|
1
[बरह्मा] शृणु पुत्र यदा हय एष पुरुषः शाश्वतॊ ऽवययः अक्षयश चाप्रमेयश च सर्वगश च निरुच्यते 2 न स शक्यस तवया थरष्टुं मयान्यैर वापि सत्तम सगुणॊ निर्गुणॊ विश्वॊ जञानथृश्यॊ हय असौ समृतः 3 अशरीरः शरीरेषु सर्वेषु निवसत्य असौ वसन्न अपि शरीरेषु न स लिप्यति कर्मभिः 4 ममान्तर आत्मा तव च ये चान्ये थेहसंज्ञिताः सर्वेषां साक्षिभूतॊ ऽसौ न गराह्यः केन चित कव चित 5 विश्वमूर्धा विश्वभुजॊ विश्वपाथाक्षि नासिकः एकश चरति कषेत्रेषु सवैरचारी यदासुखम 6 कषेत्राणि हि शरीराणि बीजानि च शुभाशुभे तानि वेत्ति स यॊगात्मा ततः कषेत्रज्ञ उच्यते 7 नागतिर न गतिस तस्य जञेया भूतेन केन चित सांख्येन विधिना चैव यॊगेन च यदाक्रमम 8 चिन्तयामि गतिं चास्य न गतिं वेथ्मि चॊत्तमाम यदा जञानं तु वक्ष्यामि पुरुषं तं सनातनम 9 तस्यैकत्वं महत्त्वं हि स चैकः पुरुषः समृतः महापुरुष शब्थं स बिभर्त्य एकः सनातनः 10 एकॊ हुताशॊ बहुधा समिध्यते; एकः सूर्यस तपसां यॊनिर एका एकॊ वायुर बहुधा वाति लॊके; महॊथधिश चाम्भसां यॊनिर एकः पुरुषश चैकॊ निर्गुणॊ विश्वरूपस; तं निर्गुणं पुरुषं चाविशन्ति 11 हित्वा गुणमयं सर्वं कर्म हित्वा शुभाशुभम उभे सत्यानृते तयक्त्वा एवं भवति निर्गुणः 12 अचिन्त्यं चापि तं जञात्वा भावसूक्ष्मं चतुष्टयम विचरेथ यॊ यतिर यत्तः स गच्छेत पुरुषं परभुम 13 एवं हि परमात्मानं के चिथ इच्छन्ति पण्डिताः एकात्मानं तदात्मानम अपरे ऽधयात्मचिन्तकाः 14 तत्र यः परमात्मा हि स नित्यं निर्गुणः समृतः स हि नारायणॊ जञेयः सर्वात्मा पुरुषॊ हि सः न लिप्यते फलैश चापि पथ्मपत्रम इवाम्भसा 15 कर्मात्मा तव अपरॊ यॊ ऽसौ मॊक्षबन्धैः स युज्यते ससप्तथशकेनापि राशिना युज्यते हि सः एवं बहुविधः परॊक्तः पुरुषस ते यदाक्रमम 16 यत तत कृत्स्नं लॊकतन्त्रस्य धाम; वेथ्यं परं बॊधनीयं सबॊधृ मन्ता मन्तव्यं पराशिता पराशितव्यं; घराता घरेयं सपर्शिता सपर्शनीयम 17 थरष्टा थरष्टव्यं शराविता शरावणीयं; जञाता जञेयं सगुणं निर्गुणं च यथ वै परॊक्तं गुणसाम्यं परधानं; नित्यं चैतच छाश्वतं चाव्ययं च 18 यथ वै सूते धातुर आथ्यं निधानं; तथ वै विप्राः परवथन्ते ऽनिरुथ्धम यथ वै लॊके वैथिकं कर्म साधु; आशीर युक्तं तथ धि तस्यॊपभॊज्यम 19 थेवाः सर्वे मुनयः साधु थान्तास; तं पराग यज्ञैर यज्ञभागं यजन्ते अहं बरह्मा आथ्य ईशः परजानां; तस्माज जातस तवं च मत्तः परसूतः मत्तॊ जगज जङ्गमं सदावरं च; सर्वे वेथाः सरहस्या हि पुत्र 20 चतुर्विभक्तः पुरुषः स करीथति यदेच्छति एवं स एव भगवाञ जञानेन परतिबॊधितः 21 एतत ते कदितं पुत्र यदावथ अनुपृच्छतः सांख्यज्ञाने तदा यॊगे यदावथ अनुवर्णितम |
1
[brahmā] śṛṇu putra yathā hy eṣa puruṣaḥ śāśvato 'vyayaḥ akṣayaś cāprameyaś ca sarvagaś ca nirucyate 2 na sa śakyas tvayā draṣṭuṃ mayānyair vāpi sattama saguṇo nirguṇo viśvo jñānadṛśyo hy asau smṛtaḥ 3 aśarīraḥ śarīreṣu sarveṣu nivasaty asau vasann api śarīreṣu na sa lipyati karmabhiḥ 4 mamāntar ātmā tava ca ye cānye dehasaṃjñitāḥ sarveṣāṃ sākṣibhūto 'sau na grāhyaḥ kena cit kva cit 5 viśvamūrdhā viśvabhujo viśvapādākṣi nāsikaḥ ekaś carati kṣetreṣu svairacārī yathāsukham 6 kṣetrāṇi hi śarīrāṇi bījāni ca śubhāśubhe tāni vetti sa yogātmā tataḥ kṣetrajña ucyate 7 nāgatir na gatis tasya jñeyā bhūtena kena cit sāṃkhyena vidhinā caiva yogena ca yathākramam 8 cintayāmi gatiṃ cāsya na gatiṃ vedmi cottamām yathā jñānaṃ tu vakṣyāmi puruṣaṃ taṃ sanātanam 9 tasyaikatvaṃ mahattvaṃ hi sa caikaḥ puruṣaḥ smṛtaḥ mahāpuruṣa śabdaṃ sa bibharty ekaḥ sanātanaḥ 10 eko hutāśo bahudhā samidhyate; ekaḥ sūryas tapasāṃ yonir ekā eko vāyur bahudhā vāti loke; mahodadhiś cāmbhasāṃ yonir ekaḥ puruṣaś caiko nirguṇo viśvarūpas; taṃ nirguṇaṃ puruṣaṃ cāviśanti 11 hitvā guṇamayaṃ sarvaṃ karma hitvā śubhāśubham ubhe satyānṛte tyaktvā evaṃ bhavati nirguṇaḥ 12 acintyaṃ cāpi taṃ jñātvā bhāvasūkṣmaṃ catuṣṭayam vicared yo yatir yattaḥ sa gacchet puruṣaṃ prabhum 13 evaṃ hi paramātmānaṃ ke cid icchanti paṇḍitāḥ ekātmānaṃ tathātmānam apare 'dhyātmacintakāḥ 14 tatra yaḥ paramātmā hi sa nityaṃ nirguṇaḥ smṛtaḥ sa hi nārāyaṇo jñeyaḥ sarvātmā puruṣo hi saḥ na lipyate phalaiś cāpi padmapatram ivāmbhasā 15 karmātmā tv aparo yo 'sau mokṣabandhaiḥ sa yujyate sasaptadaśakenāpi rāśinā yujyate hi saḥ evaṃ bahuvidhaḥ proktaḥ puruṣas te yathākramam 16 yat tat kṛtsnaṃ lokatantrasya dhāma; vedyaṃ paraṃ bodhanīyaṃ sabodhṛ mantā mantavyaṃ prāśitā prāśitavyaṃ; ghrātā ghreyaṃ sparśitā sparśanīyam 17 draṣṭā draṣṭavyaṃ śrāvitā śrāvaṇīyaṃ; jñātā jñeyaṃ saguṇaṃ nirguṇaṃ ca yad vai proktaṃ guṇasāmyaṃ pradhānaṃ; nityaṃ caitac chāśvataṃ cāvyayaṃ ca 18 yad vai sūte dhātur ādyaṃ nidhānaṃ; tad vai viprāḥ pravadante 'niruddham yad vai loke vaidikaṃ karma sādhu; āśīr yuktaṃ tad dhi tasyopabhojyam 19 devāḥ sarve munayaḥ sādhu dāntās; taṃ prāg yajñair yajñabhāgaṃ yajante ahaṃ brahmā ādya īśaḥ prajānāṃ; tasmāj jātas tvaṃ ca mattaḥ prasūtaḥ matto jagaj jaṅgamaṃ sthāvaraṃ ca; sarve vedāḥ sarahasyā hi putra 20 caturvibhaktaḥ puruṣaḥ sa krīdati yathecchati evaṃ sa eva bhagavāñ jñānena pratibodhitaḥ 21 etat te kathitaṃ putra yathāvad anupṛcchataḥ sāṃkhyajñāne tathā yoge yathāvad anuvarṇitam |