ट्वास्त्रेण धनंजयः तेजसः परतिघातार्दं वारुणेन समावृणॊत 2 नालक्षयत तं कश चिथ वारुणास्त्त्रेण संवृतम अर्जुनस्य लघुत्वाच च संवृतत्वाच च तेजसः 3 साश्वसूत रदॊ भीमॊ थरॊणपुत्रास्त्र संवृतः अग्नाव अग्निर इव नयस्तॊ जवालामाली सुथुर्थृशः 4 यदा रात्रिक्षये राजञ जयॊतींष्य अस्तगिरिं परति समापेतुस तदा बाणा भीमसेनरदं परति 5 स हि भीमॊ रदश चास्य हयाः सूतश च मारिष संवृता थरॊणपुत्रेण पावकान्तर गताभवन 6 यदा थग्ध्वा जगत कृत्स्नं समये स चराचरम गच्छेथ अग्निर विभॊर आस्यं तदास्त्रं भीमम आवृणॊत 7 सूर्यम अग्निः परविष्टः सयाथ यदा चाग्निं थिवाकरः तदा परविष्टं तत तेजॊ न पराज्ञायत किं चन 8 विकीर्णम अस्त्रं तथ थृष्ट्वा तदा भीम रदं परति सर्वसैन्यानि पाण्डूनां नयस्तशस्त्राण्य अचेतसः 9 उथीर्यमाणं थरौणिं च निष्प्रति थवंथ्वम आहवे युधिष्ठिरपुरॊगांश च विमुखांस तान महारदान 10 अर्जुनॊ वासुथेवश च तवरमाणौ महाथ्युती अवप्लुत्य रदाथ वीरौ भीमम आथ्रवतां ततः 11 ततस तथ थरॊणपुत्रस्य तेजॊ ऽसत्रबलसंभवम विगाह्य तौ सुबलिनौ माययाविशतां तथा 12 नयस्तशस्त्रौ ततस तौ तु नाथहथ अस्त्रजॊ ऽनलः वारुणास्त्र परयॊगाच च वीर्यवत्त्वाच च कृष्णयॊः 13 ततश चकृषतुर भीमं तस्य सर्वायुधानि च नारायणास्त्र शान्त्य अर्दं नरनारायणौ बलात 14 अपकृष्यमाणः कौन्तेयॊ नथत्य एव महारदः वर्धते चैव तथ घॊरं थरौणेर अस्त्रं सुथुर्जयम 15 तम अब्रवीथ वासुथेवः किम इथं पाण्डुनन्थन वार्यमाणॊ ऽपि कौन्तेय यथ युथ्धान न निवर्तसे 16 यथि युथ्धेन जेयाः सयुर इमे कौरवनन्थनाः वयम अप्य अत्र युध्येम तदा चेमे नरर्षभाः 17 रदेभ्यस तव अवतीर्णास तु सर्व एव सम तावकाः तस्मात तवम अपि कौन्तेय रदात तूर्णम अपाक्रम 18 एवम उक्त्वा ततः कृष्णॊ रदाथ भूमिम अपातयत निःश्वसन्तं यदा नागं करॊधसंरक्तलॊचनम 19 यथापकृष्टः स रदान नयासितश चायुधं भुवि ततॊ नारायणास्त्रं तत परशान्तं शत्रुतापनम 20 तस्मिन परशान्ते विधिना तथा तेजसि थुःसहे बभूवुर विमलाः सर्वा थिशः परथिश एव च 21 परववुश च शिवा वाताः परशान्ता मृगपक्षिणः वाहनानि च हृष्टानि यॊधाश च मनुजेश्वर 22 वयपॊढे च ततॊ घॊरे तस्मिंस तेजसि भारत बभौ भीमॊ निशापाये धीमान सूर्य इवॊथितः 23 हतशेषं बलं तत्र पाण्डवानाम अतिष्ठत अस्त्रव्युपरमाथ धृष्टं तव पुत्र जिघांसया 24 वयवस्दिते बले तस्मिन अस्त्रे परतिहते तदा थुर्यॊधनॊ महाराज थरॊणपुत्रम अदाब्रवीत 25 अश्वत्दामन पुनः शीघ्रम अस्त्रम एतत परयॊजय वयवस्दिता हि पाञ्चालाः पुनर एव जयैषिणः 26 अश्वत्दामा तदॊक्तस तु तव पुत्रेण मारिष सुथीनम अभिनिःश्वस्य राजानम इथम अब्रवीत 27 नैतथ आवर्तते राजन्न अस्त्रं थविर नॊपपथ्यते आवर्तयन निहन्त्य एतत परयॊक्तारं न संशयः 28 एष चास्त्रप्रतीघातं वासुथेवः परयुक्तवान अन्यदा विहितः संख्ये वधः शत्रॊर जनाधिप 29 पराजयॊ वा मृत्युर वा शरेयॊ मृत्युर न निर्जयः निर्जिताश चारयॊ हय एते शस्त्रॊत्सर्गान मृतॊपमाः 30 [थुर] आचार्य पुत्र यथ्य एतथ थविर अस्त्रं न परयुज्यते अन्यैर गुरुघ्ना वध्यन्ताम अस्त्रैर अस्त्राविथां वर 31 तवयि हय अस्त्राणि थिव्यानि यदा सयुस तर्यम्बके तदा इच्छतॊ न हि ते मुच्येत करुथ्धस्यापि पुरंथरः 32 [धृ] तस्मिन्न अस्त्रे परतिहते थरॊणे चॊपधिना हते तदा थुर्यॊधनेनॊक्तॊ थरौणिः किम अकरॊत पुनः 33 थृष्ट्वा पार्दांश च संग्रामे युथ्धाय समवस्दितान नारायणास्त्र निर्मुक्तांश चरतः पृतना मुखे 34 [स] जानन पितुः स निधनं सिंहलाङ्गूल केतनः सक्रॊधॊ भयम उत्सृज्य अभिथुथ्राव पार्षतम 35 अभिथ्रुत्य च विंशत्या कषुथ्रकाणां नरर्षभः पञ्चभिश चातिवेगेन विव्याध पुरुषर्षभम 36 धृष्टथ्युम्नस ततॊ राजञ जवलन्तम इव पावकम थरॊणपुत्रं तरिषष्ट्या तु राजन विव्याध पत्रिणाम 37 सारदिं चास्य विंशत्या सवर्णपुङ्खैः शिलाशितैः हयांश च चतुरॊ ऽविध्यच चतुर्भिर निशितैः शरैः 38 विथ्ध्वा विथ्ध्वानथथ थरौणिः कम्पयन्न इव मेथिनीम आथथत सर्वलॊकस्य पराणान इव महारणे 39 पार्षतस तु बली राजन कृतास्त्रः कृतनिश्रमः थरौणिम एवाभिथुथ्राव कृत्वा मृत्युं निवर्तनम 40 ततॊ बाणमयं वर्षं थरॊणपुत्रस्य मूर्धनि अवासृजथ अमेयात्मा पाञ्चाल्यॊ रदिनां वरः 41 तं थरौणिः समरे करुथ्धश छाथयाम आस पत्रिभिः विव्याध चैनं थशभिः पितुर वधम अनुस्मरन 42 थवाभ्यां च सुविकृष्टाभ्यां कषुराभ्यां धवजकार्मुके छित्त्वा पाञ्चालराजस्य थरौणिर अन्यैः समार्थयत 43 वयश्व सूत रदं चैनं थरौणिश चक्रे महाहवे तस्य चानुचरान सर्वान करुथ्धः पराच्छाथयच छरैः 44 परथ्रुथ्राव ततः सैन्यं पाञ्चालानां विशां पते संभ्रान्तरूपम आर्तं च शरवर्ष परिक्षतम 45 थृष्ट्वा च विमुखान यॊधान धृष्टथ्युम्नं च पीडितम शैनेयॊ ऽचॊथयत तूर्णं रणं थरौणिरदं परति 46 अष्टभिर निशितैश चैव सॊ ऽशवत्दामानम आर्थयत विंशत्या पुनर आहत्य नानारूपैर अमर्षणम विव्याध च तदा सूतं चतुर्भिश चतुरॊ हयान 47 सॊ ऽतिविथ्धॊ महेष्वासॊ नाना लिङ्गैर अमर्षणः युयुधानेन वै थरौणिः परहसन वाक्यम अब्रवीत 48 शैनेयाभ्यवपत्तिं ते जानाम्य आचार्य घातिनः न तव एनं तरास्यसि मया गरस्तम आत्मानम एव च 49 एवम उक्त्वार्क रश्म्याभं सुपर्वाणं शरॊत्तमम वयसृजत सात्वते थरौणिर वज्रं वृत्रे यदा हरिः 50 स तं निर्भिथ्य तेनास्तः सायकः स शरावरम विवेश वसुधां भित्त्वा शवसन बिलम इवॊरगः 51 स भिन्नकवचः शूरस तॊत्त्रार्थित इव थविपः विमुच्य स शरं चापं भूरि वरणपरिस्रवः 52 सीथन रुधिरसिक्तश च रदॊपस्द उपाविशत सूतेनापहृतस तूर्णं थरॊणपुत्राथ रदान्तरम 53 अदान्येन सुपुङ्खेन शरेण नतपर्वणा आजघान भरुवॊर मध्ये धृष्टथ्युम्नं परंतपः 54 स पूर्वम अतिविथ्धश च भृशं पश्चाच च पीडितः ससाथ युधि पाञ्चाल्यॊ वयपाश्रयत च धवजम 55 तं मत्तम इव सिंहेन राजन कुञ्जरम अर्थितम जवेनाभ्यथ्रवञ शूराः पञ्च पाण्डवतॊ रदाः 56 किरीटी भीमसेनश च वृथ्धक्षत्रश च पौरवः युवराजश च चेथीनां मालवश च सुथर्शनः पञ्चभिः पञ्चभिर बाणैर अभ्यघ्नन सर्वतः समम 57 आशीविषाभैर विशथ्भिः पञ्चभिश चापि ताञ शरैः चिच्छेथ युगपथ थरौणिः पञ्चविंशतिसायकान 58 सप्तभिश च शितैर बाणैः पौरवं थरौणिर आर्थयत मालवं तरिभिर एकेन पार्दं षड्भिर वृकॊथरम 59 ततस ते विव्यधुः सर्वे थरौणिं राजन महारदाः युगपच च पृदक चैव रुक्मपुङ्खैः शिलाशितैः 60 युवराजस तु विंशत्या थरौणिं विव्याध पत्रिणाम पार्दश च पुनर अष्टाभिस तदा सर्वे तरिभिस तरिभिः 61 ततॊ ऽरजुनं षड्भिर अदाजघान; थरौणायनिर थशभिर वासुथेवम भीमं थशार्धैर युवराजं चतुर्भिर; थवाभ्यां छित्त्वा कार्मुकं च धवजं च पुनः पार्दं शरवर्षेण विथ्ध्वा; थरौणिर घॊरं सिंहनाथं ननाथ 62 तस्यास्यतः सुनिशितान पीतधारान; थरौणेः शरान पृष्ठतश चाग्रतश च धरा वियथ थयौः परथिशॊ थिशश च; छन्ना बाणैर अभवन घॊररूपैः 63 आसीनस्य सवरदं तूग्र तेजाः; सुथर्शनस्येन्थ्र केतुप्रकाशौ भुजौ शिरश चेन्थ्र समानवीर्यस; तरिभिः शरैर युगपत संचकर्त 64 स पौरवं रदशक्त्या निहत्य; छित्त्वा रदं तिलशश चापि बाणैः छित्त्वास्य बाहू वरचन्थनाक्तौ; भल्लेन कायाच छिर उच्चकर्त 65 युवानम इन्थीवरथाम वर्णं; चेथिप्रियं युवराजं परहस्य बाणैस तवरावाञ जवलिताग्निकल्पैर; विथ्ध्वा पराथान मृत्यवे साश्वसूतम 66 तान निहत्य रणे वीरॊ थरॊणपुत्रॊ युधां पतिः थध्मौ परमुथितः शङ्खं बृहन्तम अपराजितः 67 ततः सर्वे च पाञ्चाला भीमसेनश च पाण्डवः धृष्टथ्युम्न रदं भीतास तयक्त्वा संप्राथ्रवन थिशः 68 तान परभग्नांस तदा थरौणिः पृष्ठतॊ विकिरञ शरैः अभ्यवर्तत वेगेन कालवत पाण्डुवाहिनीम 69 ते वध्यमानाः समरे थरॊणपुत्रेण कषत्रियाः थरॊणपुत्रं भयाथ राजन थिक्षु सर्वासु मेनिरे |
1
[s] bhīmasenaṃ samākīrṇaṃ dṛṣṭvāstreṇa dhanaṃjayaḥ tejasaḥ pratighātārthaṃ vāruṇena samāvṛṇot 2 nālakṣayata taṃ kaś cid vāruṇāsttreṇa saṃvṛtam arjunasya laghutvāc ca saṃvṛtatvāc ca tejasaḥ 3 sāśvasūta ratho bhīmo droṇaputrāstra saṃvṛtaḥ agnāv agnir iva nyasto jvālāmālī sudurdṛśaḥ 4 yathā rātrikṣaye rājañ jyotīṃṣy astagiriṃ prati samāpetus tathā bāṇā bhīmasenarathaṃ prati 5 sa hi bhīmo rathaś cāsya hayāḥ sūtaś ca māriṣa saṃvṛtā droṇaputreṇa pāvakāntar gatābhavan 6 yathā dagdhvā jagat kṛtsnaṃ samaye sa carācaram gacched agnir vibhor āsyaṃ tathāstraṃ bhīmam āvṛṇot 7 sūryam agniḥ praviṣṭaḥ syād yathā cāgniṃ divākaraḥ tathā praviṣṭaṃ tat tejo na prājñāyata kiṃ cana 8 vikīrṇam astraṃ tad dṛṣṭvā tathā bhīma rathaṃ prati sarvasainyāni pāṇḍūnāṃ nyastaśastrāṇy acetasaḥ 9 udīryamāṇaṃ drauṇiṃ ca niṣprati dvaṃdvam āhave yudhiṣṭhirapurogāṃś ca vimukhāṃs tān mahārathān 10 arjuno vāsudevaś ca tvaramāṇau mahādyutī avaplutya rathād vīrau bhīmam ādravatāṃ tataḥ 11 tatas tad droṇaputrasya tejo 'strabalasaṃbhavam vigāhya tau subalinau māyayāviśatāṃ tadā 12 nyastaśastrau tatas tau tu nādahad astrajo 'nalaḥ vāruṇāstra prayogāc ca vīryavattvāc ca kṛṣṇayoḥ 13 tataś cakṛṣatur bhīmaṃ tasya sarvāyudhāni ca nārāyaṇāstra śānty arthaṃ naranārāyaṇau balāt 14 apakṛṣyamāṇaḥ kaunteyo nadaty eva mahārathaḥ vardhate caiva tad ghoraṃ drauṇer astraṃ sudurjayam 15 tam abravīd vāsudevaḥ kim idaṃ pāṇḍunandana vāryamāṇo 'pi kaunteya yad yuddhān na nivartase 16 yadi yuddhena jeyāḥ syur ime kauravanandanāḥ vayam apy atra yudhyema tathā ceme nararṣabhāḥ 17 rathebhyas tv avatīrṇās tu sarva eva sma tāvakāḥ tasmāt tvam api kaunteya rathāt tūrṇam apākrama 18 evam uktvā tataḥ kṛṣṇo rathād bhūmim apātayat niḥśvasantaṃ yathā nāgaṃ krodhasaṃraktalocanam 19 yadāpakṛṣṭaḥ sa rathān nyāsitaś cāyudhaṃ bhuvi tato nārāyaṇāstraṃ tat praśāntaṃ śatrutāpanam 20 tasmin praśānte vidhinā tadā tejasi duḥsahe babhūvur vimalāḥ sarvā diśaḥ pradiśa eva ca 21 pravavuś ca śivā vātāḥ praśāntā mṛgapakṣiṇaḥ vāhanāni ca hṛṣṭāni yodhāś ca manujeśvara 22 vyapoḍhe ca tato ghore tasmiṃs tejasi bhārata babhau bhīmo niśāpāye dhīmān sūrya ivoditaḥ 23 hataśeṣaṃ balaṃ tatra pāṇḍavānām atiṣṭhata astravyuparamād dhṛṣṭaṃ tava putra jighāṃsayā 24 vyavasthite bale tasmin astre pratihate tathā duryodhano mahārāja droṇaputram athābravīt 25 aśvatthāman punaḥ śīghram astram etat prayojaya vyavasthitā hi pāñcālāḥ punar eva jayaiṣiṇaḥ 26 aśvatthāmā tathoktas tu tava putreṇa māriṣa sudīnam abhiniḥśvasya rājānam idam abravīt 27 naitad āvartate rājann astraṃ dvir nopapadyate āvartayan nihanty etat prayoktāraṃ na saṃśayaḥ 28 eṣa cāstrapratīghātaṃ vāsudevaḥ prayuktavān anyathā vihitaḥ saṃkhye vadhaḥ śatror janādhipa 29 parājayo vā mṛtyur vā śreyo mṛtyur na nirjayaḥ nirjitāś cārayo hy ete śastrotsargān mṛtopamāḥ 30 [dur] ācārya putra yady etad dvir astraṃ na prayujyate anyair gurughnā vadhyantām astrair astrāvidāṃ vara 31 tvayi hy astrāṇi divyāni yathā syus tryambake tathā icchato na hi te mucyet kruddhasyāpi puraṃdaraḥ 32 [dhṛ] tasminn astre pratihate droṇe copadhinā hate tathā duryodhanenokto drauṇiḥ kim akarot punaḥ 33 dṛṣṭvā pārthāṃś ca saṃgrāme yuddhāya samavasthitān nārāyaṇāstra nirmuktāṃś carataḥ pṛtanā mukhe 34 [s] jānan pituḥ sa nidhanaṃ siṃhalāṅgūla ketanaḥ sakrodho bhayam utsṛjya abhidudrāva pārṣatam 35 abhidrutya ca viṃśatyā kṣudrakāṇāṃ nararṣabhaḥ pañcabhiś cātivegena vivyādha puruṣarṣabham 36 dhṛṣṭadyumnas tato rājañ jvalantam iva pāvakam droṇaputraṃ triṣaṣṭyā tu rājan vivyādha patriṇām 37 sārathiṃ cāsya viṃśatyā svarṇapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ hayāṃś ca caturo 'vidhyac caturbhir niśitaiḥ śaraiḥ 38 viddhvā viddhvānadad drauṇiḥ kampayann iva medinīm ādadat sarvalokasya prāṇān iva mahāraṇe 39 pārṣatas tu balī rājan kṛtāstraḥ kṛtaniśramaḥ drauṇim evābhidudrāva kṛtvā mṛtyuṃ nivartanam 40 tato bāṇamayaṃ varṣaṃ droṇaputrasya mūrdhani avāsṛjad ameyātmā pāñcālyo rathināṃ varaḥ 41 taṃ drauṇiḥ samare kruddhaś chādayām āsa patribhiḥ vivyādha cainaṃ daśabhiḥ pitur vadham anusmaran 42 dvābhyāṃ ca suvikṛṣṭābhyāṃ kṣurābhyāṃ dhvajakārmuke chittvā pāñcālarājasya drauṇir anyaiḥ samārdayat 43 vyaśva sūta rathaṃ cainaṃ drauṇiś cakre mahāhave tasya cānucarān sarvān kruddhaḥ prācchādayac charaiḥ 44 pradrudrāva tataḥ sainyaṃ pāñcālānāṃ viśāṃ pate saṃbhrāntarūpam ārtaṃ ca śaravarṣa parikṣatam 45 dṛṣṭvā ca vimukhān yodhān dhṛṣṭadyumnaṃ ca pīḍitam śaineyo 'codayat tūrṇaṃ raṇaṃ drauṇirathaṃ prati 46 aṣṭabhir niśitaiś caiva so 'śvatthāmānam ārdayat viṃśatyā punar āhatya nānārūpair amarṣaṇam vivyādha ca tathā sūtaṃ caturbhiś caturo hayān 47 so 'tividdho maheṣvāso nānā liṅgair amarṣaṇaḥ yuyudhānena vai drauṇiḥ prahasan vākyam abravīt 48 śaineyābhyavapattiṃ te jānāmy ācārya ghātinaḥ na tv enaṃ trāsyasi mayā grastam ātmānam eva ca 49 evam uktvārka raśmyābhaṃ suparvāṇaṃ śarottamam vyasṛjat sātvate drauṇir vajraṃ vṛtre yathā hariḥ 50 sa taṃ nirbhidya tenāstaḥ sāyakaḥ sa śarāvaram viveśa vasudhāṃ bhittvā śvasan bilam ivoragaḥ 51 sa bhinnakavacaḥ śūras tottrārdita iva dvipaḥ vimucya sa śaraṃ cāpaṃ bhūri vraṇaparisravaḥ 52 sīdan rudhirasiktaś ca rathopastha upāviśat sūtenāpahṛtas tūrṇaṃ droṇaputrād rathāntaram 53 athānyena supuṅkhena śareṇa nataparvaṇā ājaghāna bhruvor madhye dhṛṣṭadyumnaṃ paraṃtapaḥ 54 sa pūrvam atividdhaś ca bhṛśaṃ paścāc ca pīḍitaḥ sasāda yudhi pāñcālyo vyapāśrayata ca dhvajam 55 taṃ mattam iva siṃhena rājan kuñjaram arditam javenābhyadravañ śūrāḥ pañca pāṇḍavato rathāḥ 56 kirīṭī bhīmasenaś ca vṛddhakṣatraś ca pauravaḥ yuvarājaś ca cedīnāṃ mālavaś ca sudarśanaḥ pañcabhiḥ pañcabhir bāṇair abhyaghnan sarvataḥ samam 57 āśīviṣābhair viśadbhiḥ pañcabhiś cāpi tāñ śaraiḥ ciccheda yugapad drauṇiḥ pañcaviṃśatisāyakān 58 saptabhiś ca śitair bāṇaiḥ pauravaṃ drauṇir ārdayat mālavaṃ tribhir ekena pārthaṃ ṣaḍbhir vṛkodaram 59 tatas te vivyadhuḥ sarve drauṇiṃ rājan mahārathāḥ yugapac ca pṛthak caiva rukmapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ 60 yuvarājas tu viṃśatyā drauṇiṃ vivyādha patriṇām pārthaś ca punar aṣṭābhis tathā sarve tribhis tribhiḥ 61 tato 'rjunaṃ ṣaḍbhir athājaghāna; drauṇāyanir daśabhir vāsudevam bhīmaṃ daśārdhair yuvarājaṃ caturbhir; dvābhyāṃ chittvā kārmukaṃ ca dhvajaṃ ca punaḥ pārthaṃ śaravarṣeṇa viddhvā; drauṇir ghoraṃ siṃhanādaṃ nanāda 62 tasyāsyataḥ suniśitān pītadhārān; drauṇeḥ śarān pṛṣṭhataś cāgrataś ca dharā viyad dyauḥ pradiśo diśaś ca; channā bāṇair abhavan ghorarūpaiḥ 63 āsīnasya svarathaṃ tūgra tejāḥ; sudarśanasyendra ketuprakāśau bhujau śiraś cendra samānavīryas; tribhiḥ śarair yugapat saṃcakarta 64 sa pauravaṃ rathaśaktyā nihatya; chittvā rathaṃ tilaśaś cāpi bāṇaiḥ chittvāsya bāhū varacandanāktau; bhallena kāyāc chira uccakarta 65 yuvānam indīvaradāma varṇaṃ; cedipriyaṃ yuvarājaṃ prahasya bāṇais tvarāvāñ jvalitāgnikalpair; viddhvā prādān mṛtyave sāśvasūtam 66 tān nihatya raṇe vīro droṇaputro yudhāṃ patiḥ dadhmau pramuditaḥ śaṅkhaṃ bṛhantam aparājitaḥ 67 tataḥ sarve ca pāñcālā bhīmasenaś ca pāṇḍavaḥ dhṛṣṭadyumna rathaṃ bhītās tyaktvā saṃprādravan diśaḥ 68 tān prabhagnāṃs tathā drauṇiḥ pṛṣṭhato vikirañ śaraiḥ abhyavartata vegena kālavat pāṇḍuvāhinīm 69 te vadhyamānāḥ samare droṇaputreṇa kṣatriyāḥ droṇaputraṃ bhayād rājan dikṣu sarvāsu menire |