|
1
[जनमेजय] बहवः पुरुषा बरह्मन्न उताहॊ एक एव तु कॊ हय अत्र पुरुषः शरेष्ठः कॊ वा यॊनिर इहॊच्यते 2 [वैषम्पायन] बहवः पुरुषा लॊके सांख्ययॊगविचारिणाम नैतथ इच्छन्ति पुरुषम एकं कुरुकुलॊथ्वह 3 बहूनां पुरुषाणां च यदैका यॊनिर उच्यते तदा तं पुरुषं विश्वं वयाख्यास्यामि गुणाधिकम 4 नमस्कृत्वा तु गुरवे वयासायामित तेजसे तपॊ युक्ताय थान्ताय वन्थ्याय परमर्षये 5 इथं पुरुषसूक्तं हि सर्ववेथेषु पार्दिव ऋतं सत्यं च विख्यातम ऋषिसिंहेन चिन्तितम 6 उत्सर्गेणापवाथेन ऋषिभिः कपिलाथिभिः अध्यात्मचिन्ताम आश्रित्य शास्त्राण्य उक्तानि भारत 7 समासतस तु यथ वयासः पुरुषैकत्वम उक्तवान तत ते ऽहं संप्रवक्ष्यामि परसाथाथ अमितौजसः 8 अत्राप्य उथाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम बरह्मणा सह संवाथं तर्यम्बकस्य विशां पते 9 कषीरॊथस्य समुथ्रस्य मध्ये हातक सप्रभः वैजयन्त इति खयातः पर्वत परवरॊ नृप 10 तत्राध्यात्म गतिं थेव एकाकी परविचिन्तयन वैराज सथने नित्यं वैजयन्तं निषेवते 11 अद तत्रासतस तस्य चतुर्वक्त्रस्य धीमतः ललात परभवः पुत्रः शिव आगाथ यथृच्छया आकाशेनैव यॊगीशः पुरा तरिनयनः परभुः 12 ततः खान निपपाताशु धरणीधरमूर्धनि अग्रतश चाभवत परीतॊ ववन्थे चापि पाथयॊः 13 तं पाथयॊर निपतितं थृष्ट्वा सव्येन पानिना उत्दापयाम आस तथा परभुर एकः परजापतिः 14 उवाच चैनं भगवांश चिरस्यागतम आत्मजम सवागतं ते महाबाहॊ थिष्ट्या पराप्तॊ ऽसि मे ऽनतिकम 15 कच चित ते कुशलं पुत्र सवाध्यायतपसॊः सथा नित्यम उग्रतपास तवं हि ततः पृच्छामि ते पुनः 16 [रुथ्र] तवत्प्रसाथेन भगवन सवाध्यायतपसॊर मम कुशलं चाव्ययं चैव सर्वस्य जगतस तदा 17 चिरथृष्टॊ हि भगवान वैराज सथने मया ततॊ ऽहं पर्वतं पराप्तस तव इमं तवत पाथसेवितम 18 कौतूहलं चापि हि मे एकान्तगमनेन ते नैतत कारणम अल्पं हि भविष्यति पितामह 19 किं नु तत सथनं शरेष्ठं कषुत्पिपासा विवर्जितम सुरासुरैर अध्युषितम ऋषिभिश चामितप्रभैः 20 गन्धर्वैर अप्सरॊभिश च सततं संनिषेवितम उत्सृज्येमं गिरिवरम एकाकी पराप्तवान असि 21 [बरह्म] वैजयन्तॊ गिरिवरः सततं सेव्यते मया अत्रैकाग्रेण मनसा पुरुषश चिन्त्यते विरात 22 [रुथ्र] बहवः पुरुषा बरह्मंस तवया सृष्टाः सवयम्भुवा सृज्यन्ते चापरे बरह्मन स चैकः पुरुषॊ विरात 23 कॊ हय असौ चिन्त्यते बरह्मंस तवया वै पुरुषॊत्तमः एतन मे संशयं बरूहि महत कौतूहलं हि मे 24 [बरह्मा] बहवः पुरुषाः पुत्र ये तवया समुथाहृताः एवम एतथ अतिक्रान्तं थरष्टव्यं नैतम इत्य अपि आधारं तु परवक्ष्यामि एकस्य पुरुषस्य ते 25 बहूनां पुरुषाणां स यदैका यॊनिर उच्यते तदा तं पुरुषं विश्वं परमं सुमहत्तमम निर्गुणं निर्गुणा भूत्वा परविशन्ति सनातनम |
1
[janamejaya] bahavaḥ puruṣā brahmann utāho eka eva tu ko hy atra puruṣaḥ śreṣṭhaḥ ko vā yonir ihocyate 2 [vaiṣampāyana] bahavaḥ puruṣā loke sāṃkhyayogavicāriṇām naitad icchanti puruṣam ekaṃ kurukulodvaha 3 bahūnāṃ puruṣāṇāṃ ca yathaikā yonir ucyate tathā taṃ puruṣaṃ viśvaṃ vyākhyāsyāmi guṇādhikam 4 namaskṛtvā tu gurave vyāsāyāmita tejase tapo yuktāya dāntāya vandyāya paramarṣaye 5 idaṃ puruṣasūktaṃ hi sarvavedeṣu pārthiva ṛtaṃ satyaṃ ca vikhyātam ṛṣisiṃhena cintitam 6 utsargeṇāpavādena ṛṣibhiḥ kapilādibhiḥ adhyātmacintām āśritya śāstrāṇy uktāni bhārata 7 samāsatas tu yad vyāsaḥ puruṣaikatvam uktavān tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi prasādād amitaujasaḥ 8 atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam brahmaṇā saha saṃvādaṃ tryambakasya viśāṃ pate 9 kṣīrodasya samudrasya madhye hātaka saprabhaḥ vaijayanta iti khyātaḥ parvata pravaro nṛpa 10 tatrādhyātma gatiṃ deva ekākī pravicintayan vairāja sadane nityaṃ vaijayantaṃ niṣevate 11 atha tatrāsatas tasya caturvaktrasya dhīmataḥ lalāta prabhavaḥ putraḥ śiva āgād yadṛcchayā ākāśenaiva yogīśaḥ purā trinayanaḥ prabhuḥ 12 tataḥ khān nipapātāśu dharaṇīdharamūrdhani agrataś cābhavat prīto vavande cāpi pādayoḥ 13 taṃ pādayor nipatitaṃ dṛṣṭvā savyena pāninā utthāpayām āsa tadā prabhur ekaḥ prajāpatiḥ 14 uvāca cainaṃ bhagavāṃś cirasyāgatam ātmajam svāgataṃ te mahābāho diṣṭyā prāpto 'si me 'ntikam 15 kac cit te kuśalaṃ putra svādhyāyatapasoḥ sadā nityam ugratapās tvaṃ hi tataḥ pṛcchāmi te punaḥ 16 [rudra] tvatprasādena bhagavan svādhyāyatapasor mama kuśalaṃ cāvyayaṃ caiva sarvasya jagatas tathā 17 ciradṛṣṭo hi bhagavān vairāja sadane mayā tato 'haṃ parvataṃ prāptas tv imaṃ tvat pādasevitam 18 kautūhalaṃ cāpi hi me ekāntagamanena te naitat kāraṇam alpaṃ hi bhaviṣyati pitāmaha 19 kiṃ nu tat sadanaṃ śreṣṭhaṃ kṣutpipāsā vivarjitam surāsurair adhyuṣitam ṛṣibhiś cāmitaprabhaiḥ 20 gandharvair apsarobhiś ca satataṃ saṃniṣevitam utsṛjyemaṃ girivaram ekākī prāptavān asi 21 [brahma] vaijayanto girivaraḥ satataṃ sevyate mayā atraikāgreṇa manasā puruṣaś cintyate virāt 22 [rudra] bahavaḥ puruṣā brahmaṃs tvayā sṛṣṭāḥ svayambhuvā sṛjyante cāpare brahman sa caikaḥ puruṣo virāt 23 ko hy asau cintyate brahmaṃs tvayā vai puruṣottamaḥ etan me saṃśayaṃ brūhi mahat kautūhalaṃ hi me 24 [brahmā] bahavaḥ puruṣāḥ putra ye tvayā samudāhṛtāḥ evam etad atikrāntaṃ draṣṭavyaṃ naitam ity api ādhāraṃ tu pravakṣyāmi ekasya puruṣasya te 25 bahūnāṃ puruṣāṇāṃ sa yathaikā yonir ucyate tathā taṃ puruṣaṃ viśvaṃ paramaṃ sumahattamam nirguṇaṃ nirguṇā bhūtvā praviśanti sanātanam |