|
1
शिशुपाल उवाच विभीषिकाभिर बह्वीभिर भीषयन सर्वपार्दिवान न वयपत्रपसे कस्माथ वृथ्धः सन कुलपांसनः 2 युक्तम एतत तृतीयायां परकृतौ वर्तता तवया वक्तुं धर्माथ अपेतार्दं तवं हि सर्वकुरूत्तमः 3 नावि नौर इव संबथ्धा यदान्धॊ वान्धम अन्वियात तदाभूता हि कौरव्या भीष्म येषां तवम अग्रणीः 4 पूतनाघातपूर्वाणि कर्माण्य अस्य विशेषतः तवया कीर्तयतास्माकं भूयः परच्यावितं मनः 5 अवलिप्तस्य मूर्खस्य केशवं सतॊतुम इच्छतः कदं भीष्म न ते जिह्वा शतधेयं विथीर्यते 6 यत्र कुत्सा परयॊक्तव्या भीष्म बालतरैर नरैः तम इमं जञानवृथ्धः सन गॊपं संस्तॊतुम इच्छसि 7 यथ्य अनेन हता बाल्ये शकुनिश चित्रम अत्र किम तौ वाश्ववृषभौ भीष्म यौ न युथ्धविशारथौ 8 चेतनारहितं काष्ठं यथ्य अनेन निपातितम पाथेन शकटं भीष्म तत्र किं कृतम अथ्भुतम 9 वल्मीकमात्रः सप्ताहं यथ्य अनेन धृतॊ ऽचलः तथा गॊवर्धनॊ भीष्म न तच चित्रं मतं मम 10 भुक्तम एतेन बह्व अन्नं करीडता नगमूर्धनि इति ते भीष्म शृण्वानाः परं विस्मयम आगताः 11 यस्य चानेन धर्मज्ञ भुक्तम अन्नं बलीयसः स चानेन हतः कंस इत्य एतन न महाथ्भुतम 12 न ते शरुतम इथं भीष्म नूनं कदयतां सताम यथ वक्ष्ये तवाम अधर्मज्ञ वाक्यं कुरुकुलाधम 13 सत्रीषु गॊषु न शस्त्राणि पातयेथ बराह्मणेषु च यस्य चान्नानि भुञ्जीत यश च सयाच छरणागतः 14 इति सन्तॊ ऽनुशासन्ति सज्जना धर्मिणः सथा भीष्म लॊके हि तत सर्वं वितदं तवयि थृश्यते 15 जञानवृथ्धं च वृथ्धं च भूयांसं केशवं मम अजानत इवाख्यासि संस्तुवन कुरुसत्तम गॊघ्नः सत्रीघ्नश च सन भीष्म कदं संस्तवम अर्हति 16 असौ मतिमतां शरेष्ठॊ य एष जगतः परभुः संभावयति यथ्य एवं तवथ्वाक्याच च जनार्थनः एवम एतत सर्वम इति सर्वं तथ वितदं धरुवम 17 न गादा गादिनं शास्ति बहु चेथ अपि गायति परकृतिं यान्ति भूतानि भूलिङ्गशकुनिर यदा 18 नूनं परकृतिर एषा ते जघन्या नात्र संशयः अतः पापीयसी चैषां पाण्डवानाम अपीष्यते 19 येषाम अर्च्यतमः कृष्णस तवं च येषां परथर्शकः धर्मवाक तवम अधर्मज्ञः सतां मार्गाथ अवप्लुतः 20 कॊ हि धर्मिणम आत्मानं जानञ जञानवतां वरः कुर्याथ यदा तवया भीष्म कृतं धर्मम अवेक्षता 21 अन्यकामा हि धर्मज्ञ कन्यका पराज्ञमानिना अम्बा नामेति भथ्रं ते कदं सापहृता तवया 22 यां तवयापहृतां भीष्म कन्यां नैषितवान नृपः भराता विचित्रवीर्यस ते सतां वृत्तम अनुष्ठितः 23 थारयॊर यस्य चान्येन मिषतः पराज्ञमानिनः तव जातान्य अपत्यानि सज्जनाचरिते पदि 24 न हि धर्मॊ ऽसति ते भीष्म बरह्मचर्यम इथं वृदा यथ धारयसि मॊहाथ वा कलीबत्वाथ वा न संशयः 25 न तव अहं तव धर्मज्ञ पश्याम्य उपचयं कव चित न हि ते सेविता वृथ्धा य एवं धर्मम अब्रुवन 26 इष्टं थत्तम अधीतं च यज्ञाश च बहुथक्षिणाः सर्वम एतथ अपत्यस्य कलां नार्हति षॊडशीम 27 वरतॊपवासैर बहुभिः कृतं भवति भीष्म यत सर्वं तथ अनपत्यस्य मॊघं भवति निश्चयात 28 सॊ ऽनपत्यश च वृथ्धश च मिद्याधर्मानुशासनात हंसवत तवम अपीथानीं जञातिभ्यः पराप्नुया वधम 29 एवं हि कदयन्त्य अन्ये नरा जञानविथः पुरा भीष्म यत तथ अहं सम्यग वक्ष्यामि तव शृण्वतः 30 वृथ्धः किल समुथ्रान्ते कश चिथ धंसॊ ऽभवत पुरा धर्मवाग अन्यदावृत्तः पक्षिणः सॊ ऽनुशास्ति ह 31 धर्मं चरत माधर्मम इति तस्य वचः किल पक्षिणः शुश्रुवुर भीष्म सततं धर्मवाथिनः 32 अदास्य भक्ष्यम आजह्रुः समुथ्रजलचारिणः अण्डजा भीष्म तस्यान्ये धर्मार्दम इति शुश्रुम 33 तस्य चैव समभ्याशे निक्षिप्याण्डानि सर्वशः समुथ्राम्भस्य अमॊथन्त चरन्तॊ भीष्म पक्षिणः 34 तेषाम अण्डानि सर्वेषां भक्षयाम आस पापकृत स हंसः संप्रमत्तानाम अप्रमत्तः सवकर्मणि 35 ततः परक्षीयमाणेषु तेष्व अण्डेष्व अण्डजॊ ऽपरः अशङ्कत महाप्राज्ञस तं कथा चिथ थथर्श ह 36 ततः स कदयाम आस थृष्ट्वा हंसस्य किल्बिषम तेषां परमथुःखार्तः स पक्षी सर्वपक्षिणाम 37 ततः परत्यक्षतॊ थृष्ट्वा पक्षिणस ते समागताः निजघ्नुस तं तथा हंसं मिद्यावृत्तं कुरूथ्वह 38 ते तवां हंससधर्माणम अपीमे वसुधाधिपाः निहन्युर भीष्म संक्रुथ्धाः पक्षिणस तम इवाण्डजम 39 गादाम अप्य अत्र गायन्ति ये पुराणविथॊ जनाः भीष्म यां तां च ते सम्यक कदयिष्यामि भारत 40 अन्तरात्मनि विनिहिते; रौषि पत्ररद वितदम अण्डभक्षणम अशुचि ते; कर्म वाचम अतिशयते |
1
śiśupāla uvāca vibhīṣikābhir bahvībhir bhīṣayan sarvapārthivān na vyapatrapase kasmād vṛddhaḥ san kulapāṃsanaḥ 2 yuktam etat tṛtīyāyāṃ prakṛtau vartatā tvayā vaktuṃ dharmād apetārthaṃ tvaṃ hi sarvakurūttamaḥ 3 nāvi naur iva saṃbaddhā yathāndho vāndham anviyāt tathābhūtā hi kauravyā bhīṣma yeṣāṃ tvam agraṇīḥ 4 pūtanāghātapūrvāṇi karmāṇy asya viśeṣataḥ tvayā kīrtayatāsmākaṃ bhūyaḥ pracyāvitaṃ manaḥ 5 avaliptasya mūrkhasya keśavaṃ stotum icchataḥ kathaṃ bhīṣma na te jihvā śatadheyaṃ vidīryate 6 yatra kutsā prayoktavyā bhīṣma bālatarair naraiḥ tam imaṃ jñānavṛddhaḥ san gopaṃ saṃstotum icchasi 7 yady anena hatā bālye śakuniś citram atra kim tau vāśvavṛṣabhau bhīṣma yau na yuddhaviśāradau 8 cetanārahitaṃ kāṣṭhaṃ yady anena nipātitam pādena śakaṭaṃ bhīṣma tatra kiṃ kṛtam adbhutam 9 valmīkamātraḥ saptāhaṃ yady anena dhṛto 'calaḥ tadā govardhano bhīṣma na tac citraṃ mataṃ mama 10 bhuktam etena bahv annaṃ krīḍatā nagamūrdhani iti te bhīṣma śṛṇvānāḥ paraṃ vismayam āgatāḥ 11 yasya cānena dharmajña bhuktam annaṃ balīyasaḥ sa cānena hataḥ kaṃsa ity etan na mahādbhutam 12 na te śrutam idaṃ bhīṣma nūnaṃ kathayatāṃ satām yad vakṣye tvām adharmajña vākyaṃ kurukulādhama 13 strīṣu goṣu na śastrāṇi pātayed brāhmaṇeṣu ca yasya cānnāni bhuñjīta yaś ca syāc charaṇāgataḥ 14 iti santo 'nuśāsanti sajjanā dharmiṇaḥ sadā bhīṣma loke hi tat sarvaṃ vitathaṃ tvayi dṛśyate 15 jñānavṛddhaṃ ca vṛddhaṃ ca bhūyāṃsaṃ keśavaṃ mama ajānata ivākhyāsi saṃstuvan kurusattama goghnaḥ strīghnaś ca san bhīṣma kathaṃ saṃstavam arhati 16 asau matimatāṃ śreṣṭho ya eṣa jagataḥ prabhuḥ saṃbhāvayati yady evaṃ tvadvākyāc ca janārdanaḥ evam etat sarvam iti sarvaṃ tad vitathaṃ dhruvam 17 na gāthā gāthinaṃ śāsti bahu ced api gāyati prakṛtiṃ yānti bhūtāni bhūliṅgaśakunir yathā 18 nūnaṃ prakṛtir eṣā te jaghanyā nātra saṃśayaḥ ataḥ pāpīyasī caiṣāṃ pāṇḍavānām apīṣyate 19 yeṣām arcyatamaḥ kṛṣṇas tvaṃ ca yeṣāṃ pradarśakaḥ dharmavāk tvam adharmajñaḥ satāṃ mārgād avaplutaḥ 20 ko hi dharmiṇam ātmānaṃ jānañ jñānavatāṃ varaḥ kuryād yathā tvayā bhīṣma kṛtaṃ dharmam avekṣatā 21 anyakāmā hi dharmajña kanyakā prājñamāninā ambā nāmeti bhadraṃ te kathaṃ sāpahṛtā tvayā 22 yāṃ tvayāpahṛtāṃ bhīṣma kanyāṃ naiṣitavān nṛpaḥ bhrātā vicitravīryas te satāṃ vṛttam anuṣṭhitaḥ 23 dārayor yasya cānyena miṣataḥ prājñamāninaḥ tava jātāny apatyāni sajjanācarite pathi 24 na hi dharmo 'sti te bhīṣma brahmacaryam idaṃ vṛthā yad dhārayasi mohād vā klībatvād vā na saṃśayaḥ 25 na tv ahaṃ tava dharmajña paśyāmy upacayaṃ kva cit na hi te sevitā vṛddhā ya evaṃ dharmam abruvan 26 iṣṭaṃ dattam adhītaṃ ca yajñāś ca bahudakṣiṇāḥ sarvam etad apatyasya kalāṃ nārhati ṣoḍaśīm 27 vratopavāsair bahubhiḥ kṛtaṃ bhavati bhīṣma yat sarvaṃ tad anapatyasya moghaṃ bhavati niścayāt 28 so 'napatyaś ca vṛddhaś ca mithyādharmānuśāsanāt haṃsavat tvam apīdānīṃ jñātibhyaḥ prāpnuyā vadham 29 evaṃ hi kathayanty anye narā jñānavidaḥ purā bhīṣma yat tad ahaṃ samyag vakṣyāmi tava śṛṇvataḥ 30 vṛddhaḥ kila samudrānte kaś cid dhaṃso 'bhavat purā dharmavāg anyathāvṛttaḥ pakṣiṇaḥ so 'nuśāsti ha 31 dharmaṃ carata mādharmam iti tasya vacaḥ kila pakṣiṇaḥ śuśruvur bhīṣma satataṃ dharmavādinaḥ 32 athāsya bhakṣyam ājahruḥ samudrajalacāriṇaḥ aṇḍajā bhīṣma tasyānye dharmārtham iti śuśruma 33 tasya caiva samabhyāśe nikṣipyāṇḍāni sarvaśaḥ samudrāmbhasy amodanta caranto bhīṣma pakṣiṇaḥ 34 teṣām aṇḍāni sarveṣāṃ bhakṣayām āsa pāpakṛt sa haṃsaḥ saṃpramattānām apramattaḥ svakarmaṇi 35 tataḥ prakṣīyamāṇeṣu teṣv aṇḍeṣv aṇḍajo 'paraḥ aśaṅkata mahāprājñas taṃ kadā cid dadarśa ha 36 tataḥ sa kathayām āsa dṛṣṭvā haṃsasya kilbiṣam teṣāṃ paramaduḥkhārtaḥ sa pakṣī sarvapakṣiṇām 37 tataḥ pratyakṣato dṛṣṭvā pakṣiṇas te samāgatāḥ nijaghnus taṃ tadā haṃsaṃ mithyāvṛttaṃ kurūdvaha 38 te tvāṃ haṃsasadharmāṇam apīme vasudhādhipāḥ nihanyur bhīṣma saṃkruddhāḥ pakṣiṇas tam ivāṇḍajam 39 gāthām apy atra gāyanti ye purāṇavido janāḥ bhīṣma yāṃ tāṃ ca te samyak kathayiṣyāmi bhārata 40 antarātmani vinihite; rauṣi patraratha vitatham aṇḍabhakṣaṇam aśuci te; karma vācam atiśayate |