|
1
हरीनिषेधाः सथा सन्तः सत्यार्जव समन्विताः शक्ताः कदयितुं सम्यक ते तव सयुः सभा सथः 2 अत्य आढ्यांश चाति शूरांश च बराह्मणांश च बहुश्रुतान सुसंतुष्टांश च कौन्तेय महॊत्साहांश च कर्मसु 3 एतान सहायाँल लिप्सेदाः सर्वास्व आपत्सु भारत कुलीनः पूजितॊ नित्यं न हि शक्तिं निगूहति 4 परसन्नं हय अप्रसन्नं वा पीडितं हृतम एव वा आवर्तयति भूयिष्ठं तथ एकॊ हय अनुपालितः 5 कुलीना थेशजाः पराज्ञा रूपवन्तॊ बहुश्रुताः परगल्भाश चानुरक्ताश च ते तव सयुः परिच्छथाः 6 थौष्कुलेयाश च लुब्धाश च नृशंसा निरपत्रपाः ते तवां तात निषेवेयुर यावथ आर्धक पाणयः 7 अर्दमानार्घ्य सत्कारैर भॊगैर उच्चावचैः परियान यान अर्दभाजॊ मन्येदास ते ते सयुः सुखभागिनः 8 अभिन्न वृत्ता विथ्वांसः सथ्वृत्ताश चरितव्रताः न तवां नित्यार्दिनॊ जह्युर अक्षुथ्राः सत्यवाथिनः 9 अनार्या ये न जानन्ति समयं मन्थचेतसः तेभ्यः परतिजुगुप्सेदा जानीयाः समयच्युतान 10 नैकम इच्छेथ गणं हित्वा सयाच चेथ अन्यतर गरहः यस तव एकॊ बहुभिः शरेयान कामं तेन गणं तयजेत 11 शरेयसॊ लक्षणं हय एतथ विक्रमॊ यस्य थृश्यते कीर्तिप्रधानॊ यश च सयात समये यश च तिष्ठति 12 समर्दान पूजयेथ यश च नास्पर्द्यैः सपर्धते च यः न च कामाथ भयात करॊधाल लॊभाथ वा धर्मम उत्सृजेत 13 अमानी सत्यवाक शक्तॊ जितात्मा मान्यमानिता स ते मन्त्रसहायः सयात सर्वावस्दं परीक्षितः 14 कुलीनः सत्यसंपन्नस तितिक्षुर थक्ष आत्मवान शूरः कृतज्ञः सत्यश च शरेयसः पार्द लक्षणम 15 तस्यैवं वर्तमानस्य पुरुषस्य विजानतः अमित्राः संप्रसीथन्ति ततॊ मित्री भवन्त्य अपि 16 अत ऊर्ध्वम अमात्यानां परीक्षेत गुणागुणान संयतात्मा कृतप्रज्ञॊ भूतिकामश च भूमिपः 17 संबथ्धाः पुरुषैर आप्तैर अभिजातैः सवथेशजैः अहार्यैर अव्यभीचारैः सर्वतः सुपरीक्षितैः 18 यॊधाः सरौवास तदा मौलास तदैवान्ये ऽपय अवः कृताः कर्तव्या भूतिकामेन पुरुषेण बुभूषता 19 येषां वैनयिकी बुथ्धिः परकृता चैव शॊभना तेजॊ धैर्यं कषमा शौचम अनुराग सदितिर धृतिः 20 परीक्षित गुणान नित्यं परौढ भावान धुरंधरान पञ्चॊपधा वयतीतांश च कुर्याथ राजार्द कारिणः 21 पर्याप्तवचनान वीरान परतिपत्तिविशारथान कुलीनान सत्यसंपन्नान इङ्गित जञान अनिष्ठुरान 22 थेशकालविधानज्ञान भर्तृकार्यहितैषिणः नित्यम अर्देषु सर्वेषु राजा कुर्वीत मन्त्रिणः 23 हीनतेजा हय असंहृष्टॊ नैव जातु वयवस्यति अवश्यं जनयत्य एव सर्वकर्मसु संशयान 24 एवम अल्पश्रुतॊ मन्त्री कल्याणाभिजनॊ ऽपय उत धर्मार्दकामयुक्तॊ ऽपि नालं मन्त्रं परीक्षितुम 25 तदैवानभिजातॊ ऽपि कामम अस्तु बहुश्रुतः अनायक इवाचक्षुर मुह्यत्य ऊह्येषु कर्मसु 26 यॊ वा हय अस्दिरसंकल्पॊ बुथ्धिमान आगतागमः उपायज्ञॊ ऽपि नालं स कर्म यापयितुं चिरम 27 केवलात पुनर आचारात कर्मणॊ नॊपपथ्यते परिमर्शॊ विशेषाणाम अश्रुतस्येह थुर मतेः 28 मन्त्रिण्य अननुरक्ते तु विश्वासॊ न हि विथ्यते तस्माथ अननुरक्ताय नैव मन्त्रं परकाशयेत 29 वयदयेथ धि स राजानं मन्त्रिभिः सहितॊ ऽनृजुः मारुतॊपहत छिथ्रैः परविश्याग्निर इव थरुमम 30 संक्रुध्यत्य एकथा सवामी सदानाच चैवापकर्षति वाचा कषिपति संरब्धस ततः पश्चात परसीथति 31 तानि तान्य अनुरक्तेन शक्यान्य अनुतितिक्षितुम मन्त्रिणां च भवेत करॊधॊ विस्फूर्जितम इवाशनेः 32 यस तु संहरते तानि भर्तुः परियचिकीर्षया समानसुखथुःखं तं पृच्छेथ अर्देषु मानवम 33 अनृजुस तव अनुरक्तॊ ऽपि संपन्नश चेतरैर गुणैः राज्ञः परज्ञान युक्तॊ ऽपि न मन्त्रं शरॊतुम अर्हति 34 यॊ ऽमित्रैः सह संबथ्धॊ न पौरान बहु मन्यते स सुहृत ताथृशॊ राज्ञॊ न मन्त्रं शरॊतुम अर्हति 35 अविथ्वान अशुचिः सतब्धः शत्रुसेवी विकत्दनः स सुहृत करॊधनॊ लुब्धॊ न मन्त्रं शरॊतुम अर्हति 36 आगन्तुश चानुरक्तॊ ऽपि कामम अस्तु बहुश्रुतः सत्कृतः संविभक्तॊ वा न मन्त्रं शरॊतुम अर्हति 37 यस तव अल्पेनापि कार्येण सकृथ आक्षारितॊ भवेत पुनर अन्यैर गुणैर युक्तॊ न मन्त्रं शरॊतुम अर्हति 38 कृतप्रज्ञश च मेधा वी बुधॊ जानपथः शुचिः सर्वकर्मसु यः शुथ्धः स मन्त्रं शरॊतुम अर्हति 39 जञानविज्ञानसंपन्नः परकृतिज्ञः परात्मनॊः सुहृथ आत्मसमॊ राज्ञॊ स मन्त्रं शरॊतुम अर्हति 40 सत्यवाक शीलसंपन्नॊ गम्भीरः स तरपॊ मृथुः पितृपैतामहॊ यः सयात स मन्त्रं शरॊतुम अर्हति 41 संतुष्टः संमतः सत्यः शौटीरे थवेष्यपापकः मन्त्रवित कालविच छूरः स मन्त्रं शरॊतुम अर्हति 42 सर्वलॊकं समं शक्तः सान्त्वेन कुरुते वशे तस्मै मन्त्रः परयॊक्तव्यॊ थण्डम आधित्सता नृप 43 पौरजानपथा यस्मिन विश्वासं धर्मतॊ गताः यॊथ्धा नयविपश्चिच च स मन्त्रं शरॊतुम अर्हति 44 तस्मात सर्वैर गुणैर एतैर उपपन्नाः सुपूजिताः मन्त्रिणः परकृतिज्ञाः सयुस तर्यवरा महथ ईप्सवः 45 सवासु परकृतिषु छिथ्रं लक्षयेरन परस्य च मन्त्रिणॊ मन्त्रमूलं हि राज्ञॊ राष्ट्रं विवर्धते 46 नास्य छिथ्रं परः पश्येच छिथ्रेषु परम अन्वियात गूहेत कूर्म इवाङ्गानि रक्षेथ विवरम आत्मनः 47 मन्त्रग्राहा हि राज्यस्य मन्त्रिणॊ ये मनीषिणः मन्त्रसंहननॊ राजा मन्त्राङ्गानीतरॊ जनः 48 राज्यं परणिधि मूलं हि मन्त्रसारं परचक्षते सवामिनं तव अनुवर्तन्ति वृत्त्यर्दम इह मन्त्रिणः 49 स विनीय मथक्रॊधौ मानम ईर्ष्यां च निर्वृतः नित्यं पञ्चॊपधातीतैर मन्त्रयेत सह मन्त्रिभिः 50 तेषां तरयाणां विविधं विमर्शं; बुध्येत चित्तं विनिवेश्य तत्र सवनिश्चयं तं परनिश्चयं च; निवेथयेथ उत्तरमन्त्रकाले 51 धर्मार्दकामज्ञम उपेत्य पृच्छेथ; युक्तॊ गुरुं बराह्मणम उत्तमार्दम निष्ठा कृता तेन यथा सह सयात; तं तत्र मार्गं परणयेथ असक्तम 52 एवं सथा मन्त्रयितव्यम आहुर; ये मन्त्रतत्त्वार्दविनिश्चयज्ञाः तस्मात तवम एवं परणयेः सथैव; मन्त्रं परजा संग्रहणे समर्दम 53 न वामनाः कुब्ज कृशा न खञ्जा; नान्धा जडाः सत्री न न पुंसकं च न चात्र तिर्यङ न पुरॊ न पश्चान; नॊर्ध्वं न चाधः परचरेत कश चित 54 आरुह्य वातायनम एव शून्यं; सदलं परकाशं कुशकाशहीनम वाग अङ्गथॊषान परिहृत्य मन्त्रं; संमन्त्रयेत कार्यम अहीन कालम |
1
hrīniṣedhāḥ sadā santaḥ satyārjava samanvitāḥ śaktāḥ kathayituṃ samyak te tava syuḥ sabhā sadaḥ 2 aty āḍhyāṃś cāti śūrāṃś ca brāhmaṇāṃś ca bahuśrutān susaṃtuṣṭāṃś ca kaunteya mahotsāhāṃś ca karmasu 3 etān sahāyāṁl lipsethāḥ sarvāsv āpatsu bhārata kulīnaḥ pūjito nityaṃ na hi śaktiṃ nigūhati 4 prasannaṃ hy aprasannaṃ vā pīḍitaṃ hṛtam eva vā āvartayati bhūyiṣṭhaṃ tad eko hy anupālitaḥ 5 kulīnā deśajāḥ prājñā rūpavanto bahuśrutāḥ pragalbhāś cānuraktāś ca te tava syuḥ paricchadāḥ 6 dauṣkuleyāś ca lubdhāś ca nṛśaṃsā nirapatrapāḥ te tvāṃ tāta niṣeveyur yāvad ārdhaka pāṇayaḥ 7 arthamānārghya satkārair bhogair uccāvacaiḥ priyān yān arthabhājo manyethās te te syuḥ sukhabhāginaḥ 8 abhinna vṛttā vidvāṃsaḥ sadvṛttāś caritavratāḥ na tvāṃ nityārthino jahyur akṣudrāḥ satyavādinaḥ 9 anāryā ye na jānanti samayaṃ mandacetasaḥ tebhyaḥ pratijugupsethā jānīyāḥ samayacyutān 10 naikam icched gaṇaṃ hitvā syāc ced anyatara grahaḥ yas tv eko bahubhiḥ śreyān kāmaṃ tena gaṇaṃ tyajet 11 śreyaso lakṣaṇaṃ hy etad vikramo yasya dṛśyate kīrtipradhāno yaś ca syāt samaye yaś ca tiṣṭhati 12 samarthān pūjayed yaś ca nāsparthyaiḥ spardhate ca yaḥ na ca kāmād bhayāt krodhāl lobhād vā dharmam utsṛjet 13 amānī satyavāk śakto jitātmā mānyamānitā sa te mantrasahāyaḥ syāt sarvāvasthaṃ parīkṣitaḥ 14 kulīnaḥ satyasaṃpannas titikṣur dakṣa ātmavān śūraḥ kṛtajñaḥ satyaś ca śreyasaḥ pārtha lakṣaṇam 15 tasyaivaṃ vartamānasya puruṣasya vijānataḥ amitrāḥ saṃprasīdanti tato mitrī bhavanty api 16 ata ūrdhvam amātyānāṃ parīkṣeta guṇāguṇān saṃyatātmā kṛtaprajño bhūtikāmaś ca bhūmipaḥ 17 saṃbaddhāḥ puruṣair āptair abhijātaiḥ svadeśajaiḥ ahāryair avyabhīcāraiḥ sarvataḥ suparīkṣitaiḥ 18 yodhāḥ srauvās tathā maulās tathaivānye 'py avaḥ kṛtāḥ kartavyā bhūtikāmena puruṣeṇa bubhūṣatā 19 yeṣāṃ vainayikī buddhiḥ prakṛtā caiva śobhanā tejo dhairyaṃ kṣamā śaucam anurāga sthitir dhṛtiḥ 20 parīkṣita guṇān nityaṃ prauḍha bhāvān dhuraṃdharān pañcopadhā vyatītāṃś ca kuryād rājārtha kāriṇaḥ 21 paryāptavacanān vīrān pratipattiviśāradān kulīnān satyasaṃpannān iṅgita jñān aniṣṭhurān 22 deśakālavidhānajñān bhartṛkāryahitaiṣiṇaḥ nityam artheṣu sarveṣu rājā kurvīta mantriṇaḥ 23 hīnatejā hy asaṃhṛṣṭo naiva jātu vyavasyati avaśyaṃ janayaty eva sarvakarmasu saṃśayān 24 evam alpaśruto mantrī kalyāṇābhijano 'py uta dharmārthakāmayukto 'pi nālaṃ mantraṃ parīkṣitum 25 tathaivānabhijāto 'pi kāmam astu bahuśrutaḥ anāyaka ivācakṣur muhyaty ūhyeṣu karmasu 26 yo vā hy asthirasaṃkalpo buddhimān āgatāgamaḥ upāyajño 'pi nālaṃ sa karma yāpayituṃ ciram 27 kevalāt punar ācārāt karmaṇo nopapadyate parimarśo viśeṣāṇām aśrutasyeha dur mateḥ 28 mantriṇy ananurakte tu viśvāso na hi vidyate tasmād ananuraktāya naiva mantraṃ prakāśayet 29 vyathayed dhi sa rājānaṃ mantribhiḥ sahito 'nṛjuḥ mārutopahata chidraiḥ praviśyāgnir iva drumam 30 saṃkrudhyaty ekadā svāmī sthānāc caivāpakarṣati vācā kṣipati saṃrabdhas tataḥ paścāt prasīdati 31 tāni tāny anuraktena śakyāny anutitikṣitum mantriṇāṃ ca bhavet krodho visphūrjitam ivāśaneḥ 32 yas tu saṃharate tāni bhartuḥ priyacikīrṣayā samānasukhaduḥkhaṃ taṃ pṛcched artheṣu mānavam 33 anṛjus tv anurakto 'pi saṃpannaś cetarair guṇaiḥ rājñaḥ prajñāna yukto 'pi na mantraṃ śrotum arhati 34 yo 'mitraiḥ saha saṃbaddho na paurān bahu manyate sa suhṛt tādṛśo rājño na mantraṃ śrotum arhati 35 avidvān aśuciḥ stabdhaḥ śatrusevī vikatthanaḥ sa suhṛt krodhano lubdho na mantraṃ śrotum arhati 36 āgantuś cānurakto 'pi kāmam astu bahuśrutaḥ satkṛtaḥ saṃvibhakto vā na mantraṃ śrotum arhati 37 yas tv alpenāpi kāryeṇa sakṛd ākṣārito bhavet punar anyair guṇair yukto na mantraṃ śrotum arhati 38 kṛtaprajñaś ca medhā vī budho jānapadaḥ śuciḥ sarvakarmasu yaḥ śuddhaḥ sa mantraṃ śrotum arhati 39 jñānavijñānasaṃpannaḥ prakṛtijñaḥ parātmanoḥ suhṛd ātmasamo rājño sa mantraṃ śrotum arhati 40 satyavāk śīlasaṃpanno gambhīraḥ sa trapo mṛduḥ pitṛpaitāmaho yaḥ syāt sa mantraṃ śrotum arhati 41 saṃtuṣṭaḥ saṃmataḥ satyaḥ śauṭīre dveṣyapāpakaḥ mantravit kālavic chūraḥ sa mantraṃ śrotum arhati 42 sarvalokaṃ samaṃ śaktaḥ sāntvena kurute vaśe tasmai mantraḥ prayoktavyo daṇḍam ādhitsatā nṛpa 43 paurajānapadā yasmin viśvāsaṃ dharmato gatāḥ yoddhā nayavipaścic ca sa mantraṃ śrotum arhati 44 tasmāt sarvair guṇair etair upapannāḥ supūjitāḥ mantriṇaḥ prakṛtijñāḥ syus tryavarā mahad īpsavaḥ 45 svāsu prakṛtiṣu chidraṃ lakṣayeran parasya ca mantriṇo mantramūlaṃ hi rājño rāṣṭraṃ vivardhate 46 nāsya chidraṃ paraḥ paśyec chidreṣu param anviyāt gūhet kūrma ivāṅgāni rakṣed vivaram ātmanaḥ 47 mantragrāhā hi rājyasya mantriṇo ye manīṣiṇaḥ mantrasaṃhanano rājā mantrāṅgānītaro janaḥ 48 rājyaṃ praṇidhi mūlaṃ hi mantrasāraṃ pracakṣate svāminaṃ tv anuvartanti vṛttyartham iha mantriṇaḥ 49 sa vinīya madakrodhau mānam īrṣyāṃ ca nirvṛtaḥ nityaṃ pañcopadhātītair mantrayet saha mantribhiḥ 50 teṣāṃ trayāṇāṃ vividhaṃ vimarśaṃ; budhyeta cittaṃ viniveśya tatra svaniścayaṃ taṃ paraniścayaṃ ca; nivedayed uttaramantrakāle 51 dharmārthakāmajñam upetya pṛcched; yukto guruṃ brāhmaṇam uttamārtham niṣṭhā kṛtā tena yadā saha syāt; taṃ tatra mārgaṃ praṇayed asaktam 52 evaṃ sadā mantrayitavyam āhur; ye mantratattvārthaviniścayajñāḥ tasmāt tvam evaṃ praṇayeḥ sadaiva; mantraṃ prajā saṃgrahaṇe samartham 53 na vāmanāḥ kubja kṛśā na khañjā; nāndhā jaḍāḥ strī na na puṃsakaṃ ca na cātra tiryaṅ na puro na paścān; nordhvaṃ na cādhaḥ pracareta kaś cit 54 āruhya vātāyanam eva śūnyaṃ; sthalaṃ prakāśaṃ kuśakāśahīnam vāg aṅgadoṣān parihṛtya mantraṃ; saṃmantrayet kāryam ahīna kālam |