|
1
संजय उवाच तदा परवृत्ते संग्रामे निवृत्ते च सुशर्मणि परभग्नेषु च वीरेषु पाण्डवेन महात्मना 2 कषुभ्यमाणे बले तूर्णं सागरप्रतिमे तव परत्युथ्याते च गाङ्गेये तवरितं विजयं परति 3 थृष्ट्वा थुर्यॊधनॊ राजन रणे पार्दस्य विक्रमम तवरमाणः समभ्येत्य सर्वांस तान अब्रवीन नृपान 4 तेषां च परमुखे शूरं सुशर्माणं महाबलम मध्ये सर्वस्य सैन्यस्य भृशं संहर्षयन वचः 5 एष भीष्मः शांतनवॊ यॊथ्धुकामॊ धनंजयम सर्वात्मना कुरुश्रेष्ठस तयक्त्वा जीवितम आत्मनः 6 तं परयान्तं परानीकं सर्वसैन्येन भारतम संयत्ताः समरे सर्वे पालयध्वं पितामहम 7 बाढम इत्य एवम उक्त्वा तु तान्य अनीकानि सर्वशः नरेन्थ्राणां महाराज समाजग्मुः पितामहम 8 ततः परयातः सहसा भीष्मः शांतनवॊ ऽरजुनम रणे भारतम आयान्तम आससाथ महाबलम 9 महाश्वेताश्वयुक्तेन भीम वानरकेतुना महता मेघनाथेन रदेनाति विराजत 10 समरे सर्वसैन्यानाम उपयातं धनंजयम अभवत तुमुलॊ नाथॊ भयाथ थृष्ट्वा किरीटिनम 11 अभीशु हस्तं कृष्णं च थृष्ट्वाथित्यम इवापरम मध्यंथिन गतं संख्ये न शेकुः परतिवीक्षितुम 12 तदा शांतनवं भीष्मं शवेताश्वं शवेतकार्मुकम न शेकुः पाण्डवा थरष्टुं शवेतग्रहम इवॊथितम 13 स सर्वतः परिवृतस तरिगर्तैः सुमहात्मभिः भरातृभिस तव पुत्रैश च तदान्यैश च महारदैः 14 भारथ्वाजस तु समरे मत्स्यं विव्याध पत्रिणा धवजं चास्य शरेणाजौ धनुश चैकेन चिच्छिथे 15 तथ अपास्य धनुश छिन्नं विराटॊ वाहिनीपतिः अन्यथ आथत्त वेगेन धनुर भारसहं थृढम शरांश चाशीविषाकाराञ जवलितान पन्नगान इव 16 थरॊणं तरिभिः परविव्याध चतुर्भिश चास्य वाजिनः धवजम एकेन विव्याध सारदिं चास्य पञ्चभिः धनुर एकेषुणाविध्यत तत्राक्रुध्यथ थविजर्षभः 17 तस्य थरॊणॊ ऽवधीथ अश्वाञ शरैः संनतपर्वभिः अष्टाभिर भरतश्रेष्ठ सूतम एकेन पत्रिणा 18 स हताश्वाथ अवप्लुत्य सयन्थनाथ धतसारदिः आरुरॊह रदं तूर्णं शङ्खस्य रदिनां वरः 19 ततस तु तौ पिता पुत्रौ भारथ्वाजं रदे सदितौ महता शरवर्षेण वारयाम आसतुर बलात 20 भारथ्वाजस ततः करुथ्धः शरम आशीविषॊपमम चिक्षेप समरे तूर्णं शङ्खं परति जनेश्वर 21 स तस्य हृथयं भित्त्वा पीत्वा शॊणितम आहवे जगाम धरणिं बाणॊ लॊहितार्थ्रीकृतच्छविः 22 स पपात रदात तूर्णं भारथ्वाजशराहतः धनुस तयक्त्वा शरांश चैव पितुर एव समीपतः 23 हतं सवम आत्मजं थृष्ट्वा विराटः पराथ्रवथ भयात उत्सृज्य समरे थरॊणं वयात्ताननम इवान्तकम 24 भारथ्वाजस ततस तूर्णं पाण्डवानां महाचमूम थारयाम आस समरे शतशॊ ऽद सहस्रशः 25 शिखण्ड्य अपि महाराज थरौणिम आसाथ्य संयुगे आजघान भरुवॊर मध्ये नाराचैस तरिभिर आशुगैः 26 स बभौ नरशार्थूलॊ ललाटे संस्दितैस तरिभिः शिखरैः काञ्चनमयैर मेरुस तरिभिर इवॊच्छ्रितैः 27 अश्वत्दामा ततः करुथ्धॊ निमेषार्धाच छिखण्डिनः सूतं धवजम अदॊ राजंस तुरगान आयुधं तदा शरैर बहुभिर उथ्थिश्य पातयाम आस संयुगे 28 स हताश्वाथ अवप्लुत्य रदाथ वै रदिनां वरः खड्गम आथाय निशितं विमलं च शरावरम शयेनवथ वयचरत करुथ्धः शिखण्डी शत्रुतापनः 29 स खड्गस्य महाराज चरतस तस्य संयुगे नान्तरं थथृशे थरौणिस तथ अथ्भुतम इवाभवत 30 ततः शरसहस्राणि बहूनि भरतर्षभ परेषयाम आस समरे थरौणिः परमकॊपनः 31 ताम आपतन्तीं समरे शरवृष्टिं सुथारुणाम असिना तीक्ष्णधारेण चिच्छेथ बलिनां वरः 32 ततॊ ऽसय विमलं थरौणिः शतचन्थ्रं मनॊरमम चर्माच्छिनथ असिं चास्य खण्डयाम आस संयुगे शितैः सुबहुशॊ राजंस तं च विव्याध पत्रिभिः 33 शिखण्डी तु ततः खड्गं खण्डितं तेन सायकैः आविध्य वयसृजत तूर्णं जवलन्तम इव पन्नगम 34 तम आपतन्तं सहसा कालानलसमप्रभम चिच्छेथ समरे थरौणिर थर्शयन पाणिलाघवम शिखण्डिनं च विव्याध शरैर बहुभिर आयसैः 35 शिखण्डी तु भृशं राजंस ताड्यमानः शितैः शरैः आरुरॊह रदं तूर्णं माधवस्य महात्मनः 36 सात्यकिस तु ततः करुथ्धॊ राक्षसं करूरम आहवे अलम्बुसं शरैर घॊरैर विव्याध बलिनां बली 37 राक्षसेन्थ्रस ततस तस्य धनुश चिच्छेथ भारत अर्धचन्थ्रेण समरे तं च विव्याध सायकैः मायां च राक्षसीं कृत्वा शरवर्षैर अवाकिरत 38 तत्राथ्भुतम अपश्याम शैनेयस्य पराक्रमम नासंभ्रमथ यत समरे वध्यमानः शितैः शरैः 39 ऐन्थ्रम अस्त्रं च वार्ष्णेयॊ यॊजयाम आस भारत विजयाथ यथ अनुप्राप्तं माधवेन यशस्विना 40 तथ अस्त्रं भस्मसात कृत्वा मायां तां राक्षसीं तथा अलम्बुसं शरैर घॊरैर अभ्याकिरत सर्वशः पर्वतं वारिधाराभिः परावृषीव बलाहकः 41 तत तदा पीडितं तेन माधवेन महात्मना परथुथ्राव भयाथ रक्षॊ हित्वा सात्यकिम आहवे 42 तम अजेयं राक्षसेन्थ्रं संख्ये मघवता अपि शैनेयः पराणथज जित्वा यॊधानां तव पश्यताम 43 नयहनत तावकांश चापि सात्यकिः सत्यविक्रमः निशितैर बहुभिर बाणैस ते ऽथरवन्त भयार्थिताः 44 एतस्मिन्न एव काले तु थरुपथस्यात्मजॊ बली धृष्टथ्युम्नॊ महाराज तव पुत्रं जनेश्वरम छाथयाम आस समरे शरैः संनतपर्वभिः 45 संछाथ्यमानॊ विशिखैर धृष्टथ्युम्नेन भारत विव्यदे न च राजेन्थ्र तव पुत्रॊ जनेश्वरः 46 धृष्टथ्युम्नं च समरे तूर्णं विव्याध सायकैः षष्ट्या च तरिंशता चैव तथ अथ्भुतम इवाभवत 47 तस्य सेनापतिः करुथ्धॊ धनुश चिच्छेथ मारिष हयांश च चतुरः शीघ्रं निजघान महारदः शरैश चैनं सुनिशितैः कषिप्रं विव्याध सप्तभिः 48 स हताश्वान महाबाहुर अवप्लुत्य रदाथ बली पथातिर असिम उथ्यम्य पराथ्रवत पार्षतं परति 49 शकुनिस तं समभ्येत्य राजगृथ्धी महाबलः राजानं सर्वलॊकस्य रदम आरॊपयत सवकम 50 ततॊ नृपं पराजित्य पार्षतः परवीरहा नयहनत तावकं सैन्यं वज्रपाणिर इवासुरम 51 कृतवर्मा रणे भीमं शरैर आर्च्छन महारदम परच्छाथयाम आस च तं महामेघॊ रविं यदा 52 ततः परहस्य समरे भीमसेनः परंतपः परेषयाम आस संक्रुथ्धः सायकान कृतवर्मणे 53 तैर अर्थ्यमानॊ ऽतिरदः सात्वतः शस्त्रकॊविथः नाकम्पत महाराज भीमं चार्छच छितैः शरैः 54 तस्याश्वांश चतुरॊ हत्वा भीमसेनॊ महाबलः सारदिं पातयाम आस धवजं च सुपरिष्कृतम 55 शरैर बहुविधैश चैनम आचिनॊत परवीहरा शकलीकृतसर्वाङ्गः शवाविथ्वत समथृश्यत 56 हताश्वात तु रदात तूर्णं वृषकस्य रदं ययौ सयालस्य ते महाराज तव पुत्रस्य पश्यतः 57 भीमसेनॊ ऽपि संक्रुथ्धस तव सैन्यम उपाथ्रवत निजघान च संक्रुथ्धॊ थण्डपाणिर इवान्तकः |
1
saṃjaya uvāca tathā pravṛtte saṃgrāme nivṛtte ca suśarmaṇi prabhagneṣu ca vīreṣu pāṇḍavena mahātmanā 2 kṣubhyamāṇe bale tūrṇaṃ sāgarapratime tava pratyudyāte ca gāṅgeye tvaritaṃ vijayaṃ prati 3 dṛṣṭvā duryodhano rājan raṇe pārthasya vikramam tvaramāṇaḥ samabhyetya sarvāṃs tān abravīn nṛpān 4 teṣāṃ ca pramukhe śūraṃ suśarmāṇaṃ mahābalam madhye sarvasya sainyasya bhṛśaṃ saṃharṣayan vacaḥ 5 eṣa bhīṣmaḥ śāṃtanavo yoddhukāmo dhanaṃjayam sarvātmanā kuruśreṣṭhas tyaktvā jīvitam ātmanaḥ 6 taṃ prayāntaṃ parānīkaṃ sarvasainyena bhāratam saṃyattāḥ samare sarve pālayadhvaṃ pitāmaham 7 bāḍham ity evam uktvā tu tāny anīkāni sarvaśaḥ narendrāṇāṃ mahārāja samājagmuḥ pitāmaham 8 tataḥ prayātaḥ sahasā bhīṣmaḥ śāṃtanavo 'rjunam raṇe bhāratam āyāntam āsasāda mahābalam 9 mahāśvetāśvayuktena bhīma vānaraketunā mahatā meghanādena rathenāti virājata 10 samare sarvasainyānām upayātaṃ dhanaṃjayam abhavat tumulo nādo bhayād dṛṣṭvā kirīṭinam 11 abhīśu hastaṃ kṛṣṇaṃ ca dṛṣṭvādityam ivāparam madhyaṃdina gataṃ saṃkhye na śekuḥ prativīkṣitum 12 tathā śāṃtanavaṃ bhīṣmaṃ śvetāśvaṃ śvetakārmukam na śekuḥ pāṇḍavā draṣṭuṃ śvetagraham ivoditam 13 sa sarvataḥ parivṛtas trigartaiḥ sumahātmabhiḥ bhrātṛbhis tava putraiś ca tathānyaiś ca mahārathaiḥ 14 bhāradvājas tu samare matsyaṃ vivyādha patriṇā dhvajaṃ cāsya śareṇājau dhanuś caikena cicchide 15 tad apāsya dhanuś chinnaṃ virāṭo vāhinīpatiḥ anyad ādatta vegena dhanur bhārasahaṃ dṛḍham śarāṃś cāśīviṣākārāñ jvalitān pannagān iva 16 droṇaṃ tribhiḥ pravivyādha caturbhiś cāsya vājinaḥ dhvajam ekena vivyādha sārathiṃ cāsya pañcabhiḥ dhanur ekeṣuṇāvidhyat tatrākrudhyad dvijarṣabhaḥ 17 tasya droṇo 'vadhīd aśvāñ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ aṣṭābhir bharataśreṣṭha sūtam ekena patriṇā 18 sa hatāśvād avaplutya syandanād dhatasārathiḥ āruroha rathaṃ tūrṇaṃ śaṅkhasya rathināṃ varaḥ 19 tatas tu tau pitā putrau bhāradvājaṃ rathe sthitau mahatā śaravarṣeṇa vārayām āsatur balāt 20 bhāradvājas tataḥ kruddhaḥ śaram āśīviṣopamam cikṣepa samare tūrṇaṃ śaṅkhaṃ prati janeśvara 21 sa tasya hṛdayaṃ bhittvā pītvā śoṇitam āhave jagāma dharaṇiṃ bāṇo lohitārdrīkṛtacchaviḥ 22 sa papāta rathāt tūrṇaṃ bhāradvājaśarāhataḥ dhanus tyaktvā śarāṃś caiva pitur eva samīpataḥ 23 hataṃ svam ātmajaṃ dṛṣṭvā virāṭaḥ prādravad bhayāt utsṛjya samare droṇaṃ vyāttānanam ivāntakam 24 bhāradvājas tatas tūrṇaṃ pāṇḍavānāṃ mahācamūm dārayām āsa samare śataśo 'tha sahasraśaḥ 25 śikhaṇḍy api mahārāja drauṇim āsādya saṃyuge ājaghāna bhruvor madhye nārācais tribhir āśugaiḥ 26 sa babhau naraśārdūlo lalāṭe saṃsthitais tribhiḥ śikharaiḥ kāñcanamayair merus tribhir ivocchritaiḥ 27 aśvatthāmā tataḥ kruddho nimeṣārdhāc chikhaṇḍinaḥ sūtaṃ dhvajam atho rājaṃs turagān āyudhaṃ tathā śarair bahubhir uddiśya pātayām āsa saṃyuge 28 sa hatāśvād avaplutya rathād vai rathināṃ varaḥ khaḍgam ādāya niśitaṃ vimalaṃ ca śarāvaram śyenavad vyacarat kruddhaḥ śikhaṇḍī śatrutāpanaḥ 29 sa khaḍgasya mahārāja caratas tasya saṃyuge nāntaraṃ dadṛśe drauṇis tad adbhutam ivābhavat 30 tataḥ śarasahasrāṇi bahūni bharatarṣabha preṣayām āsa samare drauṇiḥ paramakopanaḥ 31 tām āpatantīṃ samare śaravṛṣṭiṃ sudāruṇām asinā tīkṣṇadhāreṇa ciccheda balināṃ varaḥ 32 tato 'sya vimalaṃ drauṇiḥ śatacandraṃ manoramam carmācchinad asiṃ cāsya khaṇḍayām āsa saṃyuge śitaiḥ subahuśo rājaṃs taṃ ca vivyādha patribhiḥ 33 śikhaṇḍī tu tataḥ khaḍgaṃ khaṇḍitaṃ tena sāyakaiḥ āvidhya vyasṛjat tūrṇaṃ jvalantam iva pannagam 34 tam āpatantaṃ sahasā kālānalasamaprabham ciccheda samare drauṇir darśayan pāṇilāghavam śikhaṇḍinaṃ ca vivyādha śarair bahubhir āyasaiḥ 35 śikhaṇḍī tu bhṛśaṃ rājaṃs tāḍyamānaḥ śitaiḥ śaraiḥ āruroha rathaṃ tūrṇaṃ mādhavasya mahātmanaḥ 36 sātyakis tu tataḥ kruddho rākṣasaṃ krūram āhave alambusaṃ śarair ghorair vivyādha balināṃ balī 37 rākṣasendras tatas tasya dhanuś ciccheda bhārata ardhacandreṇa samare taṃ ca vivyādha sāyakaiḥ māyāṃ ca rākṣasīṃ kṛtvā śaravarṣair avākirat 38 tatrādbhutam apaśyāma śaineyasya parākramam nāsaṃbhramad yat samare vadhyamānaḥ śitaiḥ śaraiḥ 39 aindram astraṃ ca vārṣṇeyo yojayām āsa bhārata vijayād yad anuprāptaṃ mādhavena yaśasvinā 40 tad astraṃ bhasmasāt kṛtvā māyāṃ tāṃ rākṣasīṃ tadā alambusaṃ śarair ghorair abhyākirata sarvaśaḥ parvataṃ vāridhārābhiḥ prāvṛṣīva balāhakaḥ 41 tat tathā pīḍitaṃ tena mādhavena mahātmanā pradudrāva bhayād rakṣo hitvā sātyakim āhave 42 tam ajeyaṃ rākṣasendraṃ saṃkhye maghavatā api śaineyaḥ prāṇadaj jitvā yodhānāṃ tava paśyatām 43 nyahanat tāvakāṃś cāpi sātyakiḥ satyavikramaḥ niśitair bahubhir bāṇais te 'dravanta bhayārditāḥ 44 etasminn eva kāle tu drupadasyātmajo balī dhṛṣṭadyumno mahārāja tava putraṃ janeśvaram chādayām āsa samare śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ 45 saṃchādyamāno viśikhair dhṛṣṭadyumnena bhārata vivyathe na ca rājendra tava putro janeśvaraḥ 46 dhṛṣṭadyumnaṃ ca samare tūrṇaṃ vivyādha sāyakaiḥ ṣaṣṭyā ca triṃśatā caiva tad adbhutam ivābhavat 47 tasya senāpatiḥ kruddho dhanuś ciccheda māriṣa hayāṃś ca caturaḥ śīghraṃ nijaghāna mahārathaḥ śaraiś cainaṃ suniśitaiḥ kṣipraṃ vivyādha saptabhiḥ 48 sa hatāśvān mahābāhur avaplutya rathād balī padātir asim udyamya prādravat pārṣataṃ prati 49 śakunis taṃ samabhyetya rājagṛddhī mahābalaḥ rājānaṃ sarvalokasya ratham āropayat svakam 50 tato nṛpaṃ parājitya pārṣataḥ paravīrahā nyahanat tāvakaṃ sainyaṃ vajrapāṇir ivāsuram 51 kṛtavarmā raṇe bhīmaṃ śarair ārcchan mahāratham pracchādayām āsa ca taṃ mahāmegho raviṃ yathā 52 tataḥ prahasya samare bhīmasenaḥ paraṃtapaḥ preṣayām āsa saṃkruddhaḥ sāyakān kṛtavarmaṇe 53 tair ardyamāno 'tirathaḥ sātvataḥ śastrakovidaḥ nākampata mahārāja bhīmaṃ cārchac chitaiḥ śaraiḥ 54 tasyāśvāṃś caturo hatvā bhīmaseno mahābalaḥ sārathiṃ pātayām āsa dhvajaṃ ca supariṣkṛtam 55 śarair bahuvidhaiś cainam ācinot paravīharā śakalīkṛtasarvāṅgaḥ śvāvidvat samadṛśyata 56 hatāśvāt tu rathāt tūrṇaṃ vṛṣakasya rathaṃ yayau syālasya te mahārāja tava putrasya paśyataḥ 57 bhīmaseno 'pi saṃkruddhas tava sainyam upādravat nijaghāna ca saṃkruddho daṇḍapāṇir ivāntakaḥ |