|
1
[य] धर्माः पितामहेनॊक्ता राजधर्माश्रिताः शुभाः धर्मम आश्रमिणां शरेष्ठं वक्तुम अर्हसि पार्दिव 2 [भीस्म] सर्वत्र विहितॊ धर्मः सवर्ग्यः सत्यफलं तपः बहु थवारस्य धर्मस्य नेहास्ति विफला करिया 3 यस्मिन यस्मिंस तु विनये यॊ यॊ याति विनिश्चयम स तम एवाभिजानाति नान्यं भरतसत्तम 4 यदा यदा च पर्येति लॊकतन्त्रम असारवत तदा तदा विरागॊ ऽतर जायते नात्र संशयः 5 एवं वयवसिते लॊके बहुथॊषे युधिष्ठिर आत्ममॊक्षनिमित्तं वै यतेत मतिमान नरः 6 [य] नष्टे धने वा थारे वा पुत्रे पितरि वा मृते यया बुथ्ध्या नुथेच छॊकं तन मे बरूहि पितामह 7 [भी] नष्टे धने वा थारे वा पुत्रे पितरि वा मृते अहॊ थुःखम इति धयायञ शॊकस्यापचितिं चरेत 8 अत्राप्य उथाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम यदा सेनजितं विप्रः कश चिथ इत्य अब्रवीथ वचः 9 पुत्रशॊकाभिसंतप्तं राजानं शॊकविह्वलम विषन्नवथनं थृष्ट्वा विप्रॊ वचनम अब्रवीत 10 किं नु खल्व असि मूढस तवं शॊच्यः किम अनुशॊचसि यथा तवाम अपि शॊचन्तः शॊच्या यास्यन्ति तां गतिम 11 तवं चैवाहं च ये चान्ये तवां राजन पर्युपासते सर्वे तत्र गमिष्यामॊ यत एवागता वयम 12 [सेनजित] का बुथ्धिः किं तपॊ विप्र कः समाधिस तपॊधन किं जञानं किं शरुतं वा ते यत पराप्य न विषीथसि 13 [बराह्मण] पश्य भूतानि थुःखेन वयतिषक्तानि सर्वशः आत्मापि चायं न मम सर्वा वा पृदिवी मम 14 यदा मम तदान्येषाम इति बुथ्ध्या न मे वयदा एतां बुथ्धिम अहं पराप्य न परहृष्ये न च वयदे 15 यदा काष्ठं च काष्ठं च समेयातां महॊथधौ समेत्य च वयपेयातां तथ्वथ भूतसमागमः 16 एवं पुत्राश च पौत्राश च जञातयॊ बान्धवास तदा तेषु सनेहॊ न कर्तव्यॊ विप्रयॊगॊ हि तैर धरुवम 17 अथर्शनाथ आपतितः पुनश चाथर्शनं गतः न तवासौ वेथ न तवं तं कः सन कम अनुशॊचसि 18 तृष्णार्ति परभवं थुःखं थुःखार्ति परभवं सुखम सुखात संजायते थुःखम एवम एतत पुनः पुनः सुखस्यानन्तरं थुःखं थुःखस्यानन्तरं सुखम 19 सुखात तवं थुःखम आपन्नः पुनर आपत्स्यसे सुखम न नित्यं लभते थुःखं न नित्यं लभते सुखम 20 नालं सुखाय सुहृथॊ नालं थुःखाय शत्रवः न च परज्ञालम अर्दानां न सुखानाम अलं धनम 21 न बुथ्धिर धनलाभाय न जाथ्यम असमृथ्धये लॊकपर्याय वृत्तान्तं पराज्ञॊ जानाति नेतरः 22 बुथ्धिमन्तं च मूढं च शूरं भीरुं जथं कविम थुर्बलं बलवन्तं च भागिनं भजते सुखम 23 धेनुर वत्सस्य गॊपस्य सवामिनस तस्करस्य च पयः पिबति यस तस्या धेनुस तस्येति निश्चयः 24 ये च मूढतमा लॊके ये च बुथ्धेः परं गताः ते नराः सुखम एधन्ते कलिश्यत्य अन्तरितॊ जनः 25 अन्त्येषु रेमिरे धीरा न ते मध्येषु रेमिरे अन्त्य पराप्तिं सुखाम आहुर थुःखम अन्तरम अन्तयॊः 26 ये तु बुथ्धिसुखं पराप्ता थवन्थ्वातीता विमत्सराः तान नैवार्दा न चानर्दा वयदयन्ति कथा चन 27 अद ये बुथ्धिम अप्राप्ता वयतिक्रान्ताश च मूढताम ते ऽतिवेलं परहृष्यन्ति संतापम उपयान्ति च 28 नित्यप्रमुथिता मूढा थिवि थेवगणा इव अवलेपेन महता परिथृब्धा विचेतसः 29 सुखं थुःखान्तम आलस्यं थुःखं थाक्ष्यं सुखॊथयम भूतिश चैव शरिया सार्धं थक्षे वसति नालसे 30 सुखं वा यथि वा थुःखं थवेष्यं वा यथि वा परियम पराप्तं पराप्तम उपासीत हृथयेनापराजितः 31 शॊकस्दान सहस्राणि हर्षस्दान शतानि च थिवसे थिवसे मूढम आविशन्ति न पण्डितम 32 बुथ्धिमन्तं कृतप्रज्ञं शुश्रूसुम अनसूयकम थान्तं जितेन्थ्रियं चापि शॊकॊ न सपृशते नरम 33 एतां बुथ्धिं समास्दाय गुप्तचित्तश चरेथ बुधः उथयास्तमयज्ञं हि न शॊकः सप्रस्तुम अर्हति 34 यन्निमित्तं भवेच छॊकस तरासॊ वा थुःखम एव वा आयासॊ वा यतॊमूलस तथ एकाङ्गम अपि तयजेत 35 यथ यत तयजति कामानां तत सुखस्याभिपूर्यते कामानुसारी पुरुषः कामान अनु विनश्यति 36 यच च कामसुखं लॊके यच च थिव्यं महत सुखम तृष्णा कषयसुखस्यैते नार्हतः सॊथशीं कलाम 37 पूर्वथेहकृतं कर्म शुभं वा यथि वाशुभम पराज्ञं मूढं तदा शूरं भजते याथृशं कृतम 38 एवम एव किलैतानि परियाण्य एवाप्रियाणि च जीवेषु परिवर्तन्ते थुःखानि च सुखानि च 39 तथ एवं बुथ्धिम आस्दाय सुखं जीवेथ गुणान्वितः सर्वान कामाञ जुगुप्सेत सङ्गान कुर्वीत पृष्ठतः वृत्त एष हृथि परौधॊ मृत्युर एष मनॊमयः 40 यथा संहरते कामान कूर्मॊ ऽङगानीव सर्वशः तथात्मज्यॊतिर आत्मा च आत्मन्य एव परसीथति 41 किं चिथ एव ममत्वेन यथा भवति कल्पितम तथ एव परितापार्दं सर्वं संपथ्यते तथा 42 न बिभेति यथा चायं यथा चास्मान न बिभ्यति यथा नेच्छति न थवेष्टि बरह्म संपथ्यते तथा 43 उभे सत्यानृते तयक्त्वा शॊकानन्थौ भयाभये परियाप्रिये परित्यज्य परशान्तात्मा भविष्यसि 44 यथा न कुरुते धीरः सर्वभूतेषु पापकम कर्मणा मनसा वाचा बरह्म संपथ्यते तथा 45 या थुस्त्यजा थुर्मतिभिर या न जीर्यति जीर्यतः यॊ ऽसौ पराणान्तिकॊ रॊगस तां तृष्णां तयजतः सुखम 46 अत्र पिङ्गलया गीता गादाः शरूयन्ति पार्दिव यदा सा कृच्छ्रकाले ऽपि लेभे धर्मं सनातनम 47 संकेते पिङ्गला वेश्या कान्तेनासीथ विनाकृता अद कृच्छ्रगता शान्तां बुथ्धिम आस्दापयत तथा 48 [पिन्गला] उन्मत्ताहम अनुन्मत्तं कान्तम अन्ववसं चिरम अन्तिके रमणं सन्तं नैनम अध्यगमं पुरा 49 एकस्दूनं नवथ्वारम अपिधास्याम्य अगारकम का हि कान्तम इहायान्तम अयं कान्तेति मन्स्यते 50 अकामाः कामरूपेण धूर्ता नरकरूपिणः न पुनर वञ्चयिष्यन्ति परतिबुथ्धास्मि जागृमि 51 अनर्दॊ ऽपि भवत्य अर्दॊ थैवात पूर्वकृतेन वा संबुथ्धाहं निराकारा नाहम अथ्याजितेन्थ्रिया 52 सुखं निराशः सवपिति नैराश्यं परमं सुखम आशाम अनाशां कृत्वा हि सुखं सवपिति पिङ्गला 53 [भी] एतैश चान्यैश च विप्रस्य हेतुमथ्भिः परभाषितैः पर्यवस्दापितॊ राजा सेनजिन मुमुथे सुखम |
1
[y] dharmāḥ pitāmahenoktā rājadharmāśritāḥ śubhāḥ dharmam āśramiṇāṃ śreṣṭhaṃ vaktum arhasi pārthiva 2 [bhīsma] sarvatra vihito dharmaḥ svargyaḥ satyaphalaṃ tapaḥ bahu dvārasya dharmasya nehāsti viphalā kriyā 3 yasmin yasmiṃs tu vinaye yo yo yāti viniścayam sa tam evābhijānāti nānyaṃ bharatasattama 4 yathā yathā ca paryeti lokatantram asāravat tathā tathā virāgo 'tra jāyate nātra saṃśayaḥ 5 evaṃ vyavasite loke bahudoṣe yudhiṣṭhira ātmamokṣanimittaṃ vai yateta matimān naraḥ 6 [y] naṣṭe dhane vā dāre vā putre pitari vā mṛte yayā buddhyā nudec chokaṃ tan me brūhi pitāmaha 7 [bhī] naṣṭe dhane vā dāre vā putre pitari vā mṛte aho duḥkham iti dhyāyañ śokasyāpacitiṃ caret 8 atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam yathā senajitaṃ vipraḥ kaś cid ity abravīd vacaḥ 9 putraśokābhisaṃtaptaṃ rājānaṃ śokavihvalam viṣannavadanaṃ dṛṣṭvā vipro vacanam abravīt 10 kiṃ nu khalv asi mūḍhas tvaṃ śocyaḥ kim anuśocasi yadā tvām api śocantaḥ śocyā yāsyanti tāṃ gatim 11 tvaṃ caivāhaṃ ca ye cānye tvāṃ rājan paryupāsate sarve tatra gamiṣyāmo yata evāgatā vayam 12 [senajit] kā buddhiḥ kiṃ tapo vipra kaḥ samādhis tapodhana kiṃ jñānaṃ kiṃ śrutaṃ vā te yat prāpya na viṣīdasi 13 [brāhmaṇa] paśya bhūtāni duḥkhena vyatiṣaktāni sarvaśaḥ ātmāpi cāyaṃ na mama sarvā vā pṛthivī mama 14 yathā mama tathānyeṣām iti buddhyā na me vyathā etāṃ buddhim ahaṃ prāpya na prahṛṣye na ca vyathe 15 yathā kāṣṭhaṃ ca kāṣṭhaṃ ca sameyātāṃ mahodadhau sametya ca vyapeyātāṃ tadvad bhūtasamāgamaḥ 16 evaṃ putrāś ca pautrāś ca jñātayo bāndhavās tathā teṣu sneho na kartavyo viprayogo hi tair dhruvam 17 adarśanād āpatitaḥ punaś cādarśanaṃ gataḥ na tvāsau veda na tvaṃ taṃ kaḥ san kam anuśocasi 18 tṛṣṇārti prabhavaṃ duḥkhaṃ duḥkhārti prabhavaṃ sukham sukhāt saṃjāyate duḥkham evam etat punaḥ punaḥ sukhasyānantaraṃ duḥkhaṃ duḥkhasyānantaraṃ sukham 19 sukhāt tvaṃ duḥkham āpannaḥ punar āpatsyase sukham na nityaṃ labhate duḥkhaṃ na nityaṃ labhate sukham 20 nālaṃ sukhāya suhṛdo nālaṃ duḥkhāya śatravaḥ na ca prajñālam arthānāṃ na sukhānām alaṃ dhanam 21 na buddhir dhanalābhāya na jādyam asamṛddhaye lokaparyāya vṛttāntaṃ prājño jānāti netaraḥ 22 buddhimantaṃ ca mūḍhaṃ ca śūraṃ bhīruṃ jadaṃ kavim durbalaṃ balavantaṃ ca bhāginaṃ bhajate sukham 23 dhenur vatsasya gopasya svāminas taskarasya ca payaḥ pibati yas tasyā dhenus tasyeti niścayaḥ 24 ye ca mūḍhatamā loke ye ca buddheḥ paraṃ gatāḥ te narāḥ sukham edhante kliśyaty antarito janaḥ 25 antyeṣu remire dhīrā na te madhyeṣu remire antya prāptiṃ sukhām āhur duḥkham antaram antayoḥ 26 ye tu buddhisukhaṃ prāptā dvandvātītā vimatsarāḥ tān naivārthā na cānarthā vyathayanti kadā cana 27 atha ye buddhim aprāptā vyatikrāntāś ca mūḍhatām te 'tivelaṃ prahṛṣyanti saṃtāpam upayānti ca 28 nityapramuditā mūḍhā divi devagaṇā iva avalepena mahatā paridṛbdhā vicetasaḥ 29 sukhaṃ duḥkhāntam ālasyaṃ duḥkhaṃ dākṣyaṃ sukhodayam bhūtiś caiva śriyā sārdhaṃ dakṣe vasati nālase 30 sukhaṃ vā yadi vā duḥkhaṃ dveṣyaṃ vā yadi vā priyam prāptaṃ prāptam upāsīta hṛdayenāparājitaḥ 31 śokasthāna sahasrāṇi harṣasthāna śatāni ca divase divase mūḍham āviśanti na paṇḍitam 32 buddhimantaṃ kṛtaprajñaṃ śuśrūsum anasūyakam dāntaṃ jitendriyaṃ cāpi śoko na spṛśate naram 33 etāṃ buddhiṃ samāsthāya guptacittaś cared budhaḥ udayāstamayajñaṃ hi na śokaḥ sprastum arhati 34 yannimittaṃ bhavec chokas trāso vā duḥkham eva vā āyāso vā yatomūlas tad ekāṅgam api tyajet 35 yad yat tyajati kāmānāṃ tat sukhasyābhipūryate kāmānusārī puruṣaḥ kāmān anu vinaśyati 36 yac ca kāmasukhaṃ loke yac ca divyaṃ mahat sukham tṛṣṇā kṣayasukhasyaite nārhataḥ sodaśīṃ kalām 37 pūrvadehakṛtaṃ karma śubhaṃ vā yadi vāśubham prājñaṃ mūḍhaṃ tathā śūraṃ bhajate yādṛśaṃ kṛtam 38 evam eva kilaitāni priyāṇy evāpriyāṇi ca jīveṣu parivartante duḥkhāni ca sukhāni ca 39 tad evaṃ buddhim āsthāya sukhaṃ jīved guṇānvitaḥ sarvān kāmāñ jugupseta saṅgān kurvīta pṛṣṭhataḥ vṛtta eṣa hṛdi praudho mṛtyur eṣa manomayaḥ 40 yadā saṃharate kāmān kūrmo 'ṅgānīva sarvaśaḥ tadātmajyotir ātmā ca ātmany eva prasīdati 41 kiṃ cid eva mamatvena yadā bhavati kalpitam tad eva paritāpārthaṃ sarvaṃ saṃpadyate tadā 42 na bibheti yadā cāyaṃ yadā cāsmān na bibhyati yadā necchati na dveṣṭi brahma saṃpadyate tadā 43 ubhe satyānṛte tyaktvā śokānandau bhayābhaye priyāpriye parityajya praśāntātmā bhaviṣyasi 44 yadā na kurute dhīraḥ sarvabhūteṣu pāpakam karmaṇā manasā vācā brahma saṃpadyate tadā 45 yā dustyajā durmatibhir yā na jīryati jīryataḥ yo 'sau prāṇāntiko rogas tāṃ tṛṣṇāṃ tyajataḥ sukham 46 atra piṅgalayā gītā gāthāḥ śrūyanti pārthiva yathā sā kṛcchrakāle 'pi lebhe dharmaṃ sanātanam 47 saṃkete piṅgalā veśyā kāntenāsīd vinākṛtā atha kṛcchragatā śāntāṃ buddhim āsthāpayat tadā 48 [pingalā] unmattāham anunmattaṃ kāntam anvavasaṃ ciram antike ramaṇaṃ santaṃ nainam adhyagamaṃ purā 49 ekasthūnaṃ navadvāram apidhāsyāmy agārakam kā hi kāntam ihāyāntam ayaṃ kānteti mansyate 50 akāmāḥ kāmarūpeṇa dhūrtā narakarūpiṇaḥ na punar vañcayiṣyanti pratibuddhāsmi jāgṛmi 51 anartho 'pi bhavaty artho daivāt pūrvakṛtena vā saṃbuddhāhaṃ nirākārā nāham adyājitendriyā 52 sukhaṃ nirāśaḥ svapiti nairāśyaṃ paramaṃ sukham āśām anāśāṃ kṛtvā hi sukhaṃ svapiti piṅgalā 53 [bhī] etaiś cānyaiś ca viprasya hetumadbhiḥ prabhāṣitaiḥ paryavasthāpito rājā senajin mumude sukham |