|
1
[मार्क] ततस तत्रैव रामस्य समासीनस्य तैः सह समाजग्मुः कपिश्रेष्ठाः सुग्रीववचनात तथा 2 वृतः कॊटिसहस्रेण वानराणां तरस्विनाम शवशुरॊ वालिनः शरीमान सुषेणॊ रामम अभ्ययात 3 कॊटीशतवृतौ चापि गजॊ गवय एव च वानरेन्थ्रौ महावीर्यौ पृदक्पृदग अथृश्यताम 4 षष्टिकॊटिसहस्राणि परकर्षन परत्यथृश्यत गॊलाङ्गूलॊ महाराज गवाक्षॊ भीमथर्शनः 5 गन्धमाथनवासी तु परदितॊ गन्धमाथनः कॊटीसहस्रम उग्राणां हरीणां समकर्षत 6 पनसॊ नाम मेधावी वानरः सुमहाबलः कॊटीर थश थवाथश च तरिंशत पञ्च परकर्षति 7 शरीमान थधिमुखॊ नाम हरिवृथ्धॊ ऽपि वीर्यवान परचकर्ष महत सैन्यं हरीणां भीम तेजसाम 8 कृष्णानां मुखपुण्डाणाम ऋक्षाणां भीमकर्मणाम कॊटीशतसहस्रेण जाम्बवान परत्यथृश्यत 9 एते चान्ये च बहवॊ हरियूदपयूदपाः असंख्येया महाराज समीयू रामकारणात 10 शिरीष कुसुमाभानां सिंहानाम इव नर्थताम शरूयते तुमुलः शब्थस तत्र तत्र परधावताम 11 गिरिकूट निभाः के चित के चिन महिषसंनिभाः शरथ अभ्रप्रतीकाशाः पिष्ट हिङ्गुल काननाः 12 उत्पतन्तः पतन्तश च पलवमानाश च वानराः उथ्धुन्वन्तॊ ऽपरे रेणून समाजग्मुः समन्ततः 13 स वानरमहालॊकः पूर्णसागर संनिभः निवेशम अकरॊत तत्र सुग्रीवानुमते तथा 14 ततस तेषु हरीन्थ्रेषु समावृत्तेषु सर्वशः तिदौ परशस्ते नक्षत्रे मुहुर्ते चाभिपूजिते 15 तेन वयूढेन सैन्येन लॊकान उथ्वर्तयन्न इव परययौ राघवः शरीमान सुग्रीवसहितस तथा 16 मुखम आसीत तु सैन्यस्य हनूमान मारुतात्मजः जघनं पालयाम आस सौमित्रिर अकुतॊभयः 17 बथ्धगॊधाङ्गुलि तराणौ राघवौ तत्र रेजतुः वृतौ हरि महामात्रैश चन्थ्रसूर्यौ गरहैर इव 18 परबभौ हरिसैन्यं तच छाल तालशिलायुधम सुमहच छालि भवनं यदा सूर्यॊथयं परति 19 नल नीलाङ्गथक्राद मैन्थ थविरथपालिता ययौ सुमहती सेना राघवस्यार्दसिथ्धये 20 विधिवत सुप्रशस्तेषु बहुमूलफलेषु च परभूतमधु मांसेषु वारिमत्सु शिवेषु च 21 निवसन्ति निराबाधा तदैव गिरिसानुषु उपायाथ धरि सेना सा कषारॊथम अद सागरम 22 थवितीय सागरनिभं तथ बलं बहुल धवजम वेलावनं समासाथ्य निवासम अकरॊत तथा 23 ततॊ थाशरदिः शरीमान सुग्रीवं परत्यभाषत मध्ये वानरमुख्यानां पराप्तकालम इथं वचः 24 उपायः कॊ नु भवतां महत सागरलङ्घने इयं च महती सेनासागरश चापि थुस्तरः 25 तत्रान्ये वयाहरन्ति सम वानराः पटु मानिनः समर्दा लङ्घने सिन्धॊर न तु कृत्स्नस्य वानराः 26 के चिन नौभिर वयवस्यन्ति केचीच च विविधैः पलवैः नेति रामश च तान सर्वान सान्त्वयन परत्यभाषत 27 शतयॊजनविस्तारं न शक्ताः सर्ववानराः करान्तुं तॊयनिधिं वीरा नैषा वॊ नैष्ठिकी मतिः 28 नावॊ न सन्ति सेनाया बह्व्यस तारयितुं तदा वणिजाम उपघातं च कदम अस्मथ्विधश चरेत 29 विस्तीर्णं चैव नः सैन्यं हन्याच छिथ्रेषु वै परः पलवॊडुप परतारश च नैवात्र मम रॊचते 30 अहं तव इमं जलनिधिं समारप्स्याम्य उपायतः परतिशेष्याम्य उपवसन थर्शयिष्यति मां ततः 31 न चेथ थर्शयिता मार्गं धक्ष्याम्य एनम अहं ततः महास्त्रैर अप्रतिहतैर अत्यग्नि पवनॊज्ज्वलैः 32 इत्य उक्त्वा सह सौमित्रिर उपस्पृश्याद राघवः परतिशिश्ये जलनिधिं विधिवत कुशसंस्तरे 33 सागरस तु ततः सवप्ने थर्शयाम आस राघवम थेवॊ नथनथी भर्ता शरीमान याथॊगणैर वृतः 34 कौसल्या मातर इत्य एवम आभाष्य मधुरं वचः इथम इत्य आह रत्नानाम आकरैः शतशॊ वृतः 35 बरूहि किं ते करॊम्य अत्र साहाय्यं पुरुषर्षभ इक्ष्वाकुर अस्मि ते जञातिर इति रामस तम अब्रवीत 36 मार्गम इच्छामि सैन्यस्य थत्तं नथनथीपते येन गत्वा थशग्रीवं हन्यां पौलस्त्य पांसनम 37 यथ्य एवं याचतॊ मार्गं न परथास्यति मे भवान शरैस तवां शॊषयिष्यामि थिव्यास्त्रप्रतिमन्त्रितैः 38 इत्य एवं बरुवतः शरुत्वा रामस्य वरुणालयः उवाच वयदितॊ वाक्यम इति बथ्धाञ्जलिः सदितः 39 नेच्छामि परतिघातं ते नास्मि विघ्नकरस तव शृणु चेथं वचॊ राम शरुत्वा कर्तव्यम आचर 40 यथि थास्यामि ते मार्गं सैन्यस्य वरजतॊ ऽऽजञया अन्ये ऽपय आज्ञापयिष्यन्ति माम एवं धनुषॊ बलात 41 अस्ति तव अत्र नलॊ नाम वानरः शिल्पिसंमतः तवष्टुर थेवस्य तनयॊ बलवान विश्वकर्मणः 42 स यत काष्ठं तृणं वापि शिलां वा कषेप्स्यते मयि सर्वं तथ धारयिष्यामि स ते सेतुर भविष्यति 43 इत्य उक्त्वान्तर्हिते तस्मिन रामॊ नलम उवाच ह कुरु सेतुं समुथ्रे तवं शक्तॊ हय असि मतॊ मम 44 तेनॊपायेन काकुत्स्दः सेतुबन्धम अकारयत थशयॊजनविस्तारम आयतं शतयॊजनम 45 नलसेतुर इति खयातॊ यॊ ऽथयापि परदितॊ भुवि रामस्याज्ञां पुरस्कृत्य धार्यते गिरिसंनिभः 46 तत्रस्दं स तु धर्मात्मा समागच्छथ विभीषणः भराता वै राक्षसेन्थ्रस्य चतुर्भिः सचिवैः सह 47 परजिजग्राह रामस तं सवागतेन महामनाः सुग्रीवस्य तु शङ्काभूत परणिधिः सयाथ इति सम ह 48 राघवस तस्य चेष्टाभिः सम्यक च चरितेङ्गितैः यथा तत्त्वेन तुष्टॊ ऽभूत तत एनम अपूजयत 49 सर्वराक्षस राज्ये चाप्य अभ्यषिञ्चथ विभीषणम चक्रे च मन्त्रानुचरं सुहृथं लक्ष्मणस्य च 50 विभीषण मते चैव सॊ ऽतयक्रामन महार्णवम ससैन्यं सेतुना तेन मासेनैव नराधिप 51 ततॊ गत्वा समासाथ्य लङ्कॊथ्यानान्य अनेकशः भेथयाम आस कपिभिर महान्ति च बहूनि च 52 तत्रास्तां रावणामात्यौ राक्षसौ शुकसारणौ चारौ वानररूपेण तौ जग्राह विभीषणः 53 परतिपन्नौ यथा रूपं राक्षसं तौ निशाचरौ थर्शयित्वा ततः सैन्यं रामः पश्चाथ अवासृजत 54 निवेश्यॊपवने सैन्यं तच छूरः पराज्ञवानरम परेषयाम आस थौत्येन रावणस्य ततॊ ऽङगथम |
1
[mārk] tatas tatraiva rāmasya samāsīnasya taiḥ saha samājagmuḥ kapiśreṣṭhāḥ sugrīvavacanāt tadā 2 vṛtaḥ koṭisahasreṇa vānarāṇāṃ tarasvinām śvaśuro vālinaḥ śrīmān suṣeṇo rāmam abhyayāt 3 koṭīśatavṛtau cāpi gajo gavaya eva ca vānarendrau mahāvīryau pṛthakpṛthag adṛśyatām 4 ṣaṣṭikoṭisahasrāṇi prakarṣan pratyadṛśyata golāṅgūlo mahārāja gavākṣo bhīmadarśanaḥ 5 gandhamādanavāsī tu prathito gandhamādanaḥ koṭīsahasram ugrāṇāṃ harīṇāṃ samakarṣata 6 panaso nāma medhāvī vānaraḥ sumahābalaḥ koṭīr daśa dvādaśa ca triṃśat pañca prakarṣati 7 śrīmān dadhimukho nāma harivṛddho 'pi vīryavān pracakarṣa mahat sainyaṃ harīṇāṃ bhīma tejasām 8 kṛṣṇānāṃ mukhapuṇḍāṇām ṛkṣāṇāṃ bhīmakarmaṇām koṭīśatasahasreṇa jāmbavān pratyadṛśyata 9 ete cānye ca bahavo hariyūthapayūthapāḥ asaṃkhyeyā mahārāja samīyū rāmakāraṇāt 10 śirīṣa kusumābhānāṃ siṃhānām iva nardatām śrūyate tumulaḥ śabdas tatra tatra pradhāvatām 11 girikūṭa nibhāḥ ke cit ke cin mahiṣasaṃnibhāḥ śarad abhrapratīkāśāḥ piṣṭa hiṅgula kānanāḥ 12 utpatantaḥ patantaś ca plavamānāś ca vānarāḥ uddhunvanto 'pare reṇūn samājagmuḥ samantataḥ 13 sa vānaramahālokaḥ pūrṇasāgara saṃnibhaḥ niveśam akarot tatra sugrīvānumate tadā 14 tatas teṣu harīndreṣu samāvṛtteṣu sarvaśaḥ tithau praśaste nakṣatre muhurte cābhipūjite 15 tena vyūḍhena sainyena lokān udvartayann iva prayayau rāghavaḥ śrīmān sugrīvasahitas tadā 16 mukham āsīt tu sainyasya hanūmān mārutātmajaḥ jaghanaṃ pālayām āsa saumitrir akutobhayaḥ 17 baddhagodhāṅguli trāṇau rāghavau tatra rejatuḥ vṛtau hari mahāmātraiś candrasūryau grahair iva 18 prababhau harisainyaṃ tac chāla tālaśilāyudham sumahac chāli bhavanaṃ yathā sūryodayaṃ prati 19 nala nīlāṅgadakrātha mainda dviradapālitā yayau sumahatī senā rāghavasyārthasiddhaye 20 vidhivat supraśasteṣu bahumūlaphaleṣu ca prabhūtamadhu māṃseṣu vārimatsu śiveṣu ca 21 nivasanti nirābādhā tathaiva girisānuṣu upāyād dhari senā sā kṣārodam atha sāgaram 22 dvitīya sāgaranibhaṃ tad balaṃ bahula dhvajam velāvanaṃ samāsādya nivāsam akarot tadā 23 tato dāśarathiḥ śrīmān sugrīvaṃ pratyabhāṣata madhye vānaramukhyānāṃ prāptakālam idaṃ vacaḥ 24 upāyaḥ ko nu bhavatāṃ mahat sāgaralaṅghane iyaṃ ca mahatī senāsāgaraś cāpi dustaraḥ 25 tatrānye vyāharanti sma vānarāḥ paṭu māninaḥ samarthā laṅghane sindhor na tu kṛtsnasya vānarāḥ 26 ke cin naubhir vyavasyanti kecīc ca vividhaiḥ plavaiḥ neti rāmaś ca tān sarvān sāntvayan pratyabhāṣata 27 śatayojanavistāraṃ na śaktāḥ sarvavānarāḥ krāntuṃ toyanidhiṃ vīrā naiṣā vo naiṣṭhikī matiḥ 28 nāvo na santi senāyā bahvyas tārayituṃ tathā vaṇijām upaghātaṃ ca katham asmadvidhaś caret 29 vistīrṇaṃ caiva naḥ sainyaṃ hanyāc chidreṣu vai paraḥ plavoḍupa pratāraś ca naivātra mama rocate 30 ahaṃ tv imaṃ jalanidhiṃ samārapsyāmy upāyataḥ pratiśeṣyāmy upavasan darśayiṣyati māṃ tataḥ 31 na ced darśayitā mārgaṃ dhakṣyāmy enam ahaṃ tataḥ mahāstrair apratihatair atyagni pavanojjvalaiḥ 32 ity uktvā saha saumitrir upaspṛśyātha rāghavaḥ pratiśiśye jalanidhiṃ vidhivat kuśasaṃstare 33 sāgaras tu tataḥ svapne darśayām āsa rāghavam devo nadanadī bhartā śrīmān yādogaṇair vṛtaḥ 34 kausalyā mātar ity evam ābhāṣya madhuraṃ vacaḥ idam ity āha ratnānām ākaraiḥ śataśo vṛtaḥ 35 brūhi kiṃ te karomy atra sāhāyyaṃ puruṣarṣabha ikṣvākur asmi te jñātir iti rāmas tam abravīt 36 mārgam icchāmi sainyasya dattaṃ nadanadīpate yena gatvā daśagrīvaṃ hanyāṃ paulastya pāṃsanam 37 yady evaṃ yācato mārgaṃ na pradāsyati me bhavān śarais tvāṃ śoṣayiṣyāmi divyāstrapratimantritaiḥ 38 ity evaṃ bruvataḥ śrutvā rāmasya varuṇālayaḥ uvāca vyathito vākyam iti baddhāñjaliḥ sthitaḥ 39 necchāmi pratighātaṃ te nāsmi vighnakaras tava śṛṇu cedaṃ vaco rāma śrutvā kartavyam ācara 40 yadi dāsyāmi te mārgaṃ sainyasya vrajato ''jñayā anye 'py ājñāpayiṣyanti mām evaṃ dhanuṣo balāt 41 asti tv atra nalo nāma vānaraḥ śilpisaṃmataḥ tvaṣṭur devasya tanayo balavān viśvakarmaṇaḥ 42 sa yat kāṣṭhaṃ tṛṇaṃ vāpi śilāṃ vā kṣepsyate mayi sarvaṃ tad dhārayiṣyāmi sa te setur bhaviṣyati 43 ity uktvāntarhite tasmin rāmo nalam uvāca ha kuru setuṃ samudre tvaṃ śakto hy asi mato mama 44 tenopāyena kākutsthaḥ setubandham akārayat daśayojanavistāram āyataṃ śatayojanam 45 nalasetur iti khyāto yo 'dyāpi prathito bhuvi rāmasyājñāṃ puraskṛtya dhāryate girisaṃnibhaḥ 46 tatrasthaṃ sa tu dharmātmā samāgacchad vibhīṣaṇaḥ bhrātā vai rākṣasendrasya caturbhiḥ sacivaiḥ saha 47 prajijagrāha rāmas taṃ svāgatena mahāmanāḥ sugrīvasya tu śaṅkābhūt praṇidhiḥ syād iti sma ha 48 rāghavas tasya ceṣṭābhiḥ samyak ca cariteṅgitaiḥ yadā tattvena tuṣṭo 'bhūt tata enam apūjayat 49 sarvarākṣasa rājye cāpy abhyaṣiñcad vibhīṣaṇam cakre ca mantrānucaraṃ suhṛdaṃ lakṣmaṇasya ca 50 vibhīṣaṇa mate caiva so 'tyakrāman mahārṇavam sasainyaṃ setunā tena māsenaiva narādhipa 51 tato gatvā samāsādya laṅkodyānāny anekaśaḥ bhedayām āsa kapibhir mahānti ca bahūni ca 52 tatrāstāṃ rāvaṇāmātyau rākṣasau śukasāraṇau cārau vānararūpeṇa tau jagrāha vibhīṣaṇaḥ 53 pratipannau yadā rūpaṃ rākṣasaṃ tau niśācarau darśayitvā tataḥ sainyaṃ rāmaḥ paścād avāsṛjat 54 niveśyopavane sainyaṃ tac chūraḥ prājñavānaram preṣayām āsa dautyena rāvaṇasya tato 'ṅgadam |