|
1
[मार्क] राघवस तु ससौमित्रिः सुग्रीवेणाभिपालितः वसन माल्यवतः पृष्ठे थथर्श विमलं नभः 2 स थृष्ट्वा विमले वयॊम्नि निर्मलं शशलक्षणम गरहनक्षत्रताराभिर अनुयातम अमित्रहा 3 कुमुथॊत्पल पथ्मानां गन्धम आथाय वायुना महीधरस्दः शीतेन सहसा परतिबॊधिद 4 परभाते लक्ष्मणं वीरम अभ्यभाषत थुर्मनाः सीतां संस्मृत्य धर्मात्मा रुथ्धां राक्षस वेश्मनि 5 गच्छ लक्ष्मण जानीहि किष्किन्धायां कपीश्वरम परमत्तं गराम्यधर्मेषु केतघ्नं सवार्दपण्डितम 6 यॊ ऽसौ कुलाधमॊ मूढॊ मया राज्ये ऽभिषेचितः सर्ववानरगॊपुच्छा यम ऋक्षाश च भजन्ति वै 7 यथर्दं निहतॊ वाली मया रघुकुलॊथ्वह तवया सह महाबाहॊ किष्किन्धॊपवने तथा 8 कृतघ्नं तम अहं मन्ये वानरापसथं भुवि यॊ माम एवंगतॊ मूढॊ न जानीते ऽथय लक्ष्मण 9 असौ मन्ये न जानीते समयप्रतिपाथनम कृतॊपकारं मां नूनम अवमन्याल्पया धिया 10 यथि तावथ अनुथ्युक्तः शेते कामसुखात्मकः नेतव्यॊ वालिमार्गेण सर्वभूतगतिं तवया 11 अदापि घटते ऽसमाकम अर्दे वानरपुंगवः तम आथायैहि काकुत्स्द तवरावान भव माचिरम 12 इत्य उक्तॊ लक्ष्मणॊ भरात्रा गुरुवाक्यहिते रतः परतस्दे रुचिरं गृह्य समार्गण गुणं धनुः किष्किन्धा थवारम आसाथ्य परविवेशानिवारितः 13 सक्रॊध इति तं मत्वा राजा परत्युथ्ययौ हरिः तं सथारॊ विनीतात्मा सुग्रीवः पलवगाधिपः पूजया परतिजग्राह परीयमाणस तथ अर्हया 14 तम अब्रवीथ रामवचॊ सौमित्रिर अकुतॊभयः स तत सर्वम अशेषेण शरुत्वा परह्वः कृताञ्जलिः 15 सभृत्यथारॊ राजेन्थ्र सुग्रीवॊ वानराधिपः इथम आह वचॊ परीतॊ लक्ष्मणं नरकुञ्जरम 16 नास्मि लक्ष्मण थुर्मेधा न कृतघ्नॊ न निर्घृणः शरूयतां यः परयत्नॊ मे सीता पर्येषणे कृतः 17 थिशः परस्दापिताः सर्वे विनीता हरयॊ मया सर्वेषां च कृतः कालॊ मासेनागमनं पुनः 18 यैर इयं सवना साथ्रिः सपुरा सागराम्बरा विचेतव्या मही वीर सग्राम नगराकरा 19 स मासः पञ्चरात्रेण पूर्णॊ भवितुम अर्हति ततः शरॊष्यसि रामेण सहितः सुमहत परियम 20 इत्य उक्तॊ लक्ष्मणस तेन वानरेन्थ्रेण धीमता तयक्त्वा रॊषम अथीनात्मा सुग्रीवं परत्यपूजयत 21 स रामं सह सुग्रीवॊ माल्यवत पृष्ठम आस्दितम अभिगम्यॊथयं तस्य कार्यस्य परत्यवेथयत 22 इत्य एवं वानरेन्थ्रास ते समाजग्मुः सहस्रशः थिशस तिस्रॊ विचित्याद न तु ये थक्षिणां गताः 23 आचख्युस ते तु रामाय महीं सागरमेखलाम विचितां न तु वैथेह्या थर्शनं रावणस्य वा 24 गतास तु थक्षिणाम आशां ये वै वानरपुंगवाः आशावांस तेषु काकुत्स्दः परानान आर्तॊ ऽपय अधारयत 25 थविमासॊपरमे काले वयतीते पलवगास ततः सुग्रीवम अभिगम्येथं तवरिता वाक्यम अब्रुवन 26 रक्षितं वालिना यत तत सफीतं मधुवनं महत तवया च पलवगश्रेष्ठ तथ भुङ्क्ते पवनात्मजः 27 वालिपुत्रॊ ऽङगथश चैव ये चान्ये पलवगर्षभाः विचेतुं थक्षिणाम आशां राजन परस्दापितास तवया 28 तेषां तं परणयं शरुत्वा मेने स कृतकृत्यताम कृतार्दानां हि भृत्यानाम एतथ भवति चेष्टितम 29 स तथ रामाय मेधावी शशंस पलवगर्षभः रामश चाप्य अनुमानेन मेने थृष्टां तु मैदिलीम 30 हनूमत्प्रमुखाश चापि विश्रान्तास ते पलवंगमाः अभिजग्मुर हरीन्थ्रं तं रामलक्ष्मणसंनिधौ 31 गतिं च मुखवर्णं च थृष्ट्वा रामॊ हनूमतः अगमत परत्ययं भूयॊ थृष्टा सीतेति भारत 32 हनूमत्प्रमुखास ते तु वानराः पूर्णमानसाः परणेमुर विधिवथ रामं सुग्रीवं लक्ष्मणं तदा 33 तान उवाचागतान रामः परगृह्य सशरं धनुः अपि मां जीवयिष्यध्वम अपि वः कृतकृत्यता 34 अपि राज्यम अयॊध्यायां कारयिष्याम्य अहं पुनः निहत्य समरे शत्रून आहृत्य जनकात्मजाम 35 अमॊक्षयित्वा वैथेहीम अहत्वा च रिपून रणे हृतथारॊ ऽवधूतश च नाहं जीवितुम उत्सहे 36 इत्य उक्तवचनं रामं परत्युवाचानिलात्मजः परियम आख्यामि ते राम थृष्टा सा जानकी मया 37 विचित्य थक्षिणाम आशां सपर्वतवनाकराम शरान्ताः काले वयतीते सम थृष्टवन्तॊ महागुहाम 38 परविशामॊ वयं तां तु बहुयॊजनम आयताम अन्धकारां सुविपिनां गहनां कीट सेविताम 39 गत्वा सुमहथ अध्वानम आथित्यस्य परभां ततः थृष्टवन्तः सम तत्रैव भवनं थिव्यम अन्तरा 40 मयस्य किल थैत्यस्य तथासीथ वेश्म राघव तत्र परभावती नाम तपॊ ऽतप्यत तापसी 41 तया थत्तानि भॊज्यानि पानानि विविधानि च भुक्त्वा लब्धबलाः सन्तस तयॊक्तेन पदा ततः 42 निर्याय तस्माथ उथ्थेशात पश्यामॊ लवणाम्भसः समीपे सह्यमलयौ थर्थुरं च महागिरिम 43 ततॊ मलयम आरुह्य पश्यन्तॊ वरुणालयम विषण्णा वयदिताः खिन्ना निराशा जीविते भृशम 44 अनेकशतविस्तीर्णं यॊजनानां महॊथधिम तिमिनक्र झषावासं चिन्तयन्तः सुथुःखिताः 45 तत्रानशन संकल्पं कृत्वासीना वयं तथा ततः कदान्ते गृध्रस्य जटायॊर अभवत कदा 46 ततः पर्वतशृङ्गाभं घॊररूपं भयावहम पक्षिणं थृष्टवन्तः सम वैनतेयम इवापरम 47 सॊ ऽसमान अतर्कयथ भॊक्तुम अदाभ्येत्य वचॊ ऽबरवीत भॊः क एष मम भरातुर जटायॊः कुरुते कदाम 48 संपातिर नाम तस्याहं जयेष्ठॊ भराता खगाधिपः अन्यॊन्यस्पर्धयारूढाव आवाम आथित्यसंसथम 49 ततॊ थग्धाव इमौ पक्षौ न थग्धौ तु जटायुषः तथा मे चिरथृष्टः स भराता गृध्रपतिः परियः निर्थग्धपक्षः पतितॊ हय अहम अस्मिन महागिरौ 50 तस्यैवं वथतॊ ऽसमाभिर हतॊ भराता निवेथितः वयसनं भवतश चेथं संक्षेपाथ वै निवेथितम 51 स संपातिस तथा राजञ शरुत्वा सुमहथ अप्रियम विषण्णचेताः पप्रच्छ पुनर अस्मान अरिंथम 52 कः स रामः कदं सीता जटायुश च कदं हतः इच्छामि सर्वम एवैतच छरॊतुं पलवगसत्तमाः 53 तस्याहं सर्वम एवैतं भवतॊ वयसनागमम परायॊपवेशने चैव हेतुं विस्तरतॊ ऽबरुवम 54 सॊ ऽसमान उत्दापयाम आस वाक्येनानेन पक्षिराज रावणॊ विथितॊ मह्यं लङ्का चास्य महापुरी 55 थृष्टा पारे समुथ्रस्य तरिकूटगिरिकन्थरे भवित्री तत्र वैथेही न मे ऽसत्य अत्र विचारणा 56 इति तस्य वचॊ शरुत्वा वयम उत्दाय सत्वराः सागरप्लवने मन्त्रं मन्त्रयामः परंतप 57 नाध्यवस्यथ यथा कश चित सागरस्य विलङ्घने ततः पितरम आविश्य पुप्लुवे ऽहं महार्णवम शतयॊजनविस्तीर्णं निहत्य जलराक्षसीम 58 तत्र सीता मया थृष्टा रावणान्तःपुरे सती उपवासतपः शीला भर्तृथर्शनलालसा जटिला मलथिग्धाङ्गी कृशा थीना तपस्विनी 59 निमित्तैस ताम अहं सीताम उपलभ्य पृदग्विधैः उपसृत्याब्रुवं चार्याम अभिगम्य रहॊगताम 60 सीते रामस्य थूतॊ ऽहं वानरॊ मारुतात्मजः तवथ्थर्शनम अभिप्रेप्सुर इह पराप्तॊ विहायसा 61 राजपुत्रौ कुशलिनौ भरातरौ रामलक्ष्मणौ सर्वशाखा मृगेन्थ्रेण सुग्रीवेणाभिपालितौ 62 कुशलं तवाब्रवीथ रामः सीते सौमित्रिणा सह सखिभावाच च सुग्रीवः कुशलं तवानुपृच्छति 63 कषिप्रम एष्यति ते भर्ता सर्वशाका मृगैः सह परत्ययं कुरु मे थेवि वानरॊ ऽसमि न राक्षसः 64 मुहूर्तम इव च धयात्वा सीता मां परत्युवाच ह अवैमि तवां हनूमन्तम अविन्ध्य वचनाथ अहम 65 अविन्ध्यॊ हि महाबाहॊ राक्षसॊ वृथ्धसंमतः कदितस तेन सुग्रीवस तवथ्विधैः सचिवैर वृतः 66 गम्यताम इति चॊक्त्वा मां सीता पराथाथ इमं मणिम धारिता येन वैथेही कालम एतम अनिन्थिता 67 परत्ययार्दं कदां चेमां कदयाम आस जानकी कषिप्राम इषीकां काकस्य चित्रकूटे महागिरौ भवता पुरुषव्याघ्र परत्यभिज्ञान कारणात 68 शरावयित्वा तथात्मानं ततॊ थग्ध्वा च तां पुरीम संप्राप्त इति तं रामः परियवाथिनम अर्चयत |
1
[mārk] rāghavas tu sasaumitriḥ sugrīveṇābhipālitaḥ vasan mālyavataḥ pṛṣṭhe dadarśa vimalaṃ nabhaḥ 2 sa dṛṣṭvā vimale vyomni nirmalaṃ śaśalakṣaṇam grahanakṣatratārābhir anuyātam amitrahā 3 kumudotpala padmānāṃ gandham ādāya vāyunā mahīdharasthaḥ śītena sahasā pratibodhitha 4 prabhāte lakṣmaṇaṃ vīram abhyabhāṣata durmanāḥ sītāṃ saṃsmṛtya dharmātmā ruddhāṃ rākṣasa veśmani 5 gaccha lakṣmaṇa jānīhi kiṣkindhāyāṃ kapīśvaram pramattaṃ grāmyadharmeṣu ketaghnaṃ svārthapaṇḍitam 6 yo 'sau kulādhamo mūḍho mayā rājye 'bhiṣecitaḥ sarvavānaragopucchā yam ṛkṣāś ca bhajanti vai 7 yadarthaṃ nihato vālī mayā raghukulodvaha tvayā saha mahābāho kiṣkindhopavane tadā 8 kṛtaghnaṃ tam ahaṃ manye vānarāpasadaṃ bhuvi yo mām evaṃgato mūḍho na jānīte 'dya lakṣmaṇa 9 asau manye na jānīte samayapratipādanam kṛtopakāraṃ māṃ nūnam avamanyālpayā dhiyā 10 yadi tāvad anudyuktaḥ śete kāmasukhātmakaḥ netavyo vālimārgeṇa sarvabhūtagatiṃ tvayā 11 athāpi ghaṭate 'smākam arthe vānarapuṃgavaḥ tam ādāyaihi kākutstha tvarāvān bhava māciram 12 ity ukto lakṣmaṇo bhrātrā guruvākyahite rataḥ pratasthe ruciraṃ gṛhya samārgaṇa guṇaṃ dhanuḥ kiṣkindhā dvāram āsādya praviveśānivāritaḥ 13 sakrodha iti taṃ matvā rājā pratyudyayau hariḥ taṃ sadāro vinītātmā sugrīvaḥ plavagādhipaḥ pūjayā pratijagrāha prīyamāṇas tad arhayā 14 tam abravīd rāmavaco saumitrir akutobhayaḥ sa tat sarvam aśeṣeṇa śrutvā prahvaḥ kṛtāñjaliḥ 15 sabhṛtyadāro rājendra sugrīvo vānarādhipaḥ idam āha vaco prīto lakṣmaṇaṃ narakuñjaram 16 nāsmi lakṣmaṇa durmedhā na kṛtaghno na nirghṛṇaḥ śrūyatāṃ yaḥ prayatno me sītā paryeṣaṇe kṛtaḥ 17 diśaḥ prasthāpitāḥ sarve vinītā harayo mayā sarveṣāṃ ca kṛtaḥ kālo māsenāgamanaṃ punaḥ 18 yair iyaṃ savanā sādriḥ sapurā sāgarāmbarā vicetavyā mahī vīra sagrāma nagarākarā 19 sa māsaḥ pañcarātreṇa pūrṇo bhavitum arhati tataḥ śroṣyasi rāmeṇa sahitaḥ sumahat priyam 20 ity ukto lakṣmaṇas tena vānarendreṇa dhīmatā tyaktvā roṣam adīnātmā sugrīvaṃ pratyapūjayat 21 sa rāmaṃ saha sugrīvo mālyavat pṛṣṭham āsthitam abhigamyodayaṃ tasya kāryasya pratyavedayat 22 ity evaṃ vānarendrās te samājagmuḥ sahasraśaḥ diśas tisro vicityātha na tu ye dakṣiṇāṃ gatāḥ 23 ācakhyus te tu rāmāya mahīṃ sāgaramekhalām vicitāṃ na tu vaidehyā darśanaṃ rāvaṇasya vā 24 gatās tu dakṣiṇām āśāṃ ye vai vānarapuṃgavāḥ āśāvāṃs teṣu kākutsthaḥ prānān ārto 'py adhārayat 25 dvimāsoparame kāle vyatīte plavagās tataḥ sugrīvam abhigamyedaṃ tvaritā vākyam abruvan 26 rakṣitaṃ vālinā yat tat sphītaṃ madhuvanaṃ mahat tvayā ca plavagaśreṣṭha tad bhuṅkte pavanātmajaḥ 27 vāliputro 'ṅgadaś caiva ye cānye plavagarṣabhāḥ vicetuṃ dakṣiṇām āśāṃ rājan prasthāpitās tvayā 28 teṣāṃ taṃ praṇayaṃ śrutvā mene sa kṛtakṛtyatām kṛtārthānāṃ hi bhṛtyānām etad bhavati ceṣṭitam 29 sa tad rāmāya medhāvī śaśaṃsa plavagarṣabhaḥ rāmaś cāpy anumānena mene dṛṣṭāṃ tu maithilīm 30 hanūmatpramukhāś cāpi viśrāntās te plavaṃgamāḥ abhijagmur harīndraṃ taṃ rāmalakṣmaṇasaṃnidhau 31 gatiṃ ca mukhavarṇaṃ ca dṛṣṭvā rāmo hanūmataḥ agamat pratyayaṃ bhūyo dṛṣṭā sīteti bhārata 32 hanūmatpramukhās te tu vānarāḥ pūrṇamānasāḥ praṇemur vidhivad rāmaṃ sugrīvaṃ lakṣmaṇaṃ tathā 33 tān uvācāgatān rāmaḥ pragṛhya saśaraṃ dhanuḥ api māṃ jīvayiṣyadhvam api vaḥ kṛtakṛtyatā 34 api rājyam ayodhyāyāṃ kārayiṣyāmy ahaṃ punaḥ nihatya samare śatrūn āhṛtya janakātmajām 35 amokṣayitvā vaidehīm ahatvā ca ripūn raṇe hṛtadāro 'vadhūtaś ca nāhaṃ jīvitum utsahe 36 ity uktavacanaṃ rāmaṃ pratyuvācānilātmajaḥ priyam ākhyāmi te rāma dṛṣṭā sā jānakī mayā 37 vicitya dakṣiṇām āśāṃ saparvatavanākarām śrāntāḥ kāle vyatīte sma dṛṣṭavanto mahāguhām 38 praviśāmo vayaṃ tāṃ tu bahuyojanam āyatām andhakārāṃ suvipināṃ gahanāṃ kīṭa sevitām 39 gatvā sumahad adhvānam ādityasya prabhāṃ tataḥ dṛṣṭavantaḥ sma tatraiva bhavanaṃ divyam antarā 40 mayasya kila daityasya tadāsīd veśma rāghava tatra prabhāvatī nāma tapo 'tapyata tāpasī 41 tayā dattāni bhojyāni pānāni vividhāni ca bhuktvā labdhabalāḥ santas tayoktena pathā tataḥ 42 niryāya tasmād uddeśāt paśyāmo lavaṇāmbhasaḥ samīpe sahyamalayau darduraṃ ca mahāgirim 43 tato malayam āruhya paśyanto varuṇālayam viṣaṇṇā vyathitāḥ khinnā nirāśā jīvite bhṛśam 44 anekaśatavistīrṇaṃ yojanānāṃ mahodadhim timinakra jhaṣāvāsaṃ cintayantaḥ suduḥkhitāḥ 45 tatrānaśana saṃkalpaṃ kṛtvāsīnā vayaṃ tadā tataḥ kathānte gṛdhrasya jaṭāyor abhavat kathā 46 tataḥ parvataśṛṅgābhaṃ ghorarūpaṃ bhayāvaham pakṣiṇaṃ dṛṣṭavantaḥ sma vainateyam ivāparam 47 so 'smān atarkayad bhoktum athābhyetya vaco 'bravīt bhoḥ ka eṣa mama bhrātur jaṭāyoḥ kurute kathām 48 saṃpātir nāma tasyāhaṃ jyeṣṭho bhrātā khagādhipaḥ anyonyaspardhayārūḍhāv āvām ādityasaṃsadam 49 tato dagdhāv imau pakṣau na dagdhau tu jaṭāyuṣaḥ tadā me ciradṛṣṭaḥ sa bhrātā gṛdhrapatiḥ priyaḥ nirdagdhapakṣaḥ patito hy aham asmin mahāgirau 50 tasyaivaṃ vadato 'smābhir hato bhrātā niveditaḥ vyasanaṃ bhavataś cedaṃ saṃkṣepād vai niveditam 51 sa saṃpātis tadā rājañ śrutvā sumahad apriyam viṣaṇṇacetāḥ papraccha punar asmān ariṃdama 52 kaḥ sa rāmaḥ kathaṃ sītā jaṭāyuś ca kathaṃ hataḥ icchāmi sarvam evaitac chrotuṃ plavagasattamāḥ 53 tasyāhaṃ sarvam evaitaṃ bhavato vyasanāgamam prāyopaveśane caiva hetuṃ vistarato 'bruvam 54 so 'smān utthāpayām āsa vākyenānena pakṣirāj rāvaṇo vidito mahyaṃ laṅkā cāsya mahāpurī 55 dṛṣṭā pāre samudrasya trikūṭagirikandare bhavitrī tatra vaidehī na me 'sty atra vicāraṇā 56 iti tasya vaco śrutvā vayam utthāya satvarāḥ sāgaraplavane mantraṃ mantrayāmaḥ paraṃtapa 57 nādhyavasyad yadā kaś cit sāgarasya vilaṅghane tataḥ pitaram āviśya pupluve 'haṃ mahārṇavam śatayojanavistīrṇaṃ nihatya jalarākṣasīm 58 tatra sītā mayā dṛṣṭā rāvaṇāntaḥpure satī upavāsatapaḥ śīlā bhartṛdarśanalālasā jaṭilā maladigdhāṅgī kṛśā dīnā tapasvinī 59 nimittais tām ahaṃ sītām upalabhya pṛthagvidhaiḥ upasṛtyābruvaṃ cāryām abhigamya rahogatām 60 sīte rāmasya dūto 'haṃ vānaro mārutātmajaḥ tvaddarśanam abhiprepsur iha prāpto vihāyasā 61 rājaputrau kuśalinau bhrātarau rāmalakṣmaṇau sarvaśākhā mṛgendreṇa sugrīveṇābhipālitau 62 kuśalaṃ tvābravīd rāmaḥ sīte saumitriṇā saha sakhibhāvāc ca sugrīvaḥ kuśalaṃ tvānupṛcchati 63 kṣipram eṣyati te bhartā sarvaśākā mṛgaiḥ saha pratyayaṃ kuru me devi vānaro 'smi na rākṣasaḥ 64 muhūrtam iva ca dhyātvā sītā māṃ pratyuvāca ha avaimi tvāṃ hanūmantam avindhya vacanād aham 65 avindhyo hi mahābāho rākṣaso vṛddhasaṃmataḥ kathitas tena sugrīvas tvadvidhaiḥ sacivair vṛtaḥ 66 gamyatām iti coktvā māṃ sītā prādād imaṃ maṇim dhāritā yena vaidehī kālam etam aninditā 67 pratyayārthaṃ kathāṃ cemāṃ kathayām āsa jānakī kṣiprām iṣīkāṃ kākasya citrakūṭe mahāgirau bhavatā puruṣavyāghra pratyabhijñāna kāraṇāt 68 śrāvayitvā tadātmānaṃ tato dagdhvā ca tāṃ purīm saṃprāpta iti taṃ rāmaḥ priyavādinam arcayat |