|
1
बृहथश्व उवाच स नथीः पर्वतांश चैव वनानि च सरांसि च अचिरेणातिचक्राम खेचरः खे चरन्न इव 2 तदा परयाते तु रदे तथा भाङ्गस्वरिर नृपः उत्तरीयम अदापश्यथ भरष्टं परपुरंजयः 3 ततः स तवरमाणस तु पटे निपतिते तथा गरहीष्यामीति तं राजा नलम आह महामनाः 4 निगृह्णीष्व महाबुथ्धे हयान एतान महाजवान वार्ष्णेयॊ यावथ एतं मे पटम आनयताम इति 5 नलस तं परत्युवाचाद थूरे भरष्टः पटस तव यॊजनं समतिक्रान्तॊ न स शक्यस तवया पुनः 6 एवम उक्ते नलेनाद तथा भाङ्गस्वरिर नृपः आससाथ वने राजन फलवन्तं बिभीतकम 7 तं थृष्ट्वा बाहुकं राजा तवरमाणॊ ऽभयभाषत ममापि सूत पश्य तवं संख्याने परमं बलम 8 सर्वः सर्वं न जानाति सर्वज्ञॊ नास्ति कश चन नैकत्र परिनिष्ठास्ति जञानस्य पुरुषे कव चित 9 वृक्षे ऽसमिन यानि पर्णानि फलान्य अपि च बाहुक पतितानि च यान्य अत्र तत्रैकम अधिकं शतम एकपत्राधिकं पत्रं फलम एकं च बाहुक 10 पञ्च कॊट्यॊ ऽद पत्राणां थवयॊर अपि च शाखयॊः परचिनुह्य अस्य शाखे थवे याश चाप्य अन्याः परशाखिकाः आभ्यां फलसहस्रे थवे पञ्चॊनं शतम एव च 11 ततॊ रदाथ अवप्लुत्य राजानं बाहुकॊ ऽबरवीत परॊक्षम इव मे राजन कत्दसे शत्रुकर्शन 12 अद ते गणिते राजन विथ्यते न परॊक्षता परत्यक्षं ते महाराज गणयिष्ये बिभीतकम 13 अहं हि नाभिजानामि भवेथ एवं न वेति च संख्यास्यामि फलान्य अस्य पश्यतस ते नराधिप मुहूर्तम इव वार्ष्णेयॊ रश्मीन यच्छतु वाजिनाम 14 तम अब्रवीन नृपः सूतं नायं कालॊ विलम्बितुम बाहुकस तव अब्रवीथ एनं परं यत्नं समास्दितः 15 परतीक्षस्व मुहूर्तं तवम अद वा तवरते भवान एष याति शिवः पन्दा याहि वार्ष्णेयसारदिः 16 अब्रवीथ ऋतुपर्णस तं सान्त्वयन कुरुनन्थन तवम एव यन्ता नान्यॊ ऽसति पृदिव्याम अपि बाहुक 17 तवत्कृते यातुम इच्छामि विथर्भान हयकॊविथ शरणं तवां परपन्नॊ ऽसमि न विघ्नं कर्तुम अर्हसि 18 कामं च ते करिष्यामि यन मां वक्ष्यसि बाहुक विथर्भान यथि यात्वाथ्य सूर्यं थर्शयितासि मे 19 अदाब्रवीथ बाहुकस तं संख्यायेमं बिभीतकम ततॊ विथर्भान यास्यामि कुरुष्वेथं वचॊ मम 20 अकाम इव तं राजा गणयस्वेत्य उवाच ह सॊ ऽवतीर्य रदात तूर्णं शातयाम आस तं थरुमम 21 ततः स विस्मयाविष्टॊ राजानम इथम अब्रवीत गणयित्वा यदॊक्तानि तावन्त्य एव फलानि च 22 अत्यथ्भुतम इथं राजन थृष्टवान अस्मि ते बलम शरॊतुम इच्छामि तां विथ्यां यदैतज जञायते नृप 23 तम उवाच ततॊ राजा तवरितॊ गमने तथा विथ्ध्य अक्षहृथयज्ञं मां संख्याने च विशारथम 24 बाहुकस तम उवाचाद थेहि विथ्याम इमां मम मत्तॊ ऽपि चाश्वहृथयं गृहाण पुरुषर्षभ 25 ऋतुपर्णस ततॊ राजा बाहुकं कार्यगौरवात हयज्ञानस्य लॊभाच च तदेत्य एवाब्रवीथ वचः 26 यदेष्टं तवं गृहाणेथम अक्षाणां हृथयं परम निक्षेपॊ मे ऽशवहृथयं तवयि तिष्ठतु बाहुक एवम उक्त्वा थथौ विथ्याम ऋतुपर्णॊ नलाय वै 27 तस्याक्षहृथयज्ञस्य शरीरान निःसृतः कलिः कर्कॊटकविषं तीक्ष्णं मुखात सततम उथ्वमन 28 कलेस तस्य तथार्तस्य शापाग्निः स विनिःसृतः स तेन कर्शितॊ राजा थीर्घकालम अनात्मवान 29 ततॊ विषविमुक्तात्मा सवरूपम अकरॊत कलिः तं शप्तुम ऐच्छत कुपितॊ निषधाधिपतिर नलः 30 तम उवाच कलिर भीतॊ वेपमानः कृताञ्जलिः कॊपं संयच्छ नृपते कीर्तिं थास्यामि ते पराम 31 इन्थ्रसेनस्य जननी कुपिता माशपत पुरा यथा तवया परित्यक्ता ततॊ ऽहं भृशपीडितः 32 अवसं तवयि राजेन्थ्र सुथुःखम अपराजित विषेण नागराजस्य थह्यमानॊ थिवानिशम 33 ये च तवां मनुजा लॊके कीर्तयिष्यन्त्य अतन्थ्रिताः मत्प्रसूतं भयं तेषां न कथा चिथ भविष्यति 34 एवम उक्तॊ नलॊ राजा नययच्छत कॊपम आत्मनः ततॊ भीतः कलिः कषिप्रं परविवेश बिभीतकम कलिस तव अन्येन नाथृश्यत कदयन नैषधेन वै 35 ततॊ गतज्वरॊ राजा नैषधः परवीरहा संप्रनष्टे कलौ राजन संख्यायाद फलान्य उत 36 मुथा परमया युक्तस तेजसा च परेण ह रदम आरुह्य तेजस्वी परययौ जवनैर हयैः बिभीतकश चाप्रशष्टः संवृत्तः कलिसंश्रयात 37 हयॊत्तमान उत्पततॊ थविजान इव पुनः पुनः नलः संचॊथयाम आस परहृष्टेनान्तरात्मना 38 विथर्भाभिमुखॊ राजा परययौ स महामनाः नले तु समतिक्रान्ते कलिर अप्य अगमथ गृहान 39 ततॊ गतज्वरॊ राजा नलॊ ऽभूत पृदिवीपते विमुक्तः कलिना राजन रूपमात्रवियॊजितः |
1
bṛhadaśva uvāca sa nadīḥ parvatāṃś caiva vanāni ca sarāṃsi ca acireṇāticakrāma khecaraḥ khe carann iva 2 tathā prayāte tu rathe tadā bhāṅgasvarir nṛpaḥ uttarīyam athāpaśyad bhraṣṭaṃ parapuraṃjayaḥ 3 tataḥ sa tvaramāṇas tu paṭe nipatite tadā grahīṣyāmīti taṃ rājā nalam āha mahāmanāḥ 4 nigṛhṇīṣva mahābuddhe hayān etān mahājavān vārṣṇeyo yāvad etaṃ me paṭam ānayatām iti 5 nalas taṃ pratyuvācātha dūre bhraṣṭaḥ paṭas tava yojanaṃ samatikrānto na sa śakyas tvayā punaḥ 6 evam ukte nalenātha tadā bhāṅgasvarir nṛpaḥ āsasāda vane rājan phalavantaṃ bibhītakam 7 taṃ dṛṣṭvā bāhukaṃ rājā tvaramāṇo 'bhyabhāṣata mamāpi sūta paśya tvaṃ saṃkhyāne paramaṃ balam 8 sarvaḥ sarvaṃ na jānāti sarvajño nāsti kaś cana naikatra pariniṣṭhāsti jñānasya puruṣe kva cit 9 vṛkṣe 'smin yāni parṇāni phalāny api ca bāhuka patitāni ca yāny atra tatraikam adhikaṃ śatam ekapatrādhikaṃ patraṃ phalam ekaṃ ca bāhuka 10 pañca koṭyo 'tha patrāṇāṃ dvayor api ca śākhayoḥ pracinuhy asya śākhe dve yāś cāpy anyāḥ praśākhikāḥ ābhyāṃ phalasahasre dve pañconaṃ śatam eva ca 11 tato rathād avaplutya rājānaṃ bāhuko 'bravīt parokṣam iva me rājan katthase śatrukarśana 12 atha te gaṇite rājan vidyate na parokṣatā pratyakṣaṃ te mahārāja gaṇayiṣye bibhītakam 13 ahaṃ hi nābhijānāmi bhaved evaṃ na veti ca saṃkhyāsyāmi phalāny asya paśyatas te narādhipa muhūrtam iva vārṣṇeyo raśmīn yacchatu vājinām 14 tam abravīn nṛpaḥ sūtaṃ nāyaṃ kālo vilambitum bāhukas tv abravīd enaṃ paraṃ yatnaṃ samāsthitaḥ 15 pratīkṣasva muhūrtaṃ tvam atha vā tvarate bhavān eṣa yāti śivaḥ panthā yāhi vārṣṇeyasārathiḥ 16 abravīd ṛtuparṇas taṃ sāntvayan kurunandana tvam eva yantā nānyo 'sti pṛthivyām api bāhuka 17 tvatkṛte yātum icchāmi vidarbhān hayakovida śaraṇaṃ tvāṃ prapanno 'smi na vighnaṃ kartum arhasi 18 kāmaṃ ca te kariṣyāmi yan māṃ vakṣyasi bāhuka vidarbhān yadi yātvādya sūryaṃ darśayitāsi me 19 athābravīd bāhukas taṃ saṃkhyāyemaṃ bibhītakam tato vidarbhān yāsyāmi kuruṣvedaṃ vaco mama 20 akāma iva taṃ rājā gaṇayasvety uvāca ha so 'vatīrya rathāt tūrṇaṃ śātayām āsa taṃ drumam 21 tataḥ sa vismayāviṣṭo rājānam idam abravīt gaṇayitvā yathoktāni tāvanty eva phalāni ca 22 atyadbhutam idaṃ rājan dṛṣṭavān asmi te balam śrotum icchāmi tāṃ vidyāṃ yathaitaj jñāyate nṛpa 23 tam uvāca tato rājā tvarito gamane tadā viddhy akṣahṛdayajñaṃ māṃ saṃkhyāne ca viśāradam 24 bāhukas tam uvācātha dehi vidyām imāṃ mama matto 'pi cāśvahṛdayaṃ gṛhāṇa puruṣarṣabha 25 ṛtuparṇas tato rājā bāhukaṃ kāryagauravāt hayajñānasya lobhāc ca tathety evābravīd vacaḥ 26 yatheṣṭaṃ tvaṃ gṛhāṇedam akṣāṇāṃ hṛdayaṃ param nikṣepo me 'śvahṛdayaṃ tvayi tiṣṭhatu bāhuka evam uktvā dadau vidyām ṛtuparṇo nalāya vai 27 tasyākṣahṛdayajñasya śarīrān niḥsṛtaḥ kaliḥ karkoṭakaviṣaṃ tīkṣṇaṃ mukhāt satatam udvaman 28 kales tasya tadārtasya śāpāgniḥ sa viniḥsṛtaḥ sa tena karśito rājā dīrghakālam anātmavān 29 tato viṣavimuktātmā svarūpam akarot kaliḥ taṃ śaptum aicchat kupito niṣadhādhipatir nalaḥ 30 tam uvāca kalir bhīto vepamānaḥ kṛtāñjaliḥ kopaṃ saṃyaccha nṛpate kīrtiṃ dāsyāmi te parām 31 indrasenasya jananī kupitā māśapat purā yadā tvayā parityaktā tato 'haṃ bhṛśapīḍitaḥ 32 avasaṃ tvayi rājendra suduḥkham aparājita viṣeṇa nāgarājasya dahyamāno divāniśam 33 ye ca tvāṃ manujā loke kīrtayiṣyanty atandritāḥ matprasūtaṃ bhayaṃ teṣāṃ na kadā cid bhaviṣyati 34 evam ukto nalo rājā nyayacchat kopam ātmanaḥ tato bhītaḥ kaliḥ kṣipraṃ praviveśa bibhītakam kalis tv anyena nādṛśyat kathayan naiṣadhena vai 35 tato gatajvaro rājā naiṣadhaḥ paravīrahā saṃpranaṣṭe kalau rājan saṃkhyāyātha phalāny uta 36 mudā paramayā yuktas tejasā ca pareṇa ha ratham āruhya tejasvī prayayau javanair hayaiḥ bibhītakaś cāpraśaṣṭaḥ saṃvṛttaḥ kalisaṃśrayāt 37 hayottamān utpatato dvijān iva punaḥ punaḥ nalaḥ saṃcodayām āsa prahṛṣṭenāntarātmanā 38 vidarbhābhimukho rājā prayayau sa mahāmanāḥ nale tu samatikrānte kalir apy agamad gṛhān 39 tato gatajvaro rājā nalo 'bhūt pṛthivīpate vimuktaḥ kalinā rājan rūpamātraviyojitaḥ |