|
1
बृहथश्व उवाच ततॊ विथर्भान संप्राप्तं सायाह्ने सत्यविक्रमम ऋतुपर्णं जना राज्ञे भीमाय परत्यवेथयन 2 स भीमवचनाथ राजा कुण्डिनं पराविशत पुरम नाथयन रदघॊषेण सर्वाः सॊपथिशॊ थश 3 ततस तं रदनिर्घॊषं नलाश्वास तत्र शुश्रुवुः शरुत्वा च समहृष्यन्त पुरेव नलसंनिधौ 4 थमयन्ती च शुश्राव रदघॊषं नलस्य तम यदा मेघस्य नथतॊ गम्भीरं जलथागमे 5 नलेन संगृहीतेषु पुरेव नलवाजिषु सथृशं रदनिर्घॊषं मेने भैमी तदा हयाः 6 परासाथस्दाश च शिखिनः शालास्दाश चैव वारणाः हयाश च शुश्रुवुस तत्र रदघॊषं महीपतेः 7 ते शरुत्वा रदनिर्घॊषं वारणाः शिखिनस तदा परणेथुर उन्मुखा राजन मेघॊथयम इवेक्ष्य ह 8 थमयन्त्य उवाच यदासौ रदनिर्घॊषः पूरयन्न इव मेथिनीम मम हलाथयते चेतॊ नल एष महीपतिः 9 अथ्य चन्थ्राभवक्त्रं तं न पश्यामि नलं यथि असंख्येयगुणं वीरं विनशिष्याम्य असंशयम 10 यथि वै तस्य वीरस्य बाह्वॊर नाथ्याहम अन्तरम परविशामि सुखस्पर्शं विनशिष्याम्य असंशयम 11 यथि मां मेघनिर्घॊषॊ नॊपगच्छति नैषधः अथ्य चामीकरप्रख्यॊ विनशिष्याम्य असंशयम 12 यथि मां सिंहविक्रान्तॊ मत्तवारणवारणः नाभिगच्छति राजेन्थ्रॊ विनशिष्याम्य असंशयम 13 न समराम्य अनृतं किं चिन न समराम्य अनुपाकृतम न च पर्युषितं वाक्यं सवैरेष्व अपि महात्मनः 14 परभुः कषमावान वीरश च मृथुर थान्तॊ जितेन्थ्रियः रहॊऽनीचानुवर्ती च कलीबवन मम नैषधः 15 गुणांस तस्य समरन्त्या मे तत्पराया थिवानिशम हृथयं थीर्यत इथं शॊकात परियविनाकृतम 16 बृहथश्व उवाच एवं विलपमाना सा नष्टसंज्ञेव भारत आरुरॊह महथ वेश्म पुण्यश्लॊकथिथृष्कया 17 ततॊ मध्यमकक्षायां थथर्श रदम आस्दितम ऋतुपर्णं महीपालं सहवार्ष्णेयबाहुकम 18 ततॊ ऽवतीर्य वार्ष्णेयॊ बाहुकश च रदॊत्तमात हयांस तान अवमुच्याद सदापयाम आसतू रदम 19 सॊ ऽवतीर्य रदॊपस्दाथ ऋतुपर्णॊ नराधिपः उपतस्दे महाराज भीमं भीमपराक्रमम 20 तं भीमः परतिजग्राह पूजया परया ततः अकस्मात सहसा पराप्तं सत्रीमन्त्रं न सम विन्थति 21 किं कार्यं सवागतं ते ऽसतु राज्ञा पृष्टश च भारत नाभिजज्ञे स नृपतिर थुहित्रर्दे समागतम 22 ऋतुपर्णॊ ऽपि राजा स धीमान सत्यपराक्रमः राजानं राजपुत्रं वा न सम पश्यति कं चन नैव सवयंवरकदां न च विप्रसमागमम 23 ततॊ विगणयन राजा मनसा कॊसलाधिपः आगतॊ ऽसमीत्य उवाचैनं भवन्तम अभिवाथकः 24 राजापि च समयन भीमॊ मनसाभिविचिन्तयत अधिकं यॊजनशतं तस्यागमनकारणम 25 गरामान बहून अतिक्रम्य नाध्यगच्छथ यदातदम अल्पकार्यं विनिर्थिष्टं तस्यागमनकारणम 26 नैतथ एवं स नृपतिस तं सत्कृत्य वयसर्जयत विश्राम्यताम इति वथन कलान्तॊ ऽसीति पुनः पुनः 27 स सत्कृतः परहृष्टात्मा परीतः परीतेन पार्दिवः राजप्रेष्यैर अनुगतॊ थिष्टं वेश्म समाविशत 28 ऋतुपर्णे गते राजन वार्ष्णेयसहिते नृपे बाहुकॊ रदम आस्दाय रदशालाम उपागमत 29 स मॊचयित्वा तान अश्वान परिचार्य च शास्त्रतः सवयं चैतान समाश्वास्य रदॊपस्द उपाविशत 30 थमयन्ती तु शॊकार्ता थृष्ट्वा भाङ्गस्वरिं नृपम सूतपुत्रं च वार्ष्णेयं बाहुकं च तदाविधम 31 चिन्तयाम आस वैथर्भी कस्यैष रदनिस्वनः नलस्येव महान आसीन न च पश्यामि नैषधम 32 वार्ष्णेयेन भवेन नूनं विथ्या सैवॊपशिक्षिता तेनास्य रदनिर्घॊषॊ नलस्येव महान अभूत 33 आहॊ सविथ ऋतुपर्णॊ ऽपि यदा राजा नलस तदा ततॊ ऽयं रदनिर्घॊषॊ नैषधस्येव लक्ष्यते 34 एवं वितर्कयित्वा तु थमयन्ती विशां पते थूतीं परस्दापयाम आस नैषधान्वेषणे नृप |
1
bṛhadaśva uvāca tato vidarbhān saṃprāptaṃ sāyāhne satyavikramam ṛtuparṇaṃ janā rājñe bhīmāya pratyavedayan 2 sa bhīmavacanād rājā kuṇḍinaṃ prāviśat puram nādayan rathaghoṣeṇa sarvāḥ sopadiśo daśa 3 tatas taṃ rathanirghoṣaṃ nalāśvās tatra śuśruvuḥ śrutvā ca samahṛṣyanta pureva nalasaṃnidhau 4 damayantī ca śuśrāva rathaghoṣaṃ nalasya tam yathā meghasya nadato gambhīraṃ jaladāgame 5 nalena saṃgṛhīteṣu pureva nalavājiṣu sadṛśaṃ rathanirghoṣaṃ mene bhaimī tathā hayāḥ 6 prāsādasthāś ca śikhinaḥ śālāsthāś caiva vāraṇāḥ hayāś ca śuśruvus tatra rathaghoṣaṃ mahīpateḥ 7 te śrutvā rathanirghoṣaṃ vāraṇāḥ śikhinas tathā praṇedur unmukhā rājan meghodayam ivekṣya ha 8 damayanty uvāca yathāsau rathanirghoṣaḥ pūrayann iva medinīm mama hlādayate ceto nala eṣa mahīpatiḥ 9 adya candrābhavaktraṃ taṃ na paśyāmi nalaṃ yadi asaṃkhyeyaguṇaṃ vīraṃ vinaśiṣyāmy asaṃśayam 10 yadi vai tasya vīrasya bāhvor nādyāham antaram praviśāmi sukhasparśaṃ vinaśiṣyāmy asaṃśayam 11 yadi māṃ meghanirghoṣo nopagacchati naiṣadhaḥ adya cāmīkaraprakhyo vinaśiṣyāmy asaṃśayam 12 yadi māṃ siṃhavikrānto mattavāraṇavāraṇaḥ nābhigacchati rājendro vinaśiṣyāmy asaṃśayam 13 na smarāmy anṛtaṃ kiṃ cin na smarāmy anupākṛtam na ca paryuṣitaṃ vākyaṃ svaireṣv api mahātmanaḥ 14 prabhuḥ kṣamāvān vīraś ca mṛdur dānto jitendriyaḥ raho'nīcānuvartī ca klībavan mama naiṣadhaḥ 15 guṇāṃs tasya smarantyā me tatparāyā divāniśam hṛdayaṃ dīryata idaṃ śokāt priyavinākṛtam 16 bṛhadaśva uvāca evaṃ vilapamānā sā naṣṭasaṃjñeva bhārata āruroha mahad veśma puṇyaślokadidṛṣkayā 17 tato madhyamakakṣāyāṃ dadarśa ratham āsthitam ṛtuparṇaṃ mahīpālaṃ sahavārṣṇeyabāhukam 18 tato 'vatīrya vārṣṇeyo bāhukaś ca rathottamāt hayāṃs tān avamucyātha sthāpayām āsatū ratham 19 so 'vatīrya rathopasthād ṛtuparṇo narādhipaḥ upatasthe mahārāja bhīmaṃ bhīmaparākramam 20 taṃ bhīmaḥ pratijagrāha pūjayā parayā tataḥ akasmāt sahasā prāptaṃ strīmantraṃ na sma vindati 21 kiṃ kāryaṃ svāgataṃ te 'stu rājñā pṛṣṭaś ca bhārata nābhijajñe sa nṛpatir duhitrarthe samāgatam 22 ṛtuparṇo 'pi rājā sa dhīmān satyaparākramaḥ rājānaṃ rājaputraṃ vā na sma paśyati kaṃ cana naiva svayaṃvarakathāṃ na ca viprasamāgamam 23 tato vigaṇayan rājā manasā kosalādhipaḥ āgato 'smīty uvācainaṃ bhavantam abhivādakaḥ 24 rājāpi ca smayan bhīmo manasābhivicintayat adhikaṃ yojanaśataṃ tasyāgamanakāraṇam 25 grāmān bahūn atikramya nādhyagacchad yathātatham alpakāryaṃ vinirdiṣṭaṃ tasyāgamanakāraṇam 26 naitad evaṃ sa nṛpatis taṃ satkṛtya vyasarjayat viśrāmyatām iti vadan klānto 'sīti punaḥ punaḥ 27 sa satkṛtaḥ prahṛṣṭātmā prītaḥ prītena pārthivaḥ rājapreṣyair anugato diṣṭaṃ veśma samāviśat 28 ṛtuparṇe gate rājan vārṣṇeyasahite nṛpe bāhuko ratham āsthāya rathaśālām upāgamat 29 sa mocayitvā tān aśvān paricārya ca śāstrataḥ svayaṃ caitān samāśvāsya rathopastha upāviśat 30 damayantī tu śokārtā dṛṣṭvā bhāṅgasvariṃ nṛpam sūtaputraṃ ca vārṣṇeyaṃ bāhukaṃ ca tathāvidham 31 cintayām āsa vaidarbhī kasyaiṣa rathanisvanaḥ nalasyeva mahān āsīn na ca paśyāmi naiṣadham 32 vārṣṇeyena bhaven nūnaṃ vidyā saivopaśikṣitā tenāsya rathanirghoṣo nalasyeva mahān abhūt 33 āho svid ṛtuparṇo 'pi yathā rājā nalas tathā tato 'yaṃ rathanirghoṣo naiṣadhasyeva lakṣyate 34 evaṃ vitarkayitvā tu damayantī viśāṃ pate dūtīṃ prasthāpayām āsa naiṣadhānveṣaṇe nṛpa |