|
1
[भरथ्वाज] एते ते धातवः पञ्च बरह्मा यान असृजत पुरा आवृता यैर इमे लॊका महाभूताभिसंज्ञितैः 2 यथ आसृजत सहस्राणि भूतानां स महामतिः पञ्चानाम एव भूतत्वं कदं समुपपथ्यते 3 [भृगु] अमितानां महाशब्थॊ यान्ति भूतानि संभवम ततस तेषां महाभूतशब्थॊ ऽयम उपपथ्यते 4 चेष्टा वयूः खम आकासम ऊष्माग्निः सलिलं थरवः पृदिवी चात्र संघातः शरीरं पाञ्च भौतिकम 5 इत्य एतैः पञ्चभिर भूतैर युक्तं सदावरजङ्गमम शरॊत्रं घराणं रसः सपर्शॊ थृष्टिश चेन्थ्रियसंज्ञिताः 6 [भ] पञ्चभिर यथि भूतैस तु युक्ताः सदावरजङ्गमाः सदावराणां न थृश्यन्ते शरीरे पञ्च धातवः 7 अनूस्मनाम अचेष्टानां घनानां चैव तत्त्वतः वृक्षाणां नॊपलभ्यन्ते शरीरे पञ्च धातवः 8 न शृण्वन्ति न पश्यन्ति न गन्धरसवेथिनः न च सपर्शं विजानन्ति ते कदं पाञ्च भौतिकाः 9 अथ्रवत्वाथ अनग्नित्वाथ अभौमत्वाथ अवायुतः आकाशस्याप्रमेयत्वाथ वृक्षाणां नास्ति भौतिकम 10 [भ] घनानाम अपि वृक्षाणाम आकाशॊ ऽसति न संशयः तेषां पुष्प फले वयक्तिर नित्यं समुपलभ्यते 11 ऊष्मतॊ गलान पर्णानां तवक फलं पुष्पम एव च मलायते चैव शीतेन सपर्शस तेनात्र विथ्यते 12 वाय्वग्न्यशनि निष्पेषैः फलपुष्पं विशीर्यते शरॊत्रेण गृह्यते शब्थस तस्माच छृण्वन्ति पाथपाः 13 वल्ली वेष्टयते वृक्षं सर्वतश चैव गच्छति न हय अथृष्टेश च मार्गॊ ऽसति तस्मात पश्यन्ति पाथपाः 14 पुण्यापुण्यैस तदा गन्धैर धूपैश च विविधैर अपि अरॊगाः पुष्पिताः सन्ति तस्माज जिघ्रन्ति पाथपाः 15 पाथैः सलिलपानं च वयाधीनाम अपि थर्शनम वयाधिप्रतिक्रियत्वाच च विथ्यते रसनं थरुमे 16 वक्त्रेणॊत्पल नालेन यदॊर्ध्वं जलम आथथेत तदा पवनसंयुक्तः पाथैः पिबति पाथपाः 17 गरहणात सुखथुःखस्य छिन्नस्य च विरॊहणात जीवं पश्यामि वृक्षाणाम अचैतन्यं न विथ्यते 18 तेन तज जलम आथत्तं जरयत्य अग्निमारुतौ आहारपरिनामाच च सनेहॊ वृथ्धिश च जायते 19 जङ्गमानां च सर्वेषां शरीरे पञ्च धातवः परत्येकशः परभिथ्यन्ते यैः शरीरं विचेष्टते 20 तवक च मांसं तदास्दीनि मज्जा सनायु च पञ्चमम इत्य एतथ इह संख्यातं शरीरे पृदिवी मयम 21 तेजॊ ऽगनिश च तदा करॊधश चक्षुर ऊष्मा तदैव च अग्निर जरयते चापि पञ्चाग्नेयाः शरीरिणः 22 शरॊत्रं घराणम अदास्यं च हृथयं कॊष्ठम एव च आकाशात परानिनाम एते शरीरे पञ्च धातवः 23 शलेष्मा पित्तम अद सवेथॊ वसा शॊनितम एव च इत्य आपः पञ्चधा थेहे भवन्ति परानिनां सथा 24 परानात परानीयते परानी वयानाथ वयायच्छते तदा गच्छत्य अपानॊ ऽवाक्चैव समानॊ हृथ्य अवस्दिद 25 उथानाथ उच्छ्वसिति च परतिभेथाच च भासते इत्य एते वायवः पञ्च चेष्टयन्तीह थेहिनम 26 भूमेर गन्धगुणान वेत्ति रसं चाथ्भ्यः शरीरवान जयॊतिः पश्यति चक्षुर्भ्यां सपर्शं वेत्ति च वायुना 27 तस्य गन्धस्य वक्ष्यामि विस्तराभिहितान गुणान इष्टश चानिष्ट गन्धश च मधुरः कतुर एव च 28 निर्हारी संहतः सनिग्धॊ रूक्षॊ विशथ एव च एवं नवविधॊ जञेयः पार्दिवॊ गन्धविस्तरः 29 शब्थः सपर्शश च रूपं च रसश चापां गुणाः समृताः रसज्ञानं तु वक्ष्यामि तन मे निगथतः शृणु 30 रसॊ बहुविधः परॊक्तः सूरिभिः परदितात्मभिः मधुरॊ लवनस तिक्तः कसायॊ ऽमलः कतुस तदा एष षड्विध विस्तारॊ रसॊ वारि मयः समृतः 31 शब्थः सपर्शश च रूपं च तरिगुणं जयॊतिर उच्यते जयॊतिः पश्यति रूपाणि रूपं च बहुधा समृतम 32 हरस्वॊ थीर्घस तदा सदूलश चतुरस्रॊ ऽनु वृत्तवान शुक्लः कृष्णस तदा रक्तॊ नीलः पीतॊ ऽरुणस तदा एवं थवाथश विस्तारॊ जयॊती रूपगुण समृतः 33 शब्थस्पर्शौ तु विज्ञेयौ थविगुणॊ वायुर उच्यते वायव्यस तु गुणः सपर्शः सपर्शश च बहुधा समृतः 34 कदिनश चिक्कनः शलक्ष्णः पिच्छलॊ मृथु थारुणः उष्णः शीतः सुखॊ थुःखः सनिग्धॊ विशथ एव च एवं थवाथश विस्तारॊ वायव्यॊ गुण उच्यते 35 तत्रैकगुणम आकाशं शब्थ इत्य एव तत समृतम तस्य शब्थस्य वक्ष्यामि विस्तरं विविधात्मकम 36 षड्ज ऋषभगान्धारौ मध्यमः पञ्चमस तदा धैवतश चापि विज्ञेयस तदा चापि निषाथकः 37 एष सप्त विधः परॊक्तॊ गुण आकाशलक्षणः तरैस्वर्येण तु सर्वत्र सदितॊ ऽपि पतहाथिषु 38 आकाशजं शब्थम आहुर एभिर वायुगुणैः सह अव्याहतैश चेतयते न वेत्ति विषमागतैः 39 आप्यायन्ते च ते नित्यं धातवस तैस तु धातुभिः आपॊ ऽगनिर मारुतश चैव नित्यं जाग्रति थेहिषु |
1
[bharadvāja] ete te dhātavaḥ pañca brahmā yān asṛjat purā āvṛtā yair ime lokā mahābhūtābhisaṃjñitaiḥ 2 yad āsṛjat sahasrāṇi bhūtānāṃ sa mahāmatiḥ pañcānām eva bhūtatvaṃ kathaṃ samupapadyate 3 [bhṛgu] amitānāṃ mahāśabdo yānti bhūtāni saṃbhavam tatas teṣāṃ mahābhūtaśabdo 'yam upapadyate 4 ceṣṭā vayūḥ kham ākāsam ūṣmāgniḥ salilaṃ dravaḥ pṛthivī cātra saṃghātaḥ śarīraṃ pāñca bhautikam 5 ity etaiḥ pañcabhir bhūtair yuktaṃ sthāvarajaṅgamam śrotraṃ ghrāṇaṃ rasaḥ sparśo dṛṣṭiś cendriyasaṃjñitāḥ 6 [bha] pañcabhir yadi bhūtais tu yuktāḥ sthāvarajaṅgamāḥ sthāvarāṇāṃ na dṛśyante śarīre pañca dhātavaḥ 7 anūsmanām aceṣṭānāṃ ghanānāṃ caiva tattvataḥ vṛkṣāṇāṃ nopalabhyante śarīre pañca dhātavaḥ 8 na śṛṇvanti na paśyanti na gandharasavedinaḥ na ca sparśaṃ vijānanti te kathaṃ pāñca bhautikāḥ 9 adravatvād anagnitvād abhaumatvād avāyutaḥ ākāśasyāprameyatvād vṛkṣāṇāṃ nāsti bhautikam 10 [bh] ghanānām api vṛkṣāṇām ākāśo 'sti na saṃśayaḥ teṣāṃ puṣpa phale vyaktir nityaṃ samupalabhyate 11 ūṣmato glāna parṇānāṃ tvak phalaṃ puṣpam eva ca mlāyate caiva śītena sparśas tenātra vidyate 12 vāyvagnyaśani niṣpeṣaiḥ phalapuṣpaṃ viśīryate śrotreṇa gṛhyate śabdas tasmāc chṛṇvanti pādapāḥ 13 vallī veṣṭayate vṛkṣaṃ sarvataś caiva gacchati na hy adṛṣṭeś ca mārgo 'sti tasmāt paśyanti pādapāḥ 14 puṇyāpuṇyais tathā gandhair dhūpaiś ca vividhair api arogāḥ puṣpitāḥ santi tasmāj jighranti pādapāḥ 15 pādaiḥ salilapānaṃ ca vyādhīnām api darśanam vyādhipratikriyatvāc ca vidyate rasanaṃ drume 16 vaktreṇotpala nālena yathordhvaṃ jalam ādadet tathā pavanasaṃyuktaḥ pādaiḥ pibati pādapāḥ 17 grahaṇāt sukhaduḥkhasya chinnasya ca virohaṇāt jīvaṃ paśyāmi vṛkṣāṇām acaitanyaṃ na vidyate 18 tena taj jalam ādattaṃ jarayaty agnimārutau āhāraparināmāc ca sneho vṛddhiś ca jāyate 19 jaṅgamānāṃ ca sarveṣāṃ śarīre pañca dhātavaḥ pratyekaśaḥ prabhidyante yaiḥ śarīraṃ viceṣṭate 20 tvak ca māṃsaṃ tathāsthīni majjā snāyu ca pañcamam ity etad iha saṃkhyātaṃ śarīre pṛthivī mayam 21 tejo 'gniś ca tathā krodhaś cakṣur ūṣmā tathaiva ca agnir jarayate cāpi pañcāgneyāḥ śarīriṇaḥ 22 śrotraṃ ghrāṇam athāsyaṃ ca hṛdayaṃ koṣṭham eva ca ākāśāt prāninām ete śarīre pañca dhātavaḥ 23 śleṣmā pittam atha svedo vasā śonitam eva ca ity āpaḥ pañcadhā dehe bhavanti prānināṃ sadā 24 prānāt prānīyate prānī vyānād vyāyacchate tathā gacchaty apāno 'vākcaiva samāno hṛdy avasthitha 25 udānād ucchvasiti ca pratibhedāc ca bhāsate ity ete vāyavaḥ pañca ceṣṭayantīha dehinam 26 bhūmer gandhaguṇān vetti rasaṃ cādbhyaḥ śarīravān jyotiḥ paśyati cakṣurbhyāṃ sparśaṃ vetti ca vāyunā 27 tasya gandhasya vakṣyāmi vistarābhihitān guṇān iṣṭaś cāniṣṭa gandhaś ca madhuraḥ katur eva ca 28 nirhārī saṃhataḥ snigdho rūkṣo viśada eva ca evaṃ navavidho jñeyaḥ pārthivo gandhavistaraḥ 29 śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca rasaś cāpāṃ guṇāḥ smṛtāḥ rasajñānaṃ tu vakṣyāmi tan me nigadataḥ śṛṇu 30 raso bahuvidhaḥ proktaḥ sūribhiḥ prathitātmabhiḥ madhuro lavanas tiktaḥ kasāyo 'mlaḥ katus tathā eṣa ṣaḍvidha vistāro raso vāri mayaḥ smṛtaḥ 31 śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca triguṇaṃ jyotir ucyate jyotiḥ paśyati rūpāṇi rūpaṃ ca bahudhā smṛtam 32 hrasvo dīrghas tathā sthūlaś caturasro 'nu vṛttavān śuklaḥ kṛṣṇas tathā rakto nīlaḥ pīto 'ruṇas tathā evaṃ dvādaśa vistāro jyotī rūpaguṇa smṛtaḥ 33 śabdasparśau tu vijñeyau dviguṇo vāyur ucyate vāyavyas tu guṇaḥ sparśaḥ sparśaś ca bahudhā smṛtaḥ 34 kathinaś cikkanaḥ ślakṣṇaḥ picchalo mṛdu dāruṇaḥ uṣṇaḥ śītaḥ sukho duḥkhaḥ snigdho viśada eva ca evaṃ dvādaśa vistāro vāyavyo guṇa ucyate 35 tatraikaguṇam ākāśaṃ śabda ity eva tat smṛtam tasya śabdasya vakṣyāmi vistaraṃ vividhātmakam 36 ṣaḍja ṛṣabhagāndhārau madhyamaḥ pañcamas tathā dhaivataś cāpi vijñeyas tathā cāpi niṣādakaḥ 37 eṣa sapta vidhaḥ prokto guṇa ākāśalakṣaṇaḥ traisvaryeṇa tu sarvatra sthito 'pi patahādiṣu 38 ākāśajaṃ śabdam āhur ebhir vāyuguṇaiḥ saha avyāhataiś cetayate na vetti viṣamāgataiḥ 39 āpyāyante ca te nityaṃ dhātavas tais tu dhātubhiḥ āpo 'gnir mārutaś caiva nityaṃ jāgrati dehiṣu |