|
1
एषा परदमतॊ वृत्तिर थवितीयां शृणु भारत यः कश चिज जनयेथ अर्दं राज्ञा रक्ष्यः स मानवः 2 हरियमाणम अमात्येन भृतॊ वा यथि वाभृतः यॊ राजकॊशं नश्यन्तम आचक्षीत युधिष्ठिर 3 शरॊतव्यं तस्य च रहॊ रक्ष्यश चामात्य तॊ भवेत अमात्या हय उपहन्तारं भूयिष्ठं घनन्ति भारत 4 राजकॊशस्य गॊप्तारं राजकॊशविलॊपकाः समेत्य सर्वे बाधन्ते स विनश्यत्य अरक्षितः 5 अत्राप्य उथाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम मुनिः कालक वृक्षीयः कौसल्यं यथ उवाच ह 6 कॊसलानाम आधिपत्यं संप्राप्ते कषेमथर्शिनि मुनिः कालक वृक्षीय आजगामेति नः शरुतम 7 स काकं पञ्जरे बथ्धा विषयं कषेमथर्शिनः पूर्वं पर्यचरथ युक्तः परवृत्त्य अर्दी पुनः पुनः 8 अधीये वायसीं विथ्यां शंसन्ति मम वायसाः अनागतम अतीतं च यच च संप्रति वर्तते 9 इति राष्ट्रे परिपतन बहुशः पुरुषैः सह सर्वेषां राजयुक्तानां थुष्कृतं परिपृष्टवान 10 स बुथ्ध्वा तस्य राष्ट्रस्य वयवसायं हि सर्वशः राजयुक्तापचारांश च सर्वान बुथ्ध्वा ततस ततः 11 तम एव काकम आथाय राजानं थरष्टुम आगमत सर्वज्ञॊ ऽसमीति वचनं बरुवाणः संशितव्रतः 12 स सम कौसल्यम आगम्य राजामात्यम अलं कृतम पराह काकस्य वचनाथ अमुत्रेथं तवया कृतम 13 असौ चासौ च जानीते राजकॊशस तवया हृतः एवम आख्याति काकॊ ऽयं तच छीघ्रम अनुगम्यताम 14 तदान्यान अपि स पराह राजकॊशहरान सथा न चास्य वचनं किं चिथ अकृतं शरूयते कव चित 15 तेन विप्रकृताः सर्वे राजयुक्ताः कुरूथ्वह तम अतिक्रम्य सुप्तस्य निशि काकम अपॊदयन 16 वायसं तु विनिर्भिन्नं थृष्ट्वा बाणेन पञ्जरे पूर्वाह्ने बराह्मणॊ वाक्यं कषेमथर्शिनम अब्रवीत 17 राजंस तवाम अभयं याचे परभुं पराणधनेश्वरम अनुज्ञातस तवया बरूयां वचनं तवत पुरॊहितम 18 मित्रार्दम अभिसंतप्तॊ भक्त्या सर्वात्मना गतः अयं तवार्दं हरते यॊ बरूयाथ अक्षमान्वितः 19 संबुबॊधयिषुर मित्रं सथश्वम इव सारदिः अति मन्युप्रसक्तॊ हि परसज्य हितकारणम 20 तदाविधस्य सुहृथः कषन्तव्यं संविजानता ऐश्वर्यम इच्छता नित्यं पुरुषेण बुभूषता 21 तं राजा परत्युवाचेथं यन मा किं चिथ भवान वथेत कस्माथ अहं न कषमेयम आकाङ्क्षन्न आत्मनॊ हितम 22 बराह्मण परतिजानीहि परब्रूहि यथि चेच्छसि करिष्यामि हि ते वाक्यं यथ यन मां विप्र वक्ष्यसि 23 जञात्वा नयान अपायांश च भृत्यतस ते भयानि च भक्त्या वृत्तिं समाख्यातुं भवतॊ ऽनतिकम आगमम 24 पराग एवॊक्तश च थॊषॊ ऽयम आचार्यैर नृप सेविनाम अगतीक गतिर हय एषा या राज्ञा सह जीविका 25 आशीविषैश च तस्याहुः संगतं यस्य राजभिः बहुमित्राश च राजानॊ बहुमित्रास तदैव च 26 तेभ्यः सर्वेभ्य एवाहौर भयं राजॊपसेविनाम अदैषाम एकतॊ राजन मुहूर्ताथ एव भीर भवेत 27 नैकान्तेनाप्रमाथॊ हि कर्तुं शक्यॊ महीपतौ न तु परमाथः कर्तव्यः कदं चिथ भूतिम इच्छता 28 परमाथाथ धि सखलेथ राजा सखलिते नास्ति जीवितम अग्निं थीप्तम इवासीथेथ राजानम उपशिक्षितः 29 आशीविषम इव करुथ्धं परभुं पराणधनेश्वरम यत्नेनॊपचरेन नित्यं नाहम अस्मीति मानवः 30 थुर्व्याहृताच छङ्कमानॊ थुष्कृताथ थुर अधिष्ठितात थुरासिताथ थुर वरजिताथ इङ्गिताथ अङ्गचेष्टितात 31 थेवतेव हि सर्वार्दान कुर्याथ राजा परसाथितः वैश्वानर इव करुथ्धः स मूलम अपि निर्थहेत इति राजन मयः पराह वर्तते च तदैव तत 32 अद भूयांसम एवार्दं करिष्यामि पुनः पुनः थथात्य अस्मथ्विधॊ ऽमात्यॊ बुथ्धिसाहाय्यम आपथि 33 वायसश चैव मे राजन्न अन्तकायाभिसंहितः न च मे ऽतर भवान गर्ह्यॊ नच येषां भवान परियः हिताहितांस तु बुध्येदा मा परॊक्षमतिर भव 34 ये तव आथान परा एव वसन्ति भवतॊ गृहे अभूति कामा भूतानां ताथृशैर मे ऽभिसंहितम 35 ये वा भवथ विनाशेन राज्यम इच्छन्त्य अनन्तरम अन्तरैर अभिसंधाय राजन सिध्यन्ति नान्यदा 36 तेषाम अहं भयाथ राजन गमिष्याम्य अन्यम आश्रमम तैर हि मे संधितॊ बाणः काके निपतितः परभॊ 37 छथ्मना मम काकश च गमितॊ यमसाथनम थृष्टं हय एतन मया राजंस तपॊ थीर्घेण चक्षुषा 38 बहु नक्रझषग्राहां तिमिंगिलगणायुताम काकेन बडिशेनेमाम अतार्षं तवाम अहं नथीम 39 सदान्व अश्मकण्टक वतीं वयाघ्रसिंहगजाकुलाम थुर आसथां थुष्प्रवेशां गुहां हैमवतीम इव 40 अग्निना तामसं थुर्गं नौभिर आप्यं च गम्यते राजथुर्गावतरणे नॊपायं पण्डिता विथुः 41 गहनं भवतॊ राज्यम अन्धकारतमॊ वृतम नेह विश्वसितुं शक्यं भवतापि कुतॊ मया 42 अतॊ नायं शुभॊ वासस तुल्ये सथ असती इह वधॊ हय एवात्र सुकृते थुष्कृते न च संशयः 43 नयायतॊ थुष्कृते घातः सुकृते सयात कदं वधः नेह युक्तं चिरं सदातुं जवेनातॊ वरजेथ बुधः 44 सीता नाम नथी राजन पलवॊ यस्यां निमज्जति तदॊपमाम इमां मन्ये वागुरां सर्वघातिनीम 45 मधु परतापॊ हि भवान भॊजनं विषसंयुतम असताम इव ते भावॊ वर्तते न सताम इव आशीविषैः परिवृतः कूपस तवम इव पार्दिव 46 थुर्ग तीर्दा बृहत कूला करीरी वेत्रसंयुता नथी मधुरपानीया यदा राजंस तदा भवान शवगृध्रगॊमायु युतॊ राजहंस समॊ हय असि 47 यदाश्रित्य महावृक्षं कक्षः संवर्धते महान ततस तं संवृणॊत्य एव तम अतीत्य च वर्धते 48 तेनैवॊपेन्धनॊ नूनं थावॊ थहति थारुणः तदॊपमा हय अमात्यास ते राजंस तान परिशॊधय 49 भवतैव कृता राजन भवता परिपालिताः भवन्तं पर्यवज्ञाय जिघांसन्ति भवत परियम 50 उषितं शङ्कमानेन परमाथं परिरक्षता अन्तः सर्प इवागारे वीर पत्न्या इवालये शीलं जिज्ञासमानेन राज्ञश च सह जीविना 51 कच चिज जितेन्थ्रियॊ राजा कच चिथ अभ्यन्तरा जिताः कच चिथ एषां परियॊ राजा कच चिथ राज्ञः परियाः परजाः 52 जिज्ञासुर इह संप्राप्तस तवाहं राजसत्तम तस्य मे रॊचसे राजन कषुधितस्येव भॊजनम 53 अमात्या मे न रॊचन्ते वि तृष्णस्य यदॊथकम भवतॊ ऽरदकृथ इत्य एव मयि थॊषॊ हि तैः कृतः विथ्यते कारणं नान्यथ इति मे नात्र संशयः 54 न हि तेषाम अहं थरुग्धस तत तेषां थॊषवथ गतम अरेर हि थुर हताथ भेयं भग्नपृष्टाथ इवॊरगात 55 भूयसा परिबर्हेण सत्कारेण च भूयसा पूजितॊ बराह्मणश्रेष्ठ भूयॊ वस गृहे मम 56 ये तवां बराह्मण नेच्छन्ति न ते वत्स्यन्ति मे गृहे भवतैव हि तज जञेयं यथ इथानीम अनन्तरम 57 यदा सयाथ थुष्कृतॊ थण्डॊ यदा च सुकृतं कृतम तदा समीक्ष्य भगवञ शरेयसे विनियुङ्क्ष्व माम 58 अथर्शयन्न इमं थॊषम एकैकं थुर बलं कुरु ततः कारणम आज्ञाय पुरुषं पुरुषं जहि 59 एकथॊषा हि बहवॊ मृथ्नीयुर अपि कण्टकान मन्त्रभेथ भयाथ राजंस तस्माथ एतथ बरवीमि ते 60 वयं तु बराह्मणा नाम मृथु थण्डाः कृपा लवः सवस्ति चेच्छामि भवतः परेषां च यदात्मनः 61 राजन्न आत्मानम आचक्षे संबन्धी भवतॊ हय अहम मुनिः कालक वृक्षीय इत्य एवम अभिसंज्ञितः 62 पितुः सखा च भवतः संमतः सत्यसंगरः वयापन्ने भवतॊ राज्ये राजन पितरि संस्दिते 63 सर्वकामान परित्यज्य तपस तप्तं तथा मया सनेहात तवां परब्रवीम्य एतन मा भूयॊ विभ्रमेथ इति 64 उभे थृष्ट्वा थुःखसुखे राज्यं पराप्य यथृच्छया राज्येनामात्य संस्देन कदं राजन परमाथ्यसि 65 ततॊ राजकुले नान्थी संजज्ञे भूयसी पुनः पुरॊहित कुले चैव संप्राप्ते बराह्मणर्षभ 66 एकछत्रां महीं कृत्वा कौसल्याय यशस्विने मुनिः कालक वृक्षीय ईजे करतुभिर उत्तमैः 67 हितं तथ वचनं शरुत्वा कौसल्यॊ ऽनवशिषन महीम तदा च कृतवान राजा यदॊक्तं तेन भारत |
1
eṣā prathamato vṛttir dvitīyāṃ śṛṇu bhārata yaḥ kaś cij janayed arthaṃ rājñā rakṣyaḥ sa mānavaḥ 2 hriyamāṇam amātyena bhṛto vā yadi vābhṛtaḥ yo rājakośaṃ naśyantam ācakṣīta yudhiṣṭhira 3 śrotavyaṃ tasya ca raho rakṣyaś cāmātya to bhavet amātyā hy upahantāraṃ bhūyiṣṭhaṃ ghnanti bhārata 4 rājakośasya goptāraṃ rājakośavilopakāḥ sametya sarve bādhante sa vinaśyaty arakṣitaḥ 5 atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam muniḥ kālaka vṛkṣīyaḥ kausalyaṃ yad uvāca ha 6 kosalānām ādhipatyaṃ saṃprāpte kṣemadarśini muniḥ kālaka vṛkṣīya ājagāmeti naḥ śrutam 7 sa kākaṃ pañjare baddhā viṣayaṃ kṣemadarśinaḥ pūrvaṃ paryacarad yuktaḥ pravṛtty arthī punaḥ punaḥ 8 adhīye vāyasīṃ vidyāṃ śaṃsanti mama vāyasāḥ anāgatam atītaṃ ca yac ca saṃprati vartate 9 iti rāṣṭre paripatan bahuśaḥ puruṣaiḥ saha sarveṣāṃ rājayuktānāṃ duṣkṛtaṃ paripṛṣṭavān 10 sa buddhvā tasya rāṣṭrasya vyavasāyaṃ hi sarvaśaḥ rājayuktāpacārāṃś ca sarvān buddhvā tatas tataḥ 11 tam eva kākam ādāya rājānaṃ draṣṭum āgamat sarvajño 'smīti vacanaṃ bruvāṇaḥ saṃśitavrataḥ 12 sa sma kausalyam āgamya rājāmātyam alaṃ kṛtam prāha kākasya vacanād amutredaṃ tvayā kṛtam 13 asau cāsau ca jānīte rājakośas tvayā hṛtaḥ evam ākhyāti kāko 'yaṃ tac chīghram anugamyatām 14 tathānyān api sa prāha rājakośaharān sadā na cāsya vacanaṃ kiṃ cid akṛtaṃ śrūyate kva cit 15 tena viprakṛtāḥ sarve rājayuktāḥ kurūdvaha tam atikramya suptasya niśi kākam apothayan 16 vāyasaṃ tu vinirbhinnaṃ dṛṣṭvā bāṇena pañjare pūrvāhne brāhmaṇo vākyaṃ kṣemadarśinam abravīt 17 rājaṃs tvām abhayaṃ yāce prabhuṃ prāṇadhaneśvaram anujñātas tvayā brūyāṃ vacanaṃ tvat purohitam 18 mitrārtham abhisaṃtapto bhaktyā sarvātmanā gataḥ ayaṃ tavārthaṃ harate yo brūyād akṣamānvitaḥ 19 saṃbubodhayiṣur mitraṃ sadaśvam iva sārathiḥ ati manyuprasakto hi prasajya hitakāraṇam 20 tathāvidhasya suhṛdaḥ kṣantavyaṃ saṃvijānatā aiśvaryam icchatā nityaṃ puruṣeṇa bubhūṣatā 21 taṃ rājā pratyuvācedaṃ yan mā kiṃ cid bhavān vadet kasmād ahaṃ na kṣameyam ākāṅkṣann ātmano hitam 22 brāhmaṇa pratijānīhi prabrūhi yadi cecchasi kariṣyāmi hi te vākyaṃ yad yan māṃ vipra vakṣyasi 23 jñātvā nayān apāyāṃś ca bhṛtyatas te bhayāni ca bhaktyā vṛttiṃ samākhyātuṃ bhavato 'ntikam āgamam 24 prāg evoktaś ca doṣo 'yam ācāryair nṛpa sevinām agatīka gatir hy eṣā yā rājñā saha jīvikā 25 āśīviṣaiś ca tasyāhuḥ saṃgataṃ yasya rājabhiḥ bahumitrāś ca rājāno bahumitrās tathaiva ca 26 tebhyaḥ sarvebhya evāhaur bhayaṃ rājopasevinām athaiṣām ekato rājan muhūrtād eva bhīr bhavet 27 naikāntenāpramādo hi kartuṃ śakyo mahīpatau na tu pramādaḥ kartavyaḥ kathaṃ cid bhūtim icchatā 28 pramādād dhi skhaled rājā skhalite nāsti jīvitam agniṃ dīptam ivāsīded rājānam upaśikṣitaḥ 29 āśīviṣam iva kruddhaṃ prabhuṃ prāṇadhaneśvaram yatnenopacaren nityaṃ nāham asmīti mānavaḥ 30 durvyāhṛtāc chaṅkamāno duṣkṛtād dur adhiṣṭhitāt durāsitād dur vrajitād iṅgitād aṅgaceṣṭitāt 31 devateva hi sarvārthān kuryād rājā prasāditaḥ vaiśvānara iva kruddhaḥ sa mūlam api nirdahet iti rājan mayaḥ prāha vartate ca tathaiva tat 32 atha bhūyāṃsam evārthaṃ kariṣyāmi punaḥ punaḥ dadāty asmadvidho 'mātyo buddhisāhāyyam āpadi 33 vāyasaś caiva me rājann antakāyābhisaṃhitaḥ na ca me 'tra bhavān garhyo naca yeṣāṃ bhavān priyaḥ hitāhitāṃs tu budhyethā mā parokṣamatir bhava 34 ye tv ādāna parā eva vasanti bhavato gṛhe abhūti kāmā bhūtānāṃ tādṛśair me 'bhisaṃhitam 35 ye vā bhavad vināśena rājyam icchanty anantaram antarair abhisaṃdhāya rājan sidhyanti nānyathā 36 teṣām ahaṃ bhayād rājan gamiṣyāmy anyam āśramam tair hi me saṃdhito bāṇaḥ kāke nipatitaḥ prabho 37 chadmanā mama kākaś ca gamito yamasādanam dṛṣṭaṃ hy etan mayā rājaṃs tapo dīrgheṇa cakṣuṣā 38 bahu nakrajhaṣagrāhāṃ timiṃgilagaṇāyutām kākena baḍiśenemām atārṣaṃ tvām ahaṃ nadīm 39 sthānv aśmakaṇṭaka vatīṃ vyāghrasiṃhagajākulām dur āsadāṃ duṣpraveśāṃ guhāṃ haimavatīm iva 40 agninā tāmasaṃ durgaṃ naubhir āpyaṃ ca gamyate rājadurgāvataraṇe nopāyaṃ paṇḍitā viduḥ 41 gahanaṃ bhavato rājyam andhakāratamo vṛtam neha viśvasituṃ śakyaṃ bhavatāpi kuto mayā 42 ato nāyaṃ śubho vāsas tulye sad asatī iha vadho hy evātra sukṛte duṣkṛte na ca saṃśayaḥ 43 nyāyato duṣkṛte ghātaḥ sukṛte syāt kathaṃ vadhaḥ neha yuktaṃ ciraṃ sthātuṃ javenāto vrajed budhaḥ 44 sītā nāma nadī rājan plavo yasyāṃ nimajjati tathopamām imāṃ manye vāgurāṃ sarvaghātinīm 45 madhu pratāpo hi bhavān bhojanaṃ viṣasaṃyutam asatām iva te bhāvo vartate na satām iva āśīviṣaiḥ parivṛtaḥ kūpas tvam iva pārthiva 46 durga tīrthā bṛhat kūlā karīrī vetrasaṃyutā nadī madhurapānīyā yathā rājaṃs tathā bhavān śvagṛdhragomāyu yuto rājahaṃsa samo hy asi 47 yathāśritya mahāvṛkṣaṃ kakṣaḥ saṃvardhate mahān tatas taṃ saṃvṛṇoty eva tam atītya ca vardhate 48 tenaivopendhano nūnaṃ dāvo dahati dāruṇaḥ tathopamā hy amātyās te rājaṃs tān pariśodhaya 49 bhavataiva kṛtā rājan bhavatā paripālitāḥ bhavantaṃ paryavajñāya jighāṃsanti bhavat priyam 50 uṣitaṃ śaṅkamānena pramādaṃ parirakṣatā antaḥ sarpa ivāgāre vīra patnyā ivālaye śīlaṃ jijñāsamānena rājñaś ca saha jīvinā 51 kac cij jitendriyo rājā kac cid abhyantarā jitāḥ kac cid eṣāṃ priyo rājā kac cid rājñaḥ priyāḥ prajāḥ 52 jijñāsur iha saṃprāptas tavāhaṃ rājasattama tasya me rocase rājan kṣudhitasyeva bhojanam 53 amātyā me na rocante vi tṛṣṇasya yathodakam bhavato 'rthakṛd ity eva mayi doṣo hi taiḥ kṛtaḥ vidyate kāraṇaṃ nānyad iti me nātra saṃśayaḥ 54 na hi teṣām ahaṃ drugdhas tat teṣāṃ doṣavad gatam arer hi dur hatād bheyaṃ bhagnapṛṣṭād ivoragāt 55 bhūyasā paribarheṇa satkāreṇa ca bhūyasā pūjito brāhmaṇaśreṣṭha bhūyo vasa gṛhe mama 56 ye tvāṃ brāhmaṇa necchanti na te vatsyanti me gṛhe bhavataiva hi taj jñeyaṃ yad idānīm anantaram 57 yathā syād duṣkṛto daṇḍo yathā ca sukṛtaṃ kṛtam tathā samīkṣya bhagavañ śreyase viniyuṅkṣva mām 58 adarśayann imaṃ doṣam ekaikaṃ dur balaṃ kuru tataḥ kāraṇam ājñāya puruṣaṃ puruṣaṃ jahi 59 ekadoṣā hi bahavo mṛdnīyur api kaṇṭakān mantrabheda bhayād rājaṃs tasmād etad bravīmi te 60 vayaṃ tu brāhmaṇā nāma mṛdu daṇḍāḥ kṛpā lavaḥ svasti cecchāmi bhavataḥ pareṣāṃ ca yathātmanaḥ 61 rājann ātmānam ācakṣe saṃbandhī bhavato hy aham muniḥ kālaka vṛkṣīya ity evam abhisaṃjñitaḥ 62 pituḥ sakhā ca bhavataḥ saṃmataḥ satyasaṃgaraḥ vyāpanne bhavato rājye rājan pitari saṃsthite 63 sarvakāmān parityajya tapas taptaṃ tadā mayā snehāt tvāṃ prabravīmy etan mā bhūyo vibhramed iti 64 ubhe dṛṣṭvā duḥkhasukhe rājyaṃ prāpya yadṛcchayā rājyenāmātya saṃsthena kathaṃ rājan pramādyasi 65 tato rājakule nāndī saṃjajñe bhūyasī punaḥ purohita kule caiva saṃprāpte brāhmaṇarṣabha 66 ekachatrāṃ mahīṃ kṛtvā kausalyāya yaśasvine muniḥ kālaka vṛkṣīya īje kratubhir uttamaiḥ 67 hitaṃ tad vacanaṃ śrutvā kausalyo 'nvaśiṣan mahīm tathā ca kṛtavān rājā yathoktaṃ tena bhārata |