|
1
धृतराष्ट्र उवाच धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः मामकाः पाण्डवाश चैव किम अकुर्वत संजय 2 संजय उवाच थृष्ट्वा तु पाण्डवानीकं वयूढं थुर्यॊधनस तथा आचार्यम उपसंगम्य राजा वचनम अब्रवीत 3 पश्यैतां पाण्डुपुत्राणाम आचार्य महतीं चमूम वयूढां थरुपथपुत्रेण तव शिष्येण धीमता 4 अत्र शूरा महेष्वासा भीमार्जुनसमा युधि युयुधानॊ विराटश च थरुपथश च महारदः 5 धृष्टकेतुश चेकितानः काशिराजश च वीर्यवान पुरुजित कुन्तिभॊजश च शैब्यश च नरपुंगवः 6 युधामन्युश च विक्रान्त उत्तमौजाश च वीर्यवान सौभथ्रॊ थरौपथेयाश च सर्व एव महारदाः 7 अस्माकं तु विशिष्टा ये तान निबॊध थविजॊत्तम नायका मम सैन्यस्य संज्ञार्दं तान बरवीमि ते 8 भवान भीष्मश च कर्णश च कृपश च समितिंजयः अश्वत्दामा विकर्णश च सौमथत्तिर जयथ्रदः 9 अन्ये च बहवः शूरा मथर्दे तयक्तजीविताः नानाशस्त्रप्रहरणाः सर्वे युथ्धविशारथाः 10 अपर्याप्तं तथ अस्माकं बलं भीष्माभिरक्षितम पर्याप्तं तव इथम एतेषां बलं भीमाभिरक्षितम 11 अयनेषु च सर्वेषु यदाभागम अवस्दिताः भीष्मम एवाभिरक्षन्तु भवन्तः सर्व एव हि 12 तस्य संजनयन हर्षं कुरुवृथ्धः पितामहः सिंहनाथं विनथ्यॊच्चैः शङ्खं थध्मौ परतापवान 13 ततः शङ्खाश च भेर्यश च पणवानकगॊमुखाः सहसैवाभ्यहन्यन्त स शब्थस तुमुलॊ ऽभवत 14 ततः शवेतैर हयैर युक्ते महति सयन्थने सदितौ माधवः पाण्डवश चैव थिव्यौ शङ्खौ परथध्मतुः 15 पाञ्चजन्यं हृषीकेशॊ थेवथत्तं धनंजयः पौण्ड्रं थध्मौ महाशङ्खं भीमकर्मा वृकॊथरः 16 अनन्तविजयं राजा कुन्तीपुत्रॊ युधिष्ठिरः नकुलः सहथेवश च सुघॊषमणिपुष्पकौ 17 काश्यश च परमेष्वासः शिखण्डी च महारदः धृष्टथ्युम्नॊ विराटश च सात्यकिश चापराजितः 18 थरुपथॊ थरौपथेयाश च सर्वशः पृदिवीपते सौभथ्रश च महाबाहुः शङ्खान थध्मुः पृदक पृदक 19 स घॊषॊ धार्तराष्ट्राणां हृथयानि वयथारयत नभश च पृदिवीं चैव तुमुलॊ वयनुनाथयन 20 अद वयवस्दितान थृष्ट्वा धार्तराष्ट्रान कपिध्वजः परवृत्ते शस्त्रसंपाते धनुर उथ्यम्य पाण्डवः 21 हृषीकेशं तथा वाक्यम इथम आह महीपते सेनयॊर उभयॊर मध्ये रदं सदापय मे ऽचयुत 22 यावथ एतान निरीक्षे ऽहं यॊथ्धुकामान अवस्दितान कैर मया सह यॊथ्धव्यम अस्मिन रणसमुथ्यमे 23 यॊत्स्यमानान अवेक्षे ऽहं य एते ऽतर समागताः धार्तराष्ट्रस्य थुर्बुथ्धेर युथ्धे परियचिकीर्षवः 24 एवम उक्तॊ हृषीकेशॊ गुडाकेशेन भारत सेनयॊर उभयॊर मध्ये सदापयित्वा रदॊत्तमम 25 भीष्मथ्रॊणप्रमुखतः सर्वेषां च महीक्षिताम उवाच पार्द पश्यैतान समवेतान कुरून इति 26 तत्रापश्यत सदितान पार्दः पितॄन अद पितामहान आचार्यान मातुलान भरातॄन पुत्रान पौत्रान सखींस तदा 27 शवशुरान सुहृथश चैव सेनयॊर उभयॊर अपि तान समीक्ष्य स कौन्तेयः सर्वान बन्धून अवस्दितान 28 कृपया परयाविष्टॊ विषीथन्न इथम अब्रवीत थृष्ट्वेमं सवजनं कृष्ण युयुत्सुं समुपस्दितम 29 सीथन्ति मम गात्राणि मुखं च परिशुष्यति वेपदुश च शरीरे मे रॊमहर्षश च जायते 30 गाण्डीवं सरंसते हस्तात तवक चैव परिथह्यते न च शक्नॊम्य अवस्दातुं भरमतीव च मे मनः 31 निमित्तानि च पश्यामि विपरीतानि केशव न च शरेयॊ ऽनुपश्यामि हत्वा सवजनम आहवे 32 न काङ्क्षे विजयं कृष्ण न च राज्यं सुखानि च किं नॊ राज्येन गॊविन्थ किं भॊगैर जीवितेन वा 33 येषाम अर्दे काङ्क्षितं नॊ राज्यं भॊगाः सुखानि च त इमे ऽवस्दिता युथ्धे पराणांस तयक्त्वा धनानि च 34 आचार्याः पितरः पुत्रास तदैव च पितामहाः मातुलाः शवशुराः पौत्राः शयालाः संबन्धिनस तदा 35 एतान न हन्तुम इच्छामि घनतॊ ऽपि मधुसूथन अपि तरैलॊक्यराज्यस्य हेतॊः किं नु महीकृते 36 निहत्य धार्तराष्ट्रान नः का परीतिः सयाज जनार्थन पापम एवाश्रयेथ अस्मान हत्वैतान आततायिनः 37 तस्मान नार्हा वयं हन्तुं धार्तराष्ट्रान सवबान्धवान सवजनं हि कदं हत्वा सुखिनः सयाम माधव 38 यथ्य अप्य एते न पश्यन्ति लॊभॊपहतचेतसः कुलक्षयकृतं थॊषं मित्रथ्रॊहे च पातकम 39 कदं न जञेयम अस्माभिः पापाथ अस्मान निवर्तितुम कुलक्षयकृतं थॊषं परपश्यथ्भिर जनार्थन 40 कुलक्षये परणश्यन्ति कुलधर्माः सनातनाः धर्मे नष्टे कुलं कृत्स्नम अधर्मॊ ऽभिभवत्य उत 41 अधर्माभिभवात कृष्ण परथुष्यन्ति कुलस्त्रियः सत्रीषु थुष्टासु वार्ष्णेय जायते वर्णसंकरः 42 संकरॊ नरकायैव कुलघ्नानां कुलस्य च पतन्ति पितरॊ हय एषां लुप्तपिण्डॊथकक्रियाः 43 थॊषैर एतैः कुलघ्नानां वर्णसंकरकारकैः उत्साथ्यन्ते जातिधर्माः कुलधर्माश च शाश्वताः 44 उत्सन्नकुलधर्माणां मनुष्याणां जनार्थन नरके नियतं वासॊ भवतीत्य अनुशुश्रुम 45 अहॊ बत महत पापं कर्तुं वयवसिता वयम यथ राज्यसुखलॊभेन हन्तुं सवजनम उथ्यताः 46 यथि माम अप्रतीकारम अशस्त्रं शस्त्रपाणयः धार्तराष्ट्रा रणे हन्युस तन मे कषेमतरं भवेत 47 एवम उक्त्वार्जुनः संख्ये रदॊपस्द उपाविशत विसृज्य सशरं चापं शॊकसंविग्नमानसः |
1
dhṛtarāṣṭra uvāca dharmakṣetre kurukṣetre samavetā yuyutsavaḥ māmakāḥ pāṇḍavāś caiva kim akurvata saṃjaya 2 saṃjaya uvāca dṛṣṭvā tu pāṇḍavānīkaṃ vyūḍhaṃ duryodhanas tadā ācāryam upasaṃgamya rājā vacanam abravīt 3 paśyaitāṃ pāṇḍuputrāṇām ācārya mahatīṃ camūm vyūḍhāṃ drupadaputreṇa tava śiṣyeṇa dhīmatā 4 atra śūrā maheṣvāsā bhīmārjunasamā yudhi yuyudhāno virāṭaś ca drupadaś ca mahārathaḥ 5 dhṛṣṭaketuś cekitānaḥ kāśirājaś ca vīryavān purujit kuntibhojaś ca śaibyaś ca narapuṃgavaḥ 6 yudhāmanyuś ca vikrānta uttamaujāś ca vīryavān saubhadro draupadeyāś ca sarva eva mahārathāḥ 7 asmākaṃ tu viśiṣṭā ye tān nibodha dvijottama nāyakā mama sainyasya saṃjñārthaṃ tān bravīmi te 8 bhavān bhīṣmaś ca karṇaś ca kṛpaś ca samitiṃjayaḥ aśvatthāmā vikarṇaś ca saumadattir jayadrathaḥ 9 anye ca bahavaḥ śūrā madarthe tyaktajīvitāḥ nānāśastrapraharaṇāḥ sarve yuddhaviśāradāḥ 10 aparyāptaṃ tad asmākaṃ balaṃ bhīṣmābhirakṣitam paryāptaṃ tv idam eteṣāṃ balaṃ bhīmābhirakṣitam 11 ayaneṣu ca sarveṣu yathābhāgam avasthitāḥ bhīṣmam evābhirakṣantu bhavantaḥ sarva eva hi 12 tasya saṃjanayan harṣaṃ kuruvṛddhaḥ pitāmahaḥ siṃhanādaṃ vinadyoccaiḥ śaṅkhaṃ dadhmau pratāpavān 13 tataḥ śaṅkhāś ca bheryaś ca paṇavānakagomukhāḥ sahasaivābhyahanyanta sa śabdas tumulo 'bhavat 14 tataḥ śvetair hayair yukte mahati syandane sthitau mādhavaḥ pāṇḍavaś caiva divyau śaṅkhau pradadhmatuḥ 15 pāñcajanyaṃ hṛṣīkeśo devadattaṃ dhanaṃjayaḥ pauṇḍraṃ dadhmau mahāśaṅkhaṃ bhīmakarmā vṛkodaraḥ 16 anantavijayaṃ rājā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ nakulaḥ sahadevaś ca sughoṣamaṇipuṣpakau 17 kāśyaś ca parameṣvāsaḥ śikhaṇḍī ca mahārathaḥ dhṛṣṭadyumno virāṭaś ca sātyakiś cāparājitaḥ 18 drupado draupadeyāś ca sarvaśaḥ pṛthivīpate saubhadraś ca mahābāhuḥ śaṅkhān dadhmuḥ pṛthak pṛthak 19 sa ghoṣo dhārtarāṣṭrāṇāṃ hṛdayāni vyadārayat nabhaś ca pṛthivīṃ caiva tumulo vyanunādayan 20 atha vyavasthitān dṛṣṭvā dhārtarāṣṭrān kapidhvajaḥ pravṛtte śastrasaṃpāte dhanur udyamya pāṇḍavaḥ 21 hṛṣīkeśaṃ tadā vākyam idam āha mahīpate senayor ubhayor madhye rathaṃ sthāpaya me 'cyuta 22 yāvad etān nirīkṣe 'haṃ yoddhukāmān avasthitān kair mayā saha yoddhavyam asmin raṇasamudyame 23 yotsyamānān avekṣe 'haṃ ya ete 'tra samāgatāḥ dhārtarāṣṭrasya durbuddher yuddhe priyacikīrṣavaḥ 24 evam ukto hṛṣīkeśo guḍākeśena bhārata senayor ubhayor madhye sthāpayitvā rathottamam 25 bhīṣmadroṇapramukhataḥ sarveṣāṃ ca mahīkṣitām uvāca pārtha paśyaitān samavetān kurūn iti 26 tatrāpaśyat sthitān pārthaḥ pitṝn atha pitāmahān ācāryān mātulān bhrātṝn putrān pautrān sakhīṃs tathā 27 śvaśurān suhṛdaś caiva senayor ubhayor api tān samīkṣya sa kaunteyaḥ sarvān bandhūn avasthitān 28 kṛpayā parayāviṣṭo viṣīdann idam abravīt dṛṣṭvemaṃ svajanaṃ kṛṣṇa yuyutsuṃ samupasthitam 29 sīdanti mama gātrāṇi mukhaṃ ca pariśuṣyati vepathuś ca śarīre me romaharṣaś ca jāyate 30 gāṇḍīvaṃ sraṃsate hastāt tvak caiva paridahyate na ca śaknomy avasthātuṃ bhramatīva ca me manaḥ 31 nimittāni ca paśyāmi viparītāni keśava na ca śreyo 'nupaśyāmi hatvā svajanam āhave 32 na kāṅkṣe vijayaṃ kṛṣṇa na ca rājyaṃ sukhāni ca kiṃ no rājyena govinda kiṃ bhogair jīvitena vā 33 yeṣām arthe kāṅkṣitaṃ no rājyaṃ bhogāḥ sukhāni ca ta ime 'vasthitā yuddhe prāṇāṃs tyaktvā dhanāni ca 34 ācāryāḥ pitaraḥ putrās tathaiva ca pitāmahāḥ mātulāḥ śvaśurāḥ pautrāḥ śyālāḥ saṃbandhinas tathā 35 etān na hantum icchāmi ghnato 'pi madhusūdana api trailokyarājyasya hetoḥ kiṃ nu mahīkṛte 36 nihatya dhārtarāṣṭrān naḥ kā prītiḥ syāj janārdana pāpam evāśrayed asmān hatvaitān ātatāyinaḥ 37 tasmān nārhā vayaṃ hantuṃ dhārtarāṣṭrān svabāndhavān svajanaṃ hi kathaṃ hatvā sukhinaḥ syāma mādhava 38 yady apy ete na paśyanti lobhopahatacetasaḥ kulakṣayakṛtaṃ doṣaṃ mitradrohe ca pātakam 39 kathaṃ na jñeyam asmābhiḥ pāpād asmān nivartitum kulakṣayakṛtaṃ doṣaṃ prapaśyadbhir janārdana 40 kulakṣaye praṇaśyanti kuladharmāḥ sanātanāḥ dharme naṣṭe kulaṃ kṛtsnam adharmo 'bhibhavaty uta 41 adharmābhibhavāt kṛṣṇa praduṣyanti kulastriyaḥ strīṣu duṣṭāsu vārṣṇeya jāyate varṇasaṃkaraḥ 42 saṃkaro narakāyaiva kulaghnānāṃ kulasya ca patanti pitaro hy eṣāṃ luptapiṇḍodakakriyāḥ 43 doṣair etaiḥ kulaghnānāṃ varṇasaṃkarakārakaiḥ utsādyante jātidharmāḥ kuladharmāś ca śāśvatāḥ 44 utsannakuladharmāṇāṃ manuṣyāṇāṃ janārdana narake niyataṃ vāso bhavatīty anuśuśruma 45 aho bata mahat pāpaṃ kartuṃ vyavasitā vayam yad rājyasukhalobhena hantuṃ svajanam udyatāḥ 46 yadi mām apratīkāram aśastraṃ śastrapāṇayaḥ dhārtarāṣṭrā raṇe hanyus tan me kṣemataraṃ bhavet 47 evam uktvārjunaḥ saṃkhye rathopastha upāviśat visṛjya saśaraṃ cāpaṃ śokasaṃvignamānasaḥ |