|
1
[वयास] अद चेथ रॊचयेथ एतथ थरुह्येत मनसा तदा उन्मज्जंश च निमज्जंश च जञानवान पलववान भवेत 2 परज्ञया निर्मितैर धीरास तारयन्त्य अबुधान पलवैः नाबुधास तारयन्त्य अन्यान आत्मानं वा कदं चन 3 छिन्नथॊषॊ मुनिर यॊगान युक्तॊ युञ्जीत थवाथश थश कर्म सुखान अर्दान उपायापाय निर्भयः 4 चक्रुर आचारवित पराज्ञॊ मनसा थर्शनेन च यच्छेथ वान मनसी बुथ्ध्या य इच्छेज जञानम उत्तमम जञानेन यच्छेथ आत्मानं य इच्छेच छान्तिम आत्मनः 5 एतेषां चेथ अनुथ्रस्ता पुरुषापि सुथारुणः यथि वा सर्ववेथज्ञॊ यथि वाप्य अनृचॊ ऽजपः 6 यथि वा धार्मिकॊ यज्वा यथि वा पापकृत्तमः यथि वा पुरुषव्याघ्रॊ यथि वा कलैव्य धारिता 7 तरत्य एव महाथुर्गं जरामरणसागरम एवं हय एतेन यॊगेन युञ्जानॊ ऽपय एकम अन्ततः अपि जिज्ञासमानॊ हि शब्थब्रह्मातिवर्तते 8 धर्मॊपस्दॊ हरीवरूद उपायापाय कूवरः अपानाक्षः पराण युगः परज्ञायुर जीव बन्धनः 9 चेतना बन्धुरश चारुर आचार गरहनेमिवान थर्शनस्पर्शन वहॊ घराणश्रवण वाहनः 10 परज्ञा नाभिः सर्वतन्त्र परतॊथॊ जञानसारदिः कषेत्रज्ञाधिष्ठितॊ धीरः शरथ्धा थमपुरःसरः 11 तयागवर्त्मानुगः कषेम्यः शौचगॊ धयानगॊचरः जीव युक्तॊ रदॊ थिव्यॊ बरह्मलॊके विराजते 12 अद संत्वरमाणस्य रदम एतं युयुक्षतः अक्षरं गन्तुमनसॊ विधिं वक्ष्यामि शीघ्रगम 13 सप्त यॊ धारणाः कृत्स्ना वाग्यतः परतिपथ्यते पृष्ठतः पार्श्वतश चान्या यावत्यस ताः परधारणाः 14 करमशः पार्दिवं यच च वायव्यं खं तदा पयः जयॊतिषॊ यत तथ ऐश्वर्यम अहंकारस्य बुथ्धितः 15 अव्यक्तस्य तदैश्वर्यं करमशः परतिपथ्यते विक्रमाश चापि यस्यैत तदा युङ्क्ते स यॊगतः 16 अदास्य यॊगयुक्तस्य सिथ्धिम आत्मनि पश्यतः निर्मद्यमानः सूक्ष्मत्वाथ रूपाणीमानि थर्शयेत 17 शैशिरस तु यदा धूमः सूक्ष्मः संश्रयते नभः तदा थेहाथ विमुक्तस्य पूर्वरूपं भवत्य उत 18 अद धूमस्य विरमे थवितीयं रूपथर्शनम जलरूपम इवाकाशे तत्रैवात्मनि पश्यति 19 अपां वयतिक्रमे चापि वह्नि रूपं परकाशते तस्मिन्न उपरते चास्य पीतवस्त्रवथ इष्यते ऊर्णा रूपसवर्णं च तस्य रूपं परकाशते 20 अद शवेतां गतिं गत्वा वायव्यं सूक्ष्मम अप्य अजः अशुक्लं चेतसः सौक्ष्म्यम अव्यक्तं बरह्मणॊ ऽसय वै 21 एतेष्व अपि हि जातेषु फलजातानि मे शृणु जातस्य पार्दिवैश्वर्ये सृष्टिर इष्टा विधीयते 22 परजापतिर इवाक्षॊभ्यः शरीरात सृजति परजाः अङ्गुल्य अङ्गुष्ठ मात्रेण हस्तपाथेन वा तदा 23 पृदिवीं कम्पयत्य एकॊ गुणॊ वायॊर इति समृतः आकाशभूतश चाकाशे सवर्णत्वात परनश्यति 24 वर्णतॊ गृह्यते चापि कामात पिबति चाशयान न चास्य तेजसा रूपं थृश्यते शाम्यते तदा 25 अहंकारस्य विजितेर पञ्चैते सयुर वशानुगाः सन्नाम आत्मनि बुथ्धौ च जितायां परभवत्य अद 26 निर्थॊषा परतिभा हय एनं कृत्स्ना समभिवर्तते तदैव वयक्तम आत्मानम अव्यक्तं परतिपथ्यते 27 यतॊ निःसरते लॊकॊ भवति वयक्तसंज्ञकः तत्राव्यक्तमयीं वयाख्यां शृणु तवं विस्तरेण मे तदा वयक्तमयीं चैव संख्यां पूर्वं निबॊध मे 28 पञ्चविंशति तत्त्वानि तुल्यान्य उभयतः समम यॊगे सांख्ये ऽपि च तदा विशेषांस तत्र मे शृणु 29 परॊक्तं तथ वयक्तम इत्य एव जायते वर्धते च यत जीर्यते मरियते चैव चतुर्भिर लक्षणैर युतम 30 विपरीतम अतॊ यत तु तथ अब्व्यक्तम उथाहृतम थवाव आत्मानौ च वेथेषु सिधान्तेष्व अप्य उथाहृतौ 31 चतुर्लक्षणजं तव अन्यं चतु वर्गं परचक्षते वयक्तम अव्यक्तजं चैव तदा बुथ्धम अदेतरत सत्त्वं कषेत्रज्ञ इत्य एतथ थवयम अप्य अनुथर्शितम 32 थवाव आत्मनौ च वेथेषु विषयेषु च रज्यतः विषयात परतिसंहारः सांख्यानां सिथ्धिलक्षणम 33 निर्ममश चानहंकारॊ निर्थ्वन्थ्वश छिन्नसंशयः नैव करुध्यति न थवेष्टि नानृता भासते गिरः 34 आक्रुष्टस ताथितश चैव मित्रेण धयाति नाशुभम वाग थन्थ कर्म मनसां तरयाणां च निवर्तकः 35 समः सर्वेषु भूतेषु बरह्माणम अभिवर्तते नैवेच्छति न चानिच्छॊ यात्रा मात्रव्यवस्दितः 36 अलॊलुपॊ ऽवयदॊ थान्तॊ न कृती न निराकृतिः नास्येन्थ्रियम अनेकाग्रं नातिक्षिप्त मनॊरदः अहिंस्रः सर्वभूतानाम ईथृक सांख्यॊ विमुच्यते 37 अद यॊगाथ विमुच्यन्ते कारणैर यैर निबॊध मे यॊगैश्वर्यम अतिक्रान्तॊ यॊ ऽतिक्रामति मुच्यते 38 इत्य एषा भावजा बुथ्धिः कदिता ते न संशयः एवं भवति निर्थ्वन्थ्वॊ बरह्माणं चाधिगच्छति |
1
[vyāsa] atha ced rocayed etad druhyeta manasā tathā unmajjaṃś ca nimajjaṃś ca jñānavān plavavān bhavet 2 prajñayā nirmitair dhīrās tārayanty abudhān plavaiḥ nābudhās tārayanty anyān ātmānaṃ vā kathaṃ cana 3 chinnadoṣo munir yogān yukto yuñjīta dvādaśa daśa karma sukhān arthān upāyāpāya nirbhayaḥ 4 cakrur ācāravit prājño manasā darśanena ca yacched vān manasī buddhyā ya icchej jñānam uttamam jñānena yacched ātmānaṃ ya icchec chāntim ātmanaḥ 5 eteṣāṃ ced anudrastā puruṣāpi sudāruṇaḥ yadi vā sarvavedajño yadi vāpy anṛco 'japaḥ 6 yadi vā dhārmiko yajvā yadi vā pāpakṛttamaḥ yadi vā puruṣavyāghro yadi vā klaivya dhāritā 7 taraty eva mahādurgaṃ jarāmaraṇasāgaram evaṃ hy etena yogena yuñjāno 'py ekam antataḥ api jijñāsamāno hi śabdabrahmātivartate 8 dharmopastho hrīvarūtha upāyāpāya kūvaraḥ apānākṣaḥ prāṇa yugaḥ prajñāyur jīva bandhanaḥ 9 cetanā bandhuraś cārur ācāra grahanemivān darśanasparśana vaho ghrāṇaśravaṇa vāhanaḥ 10 prajñā nābhiḥ sarvatantra pratodo jñānasārathiḥ kṣetrajñādhiṣṭhito dhīraḥ śraddhā damapuraḥsaraḥ 11 tyāgavartmānugaḥ kṣemyaḥ śaucago dhyānagocaraḥ jīva yukto ratho divyo brahmaloke virājate 12 atha saṃtvaramāṇasya ratham etaṃ yuyukṣataḥ akṣaraṃ gantumanaso vidhiṃ vakṣyāmi śīghragam 13 sapta yo dhāraṇāḥ kṛtsnā vāgyataḥ pratipadyate pṛṣṭhataḥ pārśvataś cānyā yāvatyas tāḥ pradhāraṇāḥ 14 kramaśaḥ pārthivaṃ yac ca vāyavyaṃ khaṃ tathā payaḥ jyotiṣo yat tad aiśvaryam ahaṃkārasya buddhitaḥ 15 avyaktasya tathaiśvaryaṃ kramaśaḥ pratipadyate vikramāś cāpi yasyaita tathā yuṅkte sa yogataḥ 16 athāsya yogayuktasya siddhim ātmani paśyataḥ nirmathyamānaḥ sūkṣmatvād rūpāṇīmāni darśayet 17 śaiśiras tu yathā dhūmaḥ sūkṣmaḥ saṃśrayate nabhaḥ tathā dehād vimuktasya pūrvarūpaṃ bhavaty uta 18 atha dhūmasya virame dvitīyaṃ rūpadarśanam jalarūpam ivākāśe tatraivātmani paśyati 19 apāṃ vyatikrame cāpi vahni rūpaṃ prakāśate tasminn uparate cāsya pītavastravad iṣyate ūrṇā rūpasavarṇaṃ ca tasya rūpaṃ prakāśate 20 atha śvetāṃ gatiṃ gatvā vāyavyaṃ sūkṣmam apy ajaḥ aśuklaṃ cetasaḥ saukṣmyam avyaktaṃ brahmaṇo 'sya vai 21 eteṣv api hi jāteṣu phalajātāni me śṛṇu jātasya pārthivaiśvarye sṛṣṭir iṣṭā vidhīyate 22 prajāpatir ivākṣobhyaḥ śarīrāt sṛjati prajāḥ aṅguly aṅguṣṭha mātreṇa hastapādena vā tathā 23 pṛthivīṃ kampayaty eko guṇo vāyor iti smṛtaḥ ākāśabhūtaś cākāśe savarṇatvāt pranaśyati 24 varṇato gṛhyate cāpi kāmāt pibati cāśayān na cāsya tejasā rūpaṃ dṛśyate śāmyate tathā 25 ahaṃkārasya vijiter pañcaite syur vaśānugāḥ sannām ātmani buddhau ca jitāyāṃ prabhavaty atha 26 nirdoṣā pratibhā hy enaṃ kṛtsnā samabhivartate tathaiva vyaktam ātmānam avyaktaṃ pratipadyate 27 yato niḥsarate loko bhavati vyaktasaṃjñakaḥ tatrāvyaktamayīṃ vyākhyāṃ śṛṇu tvaṃ vistareṇa me tathā vyaktamayīṃ caiva saṃkhyāṃ pūrvaṃ nibodha me 28 pañcaviṃśati tattvāni tulyāny ubhayataḥ samam yoge sāṃkhye 'pi ca tathā viśeṣāṃs tatra me śṛṇu 29 proktaṃ tad vyaktam ity eva jāyate vardhate ca yat jīryate mriyate caiva caturbhir lakṣaṇair yutam 30 viparītam ato yat tu tad abvyaktam udāhṛtam dvāv ātmānau ca vedeṣu sidhānteṣv apy udāhṛtau 31 caturlakṣaṇajaṃ tv anyaṃ catu vargaṃ pracakṣate vyaktam avyaktajaṃ caiva tathā buddham athetarat sattvaṃ kṣetrajña ity etad dvayam apy anudarśitam 32 dvāv ātmanau ca vedeṣu viṣayeṣu ca rajyataḥ viṣayāt pratisaṃhāraḥ sāṃkhyānāṃ siddhilakṣaṇam 33 nirmamaś cānahaṃkāro nirdvandvaś chinnasaṃśayaḥ naiva krudhyati na dveṣṭi nānṛtā bhāsate giraḥ 34 ākruṣṭas tāditaś caiva mitreṇa dhyāti nāśubham vāg danda karma manasāṃ trayāṇāṃ ca nivartakaḥ 35 samaḥ sarveṣu bhūteṣu brahmāṇam abhivartate naivecchati na cāniccho yātrā mātravyavasthitaḥ 36 alolupo 'vyatho dānto na kṛtī na nirākṛtiḥ nāsyendriyam anekāgraṃ nātikṣipta manorathaḥ ahiṃsraḥ sarvabhūtānām īdṛk sāṃkhyo vimucyate 37 atha yogād vimucyante kāraṇair yair nibodha me yogaiśvaryam atikrānto yo 'tikrāmati mucyate 38 ity eṣā bhāvajā buddhiḥ kathitā te na saṃśayaḥ evaṃ bhavati nirdvandvo brahmāṇaṃ cādhigacchati |