|
1
[य] मित्रैः परहीयमाणस्य बह्व अमित्रस्य का गतिः राज्ञः संक्षीण कॊशस्य बलहीनस्य भारत 2 थुष्टामत्य सहायस्य सरुत मन्त्रस्य सर्वतः राज्यात परच्यवमानस्य गतिम अन्याम अपश्यतः 3 परचक्राभियातस्य थुर्लभस्य बलीयसा असंविहित राष्ट्रस्य थेशकालावजानतः 4 अप्राप्यं च भवेत सान्त्वं भेथॊ वाप्य अतिपीडनात जीवितं चार्दहेतॊर वा तत्र किं सुकृतं भवेत 5 [भ] गुह्यं मा धर्मम अप्राक्षीर अतीव भरतर्षभ अपृष्टॊ नॊत्सहे वक्तुं धर्मम एनं युधिष्ठिर 6 धर्मॊ हय अणीयान वचनाथ बुथ्धेश च भरतर्षभ शरुत्वॊपास्य सथ आचारैः साधुर भवति स कव चित 7 कर्मणा बुथ्धिपूर्वेण भवत्य आढ्यॊ न वा पुनः ताथृशॊ ऽयम अनुप्रश्नः स वयवस्यस तवया धिया 8 उपायं धर्मबहुलं यात्रार्दं शृणु भारत नाहम एताथृशं धर्मं बुभूषे धर्मकारणात थुःखाथान इहाढ्येषु सयात तु पश्चात कषमॊ मतः 9 अनुगम्य गतीनां च सर्वासाम एव निश्चयम यदा यदा हि पुरुषॊ नित्यं शास्त्रम अवेक्षते तदा तदा विजानाति विज्ञानं चास्य रॊचते 10 अविज्ञानाथ अयॊगश च पुरुषस्यॊपजायते अविज्ञानाथ अयॊगॊ हि यॊगॊ भूतिकरः पुनः 11 अशङ्कमानॊ वचनम अनसूयुर इथं शृणु राज्ञः कॊशक्षयाथ एव जायते बलसंक्षयः 12 कॊशं संजनयेथ राजा निर्जलेभ्यॊ यदा जलम कालं पराप्यानुगृह्णीयाथ एष धर्मॊ ऽतर सांप्रतम 13 उपायधर्मं पराप्यैनं पूर्वैर आचरितं जनैः अन्यॊ धर्मः समर्दानाम आपत्स्व अन्यश च भारत 14 पराक कॊशः परॊच्यते धर्मॊ बुथ्धिर धर्माथ गरीयसी धर्मं पराप्य नयायवृत्तिम अबलीयान न विन्थति 15 यस्माथ धनस्यॊपपत्तिर एकान्तेन न विथ्यते तस्माथ आपथ्य अधर्मॊ ऽपि शरूयते धर्मलक्षणः 16 अधर्मॊ जायते यस्मिन्न इति वै कवयॊ विथुः अनन्तरः कषत्रियस्य इति वै विचिकित्ससे 17 यदास्य धर्मॊ न गलायेन नेयाच छत्रुवशं यदा तत कर्तव्यम इहेत्य आहुर नात्मानम अवसाथयेत 18 सन्न आत्मा नैव धर्मस्य न परस्य न चात्मनः सर्वॊपायैर उज्जिहीर्षेथ आत्मानम इति निश्चयः 19 तत्र धर्मविथां तात निश्चयॊ धर्मनौपुणे उथ्यमॊ जीवनं कषत्रे बाहुवीर्याथ इति शरुतिः 20 कषत्रियॊ वृत्ति संरॊधे कस्य नाथातुम अर्हति अन्यत्र तापस सवाच च बराह्मण सवाच च भारत 21 यदा वै बराह्मणः सीथन्न अयाज्यम अपि याजयेत अभॊज्यान्नानि चाश्नीयात तदेथं नात्र संशयः 22 पीडितस्य किम अथ्वारम उत्पदॊ निधृतस्य वा अथ्वारतः परथ्रवति यथा भवति पीडितः 23 तस्य कॊशबलज्यान्या सर्वलॊकपराभवः भैक्ष चर्या न विहिता न च विट शूथ्र जीविका 24 सवधर्मानन्तरा वृत्तिर यान्यान अनुपजीवतः वहतः परदमं कल्पम अनुकल्पेन जीवनम 25 आपथ गतेन धर्माणाम अन्यायेनॊपजीवनम अपि हय एतथ बराह्मणेषु थृष्टं वृत्ति परिक्षये 26 कषत्रिये संशयः कः सयाथ इत्य एतन निश्चितं सथा आथथीत विशिष्टेभ्यॊ नावसीथेत कदं चन 27 हन्तारं रक्षितारं च परजानां कषत्रियं विथुः तस्मात संरक्षता कार्यम आथानं कषत्रबन्धुना 28 अन्यत्र राजन हिंसाया वृत्तिर नेहास्ति कस्य चित अप्य अरण्यसमुत्दस्य एकस्य चरतॊ मुनेः 29 न शङ्खलिखितां वृत्तिं शक्यम आस्दाय जीवितुम विशेषतः कुरुश्रेष्ठ परजापालनम ईप्सता 30 परस्पराभिसंरक्षा राज्ञा राष्ट्रेण चापथि नित्यम एवेह कर्तव्या एष धर्मः सनातनः 31 राजा राष्ट्रं यदापत्सु थरव्यौघैः परिरक्षति राष्ट्रेण राजा वयसने परिरक्ष्यस तदा भवेत 32 कॊशं थण्डं बलं मित्रं यथ अन्यथ अपि संचितम न कुर्वीतान्तरं राष्ट्रे राजा परिगते कषुधा 33 बीजं भक्तेन संपाथ्यम इति धर्मविथॊ विथुः अत्रैतच छम्बरस्याहुर महामायस्य थर्शनम 34 धिक तस्य जीवितं राज्ञॊ राष्ट्रे यस्यावसीथति अवृत्त्यान्त्य मनुष्यॊ ऽपि यॊ वै वेथ शिबेर वचः 35 राज्ञः कॊशबलं मूलं कॊशमूलं पुनर बलम तन मूलं सर्वधर्माणां धर्ममूलाः पुनः परजाः 36 नान्यान अपीडयित्वेह कॊशः शक्यः कुतॊ बलम तथर्दं पीडयित्वा च थॊषं न पराप्तुम अर्हति 37 अकार्यम अपि यज्ञार्दं करियते यज्ञकर्मसु एतस्मात कारणाथ राजा न थॊषं पराप्तुम अर्हति 38 अर्दार्दम अन्यथ भवति विपरीतम अदापरम अनर्दार्दम अदाप्य अन्यत तत सर्वं हय अर्दलक्षणम एवं बुथ्ध्या संप्रपश्येन मेधावी कार्यनिश्चयम 39 यज्ञार्दम अन्यथ भवति यज्ञे नार्दस तदापरः यज्ञस्यार्दार्दम एवान्यत तत सर्वं यज्ञसाधनम 40 उपमाम अत्र वक्ष्यामि धर्मतत्त्वप्रकाशिनीम यूपं छिन्थन्ति यज्ञार्दं तत्र ये परिपन्दिनः 41 थरुमाः के चन सामन्ता धरुवं छिन्थन्ति तान अपि ते चापि निपतन्तॊ ऽनयान निघ्नन्ति च वनस्पतीन 42 एवं कॊशस्य महतॊ ये नराः परिपन्दिनः तान अहत्वा न पश्यामि सिथ्धिम अत्र परंतप 43 धनेन जयते लॊकाव उभौ परम इमं तदा सत्यं च धर्मवचनं यदा नास्त्य अधनस तदा 44 सर्वॊपायैर आथथीत धनं यज्ञप्रयॊजनम न तुल्यथॊषः सयाथ एवं कार्याकार्येषु भारत 45 नैतौ संभवतॊ राजन कदं चिथ अपि भारत न हय अरण्येषु पश्यामि धनवृथ्धान अहं कव चित 46 यथ इथं थृश्यते वित्तं पृदिव्याम इह किं चन ममेथं सयान ममेथं सयाथ इत्य अयं काङ्क्षते जनः 47 न च राज्यसमॊ धर्मः कश चिथ अस्ति परंतप धर्मं शंसन्ति ते राज्ञाम आपथ अर्दम इतॊ ऽनयदा 48 थानेन कर्मणा चान्ये तपसान्ये तपस्विनः बुथ्ध्या थाक्ष्येण चाप्य अन्ये चिन्वन्ति धनसंचयान 49 अधनं थुर्बलं पराहुर धनेन बलवान भवेत सर्वं धनवतः पराप्यं सर्वं तरति कॊशवान कॊशाथ धर्मश च कामश च परॊ लॊकस तदाप्य अयम |
1
[y] mitraiḥ prahīyamāṇasya bahv amitrasya kā gatiḥ rājñaḥ saṃkṣīṇa kośasya balahīnasya bhārata 2 duṣṭāmatya sahāyasya sruta mantrasya sarvataḥ rājyāt pracyavamānasya gatim anyām apaśyataḥ 3 paracakrābhiyātasya durlabhasya balīyasā asaṃvihita rāṣṭrasya deśakālāvajānataḥ 4 aprāpyaṃ ca bhavet sāntvaṃ bhedo vāpy atipīḍanāt jīvitaṃ cārthahetor vā tatra kiṃ sukṛtaṃ bhavet 5 [bh] guhyaṃ mā dharmam aprākṣīr atīva bharatarṣabha apṛṣṭo notsahe vaktuṃ dharmam enaṃ yudhiṣṭhira 6 dharmo hy aṇīyān vacanād buddheś ca bharatarṣabha śrutvopāsya sad ācāraiḥ sādhur bhavati sa kva cit 7 karmaṇā buddhipūrveṇa bhavaty āḍhyo na vā punaḥ tādṛśo 'yam anupraśnaḥ sa vyavasyas tvayā dhiyā 8 upāyaṃ dharmabahulaṃ yātrārthaṃ śṛṇu bhārata nāham etādṛśaṃ dharmaṃ bubhūṣe dharmakāraṇāt duḥkhādāna ihāḍhyeṣu syāt tu paścāt kṣamo mataḥ 9 anugamya gatīnāṃ ca sarvāsām eva niścayam yathā yathā hi puruṣo nityaṃ śāstram avekṣate tathā tathā vijānāti vijñānaṃ cāsya rocate 10 avijñānād ayogaś ca puruṣasyopajāyate avijñānād ayogo hi yogo bhūtikaraḥ punaḥ 11 aśaṅkamāno vacanam anasūyur idaṃ śṛṇu rājñaḥ kośakṣayād eva jāyate balasaṃkṣayaḥ 12 kośaṃ saṃjanayed rājā nirjalebhyo yathā jalam kālaṃ prāpyānugṛhṇīyād eṣa dharmo 'tra sāṃpratam 13 upāyadharmaṃ prāpyainaṃ pūrvair ācaritaṃ janaiḥ anyo dharmaḥ samarthānām āpatsv anyaś ca bhārata 14 prāk kośaḥ procyate dharmo buddhir dharmād garīyasī dharmaṃ prāpya nyāyavṛttim abalīyān na vindati 15 yasmād dhanasyopapattir ekāntena na vidyate tasmād āpady adharmo 'pi śrūyate dharmalakṣaṇaḥ 16 adharmo jāyate yasminn iti vai kavayo viduḥ anantaraḥ kṣatriyasya iti vai vicikitsase 17 yathāsya dharmo na glāyen neyāc chatruvaśaṃ yathā tat kartavyam ihety āhur nātmānam avasādayet 18 sann ātmā naiva dharmasya na parasya na cātmanaḥ sarvopāyair ujjihīrṣed ātmānam iti niścayaḥ 19 tatra dharmavidāṃ tāta niścayo dharmanaupuṇe udyamo jīvanaṃ kṣatre bāhuvīryād iti śrutiḥ 20 kṣatriyo vṛtti saṃrodhe kasya nādātum arhati anyatra tāpasa svāc ca brāhmaṇa svāc ca bhārata 21 yathā vai brāhmaṇaḥ sīdann ayājyam api yājayet abhojyānnāni cāśnīyāt tathedaṃ nātra saṃśayaḥ 22 pīḍitasya kim advāram utpatho nidhṛtasya vā advārataḥ pradravati yadā bhavati pīḍitaḥ 23 tasya kośabalajyānyā sarvalokaparābhavaḥ bhaikṣa caryā na vihitā na ca viṭ śūdra jīvikā 24 svadharmānantarā vṛttir yānyān anupajīvataḥ vahataḥ prathamaṃ kalpam anukalpena jīvanam 25 āpad gatena dharmāṇām anyāyenopajīvanam api hy etad brāhmaṇeṣu dṛṣṭaṃ vṛtti parikṣaye 26 kṣatriye saṃśayaḥ kaḥ syād ity etan niścitaṃ sadā ādadīta viśiṣṭebhyo nāvasīdet kathaṃ cana 27 hantāraṃ rakṣitāraṃ ca prajānāṃ kṣatriyaṃ viduḥ tasmāt saṃrakṣatā kāryam ādānaṃ kṣatrabandhunā 28 anyatra rājan hiṃsāyā vṛttir nehāsti kasya cit apy araṇyasamutthasya ekasya carato muneḥ 29 na śaṅkhalikhitāṃ vṛttiṃ śakyam āsthāya jīvitum viśeṣataḥ kuruśreṣṭha prajāpālanam īpsatā 30 parasparābhisaṃrakṣā rājñā rāṣṭreṇa cāpadi nityam eveha kartavyā eṣa dharmaḥ sanātanaḥ 31 rājā rāṣṭraṃ yathāpatsu dravyaughaiḥ parirakṣati rāṣṭreṇa rājā vyasane parirakṣyas tathā bhavet 32 kośaṃ daṇḍaṃ balaṃ mitraṃ yad anyad api saṃcitam na kurvītāntaraṃ rāṣṭre rājā parigate kṣudhā 33 bījaṃ bhaktena saṃpādyam iti dharmavido viduḥ atraitac chambarasyāhur mahāmāyasya darśanam 34 dhik tasya jīvitaṃ rājño rāṣṭre yasyāvasīdati avṛttyāntya manuṣyo 'pi yo vai veda śiber vacaḥ 35 rājñaḥ kośabalaṃ mūlaṃ kośamūlaṃ punar balam tan mūlaṃ sarvadharmāṇāṃ dharmamūlāḥ punaḥ prajāḥ 36 nānyān apīḍayitveha kośaḥ śakyaḥ kuto balam tadarthaṃ pīḍayitvā ca doṣaṃ na prāptum arhati 37 akāryam api yajñārthaṃ kriyate yajñakarmasu etasmāt kāraṇād rājā na doṣaṃ prāptum arhati 38 arthārtham anyad bhavati viparītam athāparam anarthārtham athāpy anyat tat sarvaṃ hy arthalakṣaṇam evaṃ buddhyā saṃprapaśyen medhāvī kāryaniścayam 39 yajñārtham anyad bhavati yajñe nārthas tathāparaḥ yajñasyārthārtham evānyat tat sarvaṃ yajñasādhanam 40 upamām atra vakṣyāmi dharmatattvaprakāśinīm yūpaṃ chindanti yajñārthaṃ tatra ye paripanthinaḥ 41 drumāḥ ke cana sāmantā dhruvaṃ chindanti tān api te cāpi nipatanto 'nyān nighnanti ca vanaspatīn 42 evaṃ kośasya mahato ye narāḥ paripanthinaḥ tān ahatvā na paśyāmi siddhim atra paraṃtapa 43 dhanena jayate lokāv ubhau param imaṃ tathā satyaṃ ca dharmavacanaṃ yathā nāsty adhanas tathā 44 sarvopāyair ādadīta dhanaṃ yajñaprayojanam na tulyadoṣaḥ syād evaṃ kāryākāryeṣu bhārata 45 naitau saṃbhavato rājan kathaṃ cid api bhārata na hy araṇyeṣu paśyāmi dhanavṛddhān ahaṃ kva cit 46 yad idaṃ dṛśyate vittaṃ pṛthivyām iha kiṃ cana mamedaṃ syān mamedaṃ syād ity ayaṃ kāṅkṣate janaḥ 47 na ca rājyasamo dharmaḥ kaś cid asti paraṃtapa dharmaṃ śaṃsanti te rājñām āpad artham ito 'nyathā 48 dānena karmaṇā cānye tapasānye tapasvinaḥ buddhyā dākṣyeṇa cāpy anye cinvanti dhanasaṃcayān 49 adhanaṃ durbalaṃ prāhur dhanena balavān bhavet sarvaṃ dhanavataḥ prāpyaṃ sarvaṃ tarati kośavān kośād dharmaś ca kāmaś ca paro lokas tathāpy ayam |