|
1
[धृ] एवं वयूढेष्व अनीकेषु मामकेष्व इतरेषु च कदं परहरतां शरेष्ठाः संप्रहारं परचक्रिरे 2 [स] समं वयूढेष्व अनीकेषु संनथ्धा रुचिरध्वजाः अपारम इव संथृश्य सागरप्रतिमं बलम 3 तेषां मध्ये सदितॊ राजा पुत्रॊ थुर्यॊधनस तव अब्रवीत तावकान सर्वान युध्यध्वम इति थंशिताः 4 ते मनः करूरम आस्दाय समभित्यक्तजीविताः पाण्डवान अभ्यवर्तन्त सर्व एवॊच्छ्रितध्वजाः 5 ततॊ युथ्धं समभवत तुमुलं लॊमहर्षणम तावकानां परेषां च वयतिषक्त रदथ्विपम 6 मुक्तास तु रदिभिर बाणा रुक्मपुङ्खाः सुतेजनाः संनिपेतुर अकुण्ठाग्रा नागेषु च हयेषु च 7 तदा परवृत्ते संग्रामे धनुर उथ्यम्य थंशितः अभिपत्य महाबाहुर भीष्मॊ भीमपराक्रमः 8 सौभथ्रे भीमसेने च शौनेये च महारदे केकये च विराते च धृष्टथ्युम्ने च पार्षते 9 एतेषु नरवीरेषु चेथिमत्स्येषु चाभितः ववर्ष शरवर्षाणि वृथ्धः कुरुपितामहः 10 पराकम्पत महाव्यूहस तस्मिन वीर समागमे सर्वेषाम एव सैन्यानाम आसीथ वयतिकरॊ महान 11 साथित धवजनागाश च हतप्रवर वाजिनः विप्रयातरदानीकाः समपथ्यन्त पाण्डवाः 12 अर्जुनस तु नरव्याघ्रॊ थृष्ट्वा भीष्मं महारदम वार्ष्णेयम अब्रवीत करुथ्धॊ याहि यत्र पितामहः 13 एष भीष्मः सुसंक्रुथ्धॊ वार्ष्णेय मम वाहिनीम नाशयिष्यति सुव्यक्तं थुर्यॊधन हिते रतः 14 एष थरॊणः कृपः शल्यॊ विकर्णश च जनार्थन धार्तराष्ट्राश च सहिता थुर्यॊधन पुरॊगमाः 15 पाञ्चालान निहनिष्यन्ति रक्षिता थृढधन्वना सॊ ऽहं भीष्मं गमिष्यामि सैन्यहेतॊर जनार्थन 16 तम अब्रवीथ वासुथेवॊ यत्तॊ भव धनंजय एष तवा परापये वीर पितामह रदं परति 17 एवम उक्त्वा ततः शौरी रदं तं लॊकविश्रुतम परापयाम आस भीष्माय रदं परति जनेश्वर 18 चञ्चथ बहु पताकेन बलाका वर्णवाजिना समुच्छ्रितमहाभीम नथथ वानरकेतुना महता मेघनाथेन रदेनाथित्यवर्चसा 19 विनिघ्नन कौरवानीकं शूरसेनांश च पाण्डवः आयाच छरान नुथञ शीघ्रं सुहृच छॊष विनाशनः 20 तम आपतन्तं वेगेन परभिन्नम इव वारणम तरासयानं रणे शूरान पातयन्तं च सायकैः 21 सैन्धव परमुखैर गुप्तः पराच्य सौवीरकेकयैः सहसा परत्युथीयाय भीष्मः शांतनवॊ ऽरजुनम 22 कॊ हि गाण्डीवधन्वानम अन्यः कुरुपितामहात थरॊण वैकर्तनाभ्यां वा रदः संयातुम अर्हति 23 ततॊ भीष्मॊ महाराज कौरवाणां पितामहः अर्जुनं सप्त सप्तत्या नाराचानां समावृणॊत 24 थरॊणश च पञ्चविंशत्या कृपः पञ्चाशता शरैः थुर्यॊधनश चतुःषष्ट्या शल्यश च नवभिः शरैः 25 सैन्धवॊ नवभिश चापि शकुनिश चापि पञ्चभिः विकर्णॊ थशभिर भल्लै राजन विव्याध पाण्डवम 26 स तैर विथ्धॊ महेष्वासः समन्तान निशितैः शरैः न विव्यदे महाबाहुर भिथ्यमान इवाचलः 27 स भीष्मं पञ्चविंशत्या कृपं च नवभिः शरैः थरॊणं षष्ट्या नरव्याघ्रॊ विकर्णं च तरिभिः शरैः 28 आर्तायनिं तरिभिर बाणै राजानं चापि पञ्चभिः परत्यविध्यथ अमेयात्मा किरीटी भरतर्षभ 29 तं सात्यकिर विराटश च धृष्टथ्युम्नश च पार्षतः थरौपथेयाभिमन्युश च परिवव्रुर धनंजयम 30 ततॊ थरॊणं महेष्वासं गाङ्गेयस्य परिये रतम अभ्यवर्षत पाञ्चाल्यः संयुक्तः सह सॊमकैः 31 भीष्मस तु रदिनां शरेष्ठस तूर्णं विव्याध पाण्डवम अशीत्या निशितैर बाणैस ततॊ ऽकरॊशन्त तावकाः 32 तेषां तु निनथं शरुत्वा परहृष्टानां परहृष्टवत परविवेश ततॊ मध्यं रदसिंहः परतापवान 33 तेषां तु रदसिंहानां मध्यं पराप्य धनंजयः चिक्रीड धनुषा राजँल लक्ष्यं कृत्वा महारदान 34 ततॊ थुर्यॊधनॊ राजा भीष्मम आह जनेश्वरः पीड्यमानं सवकं सैन्यं थृष्ट्वा पार्देन संयुगे 35 एष पाण्डुसुतस तात कृष्णेन सहितॊ बली यततां सर्वसैन्यानां मूलं नः परिकृन्तति तवयि जीवति गाङ्गेये थरॊणे च रदिनां वरे 36 तवत्कृते हय एष कर्णॊ ऽपि नयस्तशस्त्रॊ महारदः न युध्यति रणे पार्दं हितकामः सथा मम 37 स तदा कुरु गाङ्गेय यदा हन्येत फल्गुनः एवम उक्तस ततॊ राजन पिता थेवव्रतस तव धिक कषत्रधर्मम इत्य उक्त्वा ययौ पार्दरदं परति 38 उभौ शवेतहयौ राजन संसक्तौ थृश्यपार्दिवाः सिंहनाथान भृशं चक्रुः शङ्खशब्थांश च भारत 39 थरौणिर थुर्यॊधनश चैव विकर्णश च तवात्मजः परिवार्य रणे भीष्मं सदिता युथ्धाय मारिष 40 तदैव पाण्डवाः सर्वे परिवार्य धनंजयम सदिता युथ्धाय महते ततॊ युथ्धम अवर्तत 41 गाङ्गेयस तु रणे पार्दम आनर्छन नवभिः शरैः तम अर्जुनः परत्यविध्यथ थशभिर मर्म वेधिभिः 42 ततः शरसहस्रेण सुप्रयुक्तेन पाण्डवः अर्जुनः समरश्लाघी भीष्मस्यावारयथ थिशः 43 शरजालं ततस तत तु शरजालेन कौरव वारयाम आस पार्दस्य भीष्मः शांतनवस तदा 44 उभौ परमसंहृष्टाव उभौ युथ्धाभिनन्थिनौ निर्विशेषम अयुध्येतां कृतप्रतिकृतैषिणौ 45 भीष्म चापविमुक्तानि शरजालानि संधशः शीर्यमाणान्य अथृश्यन्त भिन्नान्य अर्जुन सायकैः 46 तदैवार्जुन मुक्तानि शरजालानि भागशः गाङ्गेय शरनुन्नानि नयपतन्त महीतले 47 अर्जुनः पञ्चविंशत्या भीष्मम आर्च्छच छितैः शरैः भीष्मॊ ऽपि समरे पार्दं विव्याध तरिंशता शरैः 48 अन्यॊन्यस्य हयान विथ्ध्वा धवजौ च सुमहाबलौ रदेषां रदचक्रे च चिक्रीडतुर अरिंथमौ 49 ततः करुथ्धॊ महाराज भीष्मः परहरतां वरः वासुथेवं तरिभिर बाणैर आजघान सतनान्तरे 50 भीष्मचापच्युतैर बाणैर निर्विथ्धॊ मधुसूथनः विरराज रणे राजन स पुष्प इव किंशुकः 51 ततॊ ऽरजुनॊ भृशं करुथ्धॊ निर्विथ्धं परेक्ष्य माधवम गाङ्गेय सारदिं संख्ये निर्बिभेथ तरिभिः शरैः 52 यतमानौ तु तौ वीराव अन्यॊन्यस्य वधं परति नाशक्नुतां तथान्यॊन्यम अभिसंधातुम आहवे 53 मण्डलानि विचित्राणि गतप्रत्यागतानि च अथर्शयेतां बहुधा सूत सामर्द्य लाघवात 54 अन्तरं च परहारेषु तर्कयन्तौ महारदौ राजन्न अन्तरमार्गस्दौ सदिताव आस्तां मुहुर मुहुः 55 उभौ सिंहरवॊन्मिश्रं शङ्खशब्थं परचक्रतुः तदैव चापनिर्घॊषं चक्रतुस तौ महारदौ 56 तयॊः शङ्खप्रणाथेन रदनेमि सवनेन च थारिता सहसा भूमिश चकम्प च ननाथ च 57 न तयॊर अन्तरं कश चिथ थथृशे भरतर्षभ बलिनौ समरे शूराव अन्यॊन्यसथृशाव उभौ 58 चिह्नमात्रेण भीष्मं तु परजज्ञुस तत्र कौरवाः तदा पाण्डुसुताः पार्दं चिह्नमात्रेण जज्ञिरे 59 तयॊर नृवरयॊ राजन थृश्यताथृक पराक्रमम विस्मयं सर्वभूतानि जग्मुर भारत संयुगे 60 न तयॊर विवरं कश चिथ रणे पश्यति भारत धर्मे सदितस्य हि यदा न कश चिथ वृजिनं कव चित 61 उभौ हि शरजालेन ताव अथृश्यौ बभूवतुः परकाशौ च पुनस तूर्णं बभूवतुर उभौ रणे 62 तत्र थेवाः स गन्धर्वाश चारणाश च सहर्षिभिः अन्यॊन्यं परत्यभाषन्त तयॊर थृष्ट्वा पराक्रमम 63 न शक्यौ युधि संरब्धौ जेतुम एतौ महारदौ स थेवासुरगन्धर्वैर लॊकैर अपि कदं चन 64 आश्चर्यभूतं लॊकेषु युथ्धम एतन महाथ्भुतम नैताथृशानि युथ्धानि भविष्यन्ति कदं चन 65 नापि शक्यॊ रणे जेतुं भीष्मः पार्देन धीमता सधनुश च रदस्दश च परवपन सायकान रणे 66 तदैव पाण्डवं युथ्धे थेवैर अपि थुरासथम न विजेतुं रणे भीष्म उत्सहेत धनुर्धरम 67 इति सम वाचः शरूयन्ते परॊच्चरन्त्यस ततस ततः गाङ्गेयार्जुनयॊः संख्ये सतवयुक्ता विशां पते 68 तवथीयास तु ततॊ यॊधाः पाण्डवेयाश च भारत अन्यॊन्यं समरे जघ्नुस तयॊस तत्र पराक्रमे 69 शितधारैस तदा खड्गैर विमलैश च परश्वधैः शरैर अन्यैश च बहुभिः शस्त्रैर नानाविधैर युधि उभयॊः सेनयॊर वीरा नयकृन्तन्त परस्परम 70 वर्तमाने तदा घॊरे तस्मिन युथ्धे सुथारुणे थरॊण पाञ्चाल्ययॊ राजन महान आसीत समागमः |
1
[dhṛ] evaṃ vyūḍheṣv anīkeṣu māmakeṣv itareṣu ca kathaṃ praharatāṃ śreṣṭhāḥ saṃprahāraṃ pracakrire 2 [s] samaṃ vyūḍheṣv anīkeṣu saṃnaddhā ruciradhvajāḥ apāram iva saṃdṛśya sāgarapratimaṃ balam 3 teṣāṃ madhye sthito rājā putro duryodhanas tava abravīt tāvakān sarvān yudhyadhvam iti daṃśitāḥ 4 te manaḥ krūram āsthāya samabhityaktajīvitāḥ pāṇḍavān abhyavartanta sarva evocchritadhvajāḥ 5 tato yuddhaṃ samabhavat tumulaṃ lomaharṣaṇam tāvakānāṃ pareṣāṃ ca vyatiṣakta rathadvipam 6 muktās tu rathibhir bāṇā rukmapuṅkhāḥ sutejanāḥ saṃnipetur akuṇṭhāgrā nāgeṣu ca hayeṣu ca 7 tathā pravṛtte saṃgrāme dhanur udyamya daṃśitaḥ abhipatya mahābāhur bhīṣmo bhīmaparākramaḥ 8 saubhadre bhīmasene ca śauneye ca mahārathe kekaye ca virāte ca dhṛṣṭadyumne ca pārṣate 9 eteṣu naravīreṣu cedimatsyeṣu cābhitaḥ vavarṣa śaravarṣāṇi vṛddhaḥ kurupitāmahaḥ 10 prākampata mahāvyūhas tasmin vīra samāgame sarveṣām eva sainyānām āsīd vyatikaro mahān 11 sādita dhvajanāgāś ca hatapravara vājinaḥ viprayātarathānīkāḥ samapadyanta pāṇḍavāḥ 12 arjunas tu naravyāghro dṛṣṭvā bhīṣmaṃ mahāratham vārṣṇeyam abravīt kruddho yāhi yatra pitāmahaḥ 13 eṣa bhīṣmaḥ susaṃkruddho vārṣṇeya mama vāhinīm nāśayiṣyati suvyaktaṃ duryodhana hite rataḥ 14 eṣa droṇaḥ kṛpaḥ śalyo vikarṇaś ca janārdana dhārtarāṣṭrāś ca sahitā duryodhana purogamāḥ 15 pāñcālān nihaniṣyanti rakṣitā dṛḍhadhanvanā so 'haṃ bhīṣmaṃ gamiṣyāmi sainyahetor janārdana 16 tam abravīd vāsudevo yatto bhava dhanaṃjaya eṣa tvā prāpaye vīra pitāmaha rathaṃ prati 17 evam uktvā tataḥ śaurī rathaṃ taṃ lokaviśrutam prāpayām āsa bhīṣmāya rathaṃ prati janeśvara 18 cañcad bahu patākena balākā varṇavājinā samucchritamahābhīma nadad vānaraketunā mahatā meghanādena rathenādityavarcasā 19 vinighnan kauravānīkaṃ śūrasenāṃś ca pāṇḍavaḥ āyāc charān nudañ śīghraṃ suhṛc choṣa vināśanaḥ 20 tam āpatantaṃ vegena prabhinnam iva vāraṇam trāsayānaṃ raṇe śūrān pātayantaṃ ca sāyakaiḥ 21 saindhava pramukhair guptaḥ prācya sauvīrakekayaiḥ sahasā pratyudīyāya bhīṣmaḥ śāṃtanavo 'rjunam 22 ko hi gāṇḍīvadhanvānam anyaḥ kurupitāmahāt droṇa vaikartanābhyāṃ vā rathaḥ saṃyātum arhati 23 tato bhīṣmo mahārāja kauravāṇāṃ pitāmahaḥ arjunaṃ sapta saptatyā nārācānāṃ samāvṛṇot 24 droṇaś ca pañcaviṃśatyā kṛpaḥ pañcāśatā śaraiḥ duryodhanaś catuḥṣaṣṭyā śalyaś ca navabhiḥ śaraiḥ 25 saindhavo navabhiś cāpi śakuniś cāpi pañcabhiḥ vikarṇo daśabhir bhallai rājan vivyādha pāṇḍavam 26 sa tair viddho maheṣvāsaḥ samantān niśitaiḥ śaraiḥ na vivyathe mahābāhur bhidyamāna ivācalaḥ 27 sa bhīṣmaṃ pañcaviṃśatyā kṛpaṃ ca navabhiḥ śaraiḥ droṇaṃ ṣaṣṭyā naravyāghro vikarṇaṃ ca tribhiḥ śaraiḥ 28 ārtāyaniṃ tribhir bāṇai rājānaṃ cāpi pañcabhiḥ pratyavidhyad ameyātmā kirīṭī bharatarṣabha 29 taṃ sātyakir virāṭaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ draupadeyābhimanyuś ca parivavrur dhanaṃjayam 30 tato droṇaṃ maheṣvāsaṃ gāṅgeyasya priye ratam abhyavarṣata pāñcālyaḥ saṃyuktaḥ saha somakaiḥ 31 bhīṣmas tu rathināṃ śreṣṭhas tūrṇaṃ vivyādha pāṇḍavam aśītyā niśitair bāṇais tato 'krośanta tāvakāḥ 32 teṣāṃ tu ninadaṃ śrutvā prahṛṣṭānāṃ prahṛṣṭavat praviveśa tato madhyaṃ rathasiṃhaḥ pratāpavān 33 teṣāṃ tu rathasiṃhānāṃ madhyaṃ prāpya dhanaṃjayaḥ cikrīḍa dhanuṣā rājaṁl lakṣyaṃ kṛtvā mahārathān 34 tato duryodhano rājā bhīṣmam āha janeśvaraḥ pīḍyamānaṃ svakaṃ sainyaṃ dṛṣṭvā pārthena saṃyuge 35 eṣa pāṇḍusutas tāta kṛṣṇena sahito balī yatatāṃ sarvasainyānāṃ mūlaṃ naḥ parikṛntati tvayi jīvati gāṅgeye droṇe ca rathināṃ vare 36 tvatkṛte hy eṣa karṇo 'pi nyastaśastro mahārathaḥ na yudhyati raṇe pārthaṃ hitakāmaḥ sadā mama 37 sa tathā kuru gāṅgeya yathā hanyeta phalgunaḥ evam uktas tato rājan pitā devavratas tava dhik kṣatradharmam ity uktvā yayau pārtharathaṃ prati 38 ubhau śvetahayau rājan saṃsaktau dṛśyapārthivāḥ siṃhanādān bhṛśaṃ cakruḥ śaṅkhaśabdāṃś ca bhārata 39 drauṇir duryodhanaś caiva vikarṇaś ca tavātmajaḥ parivārya raṇe bhīṣmaṃ sthitā yuddhāya māriṣa 40 tathaiva pāṇḍavāḥ sarve parivārya dhanaṃjayam sthitā yuddhāya mahate tato yuddham avartata 41 gāṅgeyas tu raṇe pārtham ānarchan navabhiḥ śaraiḥ tam arjunaḥ pratyavidhyad daśabhir marma vedhibhiḥ 42 tataḥ śarasahasreṇa suprayuktena pāṇḍavaḥ arjunaḥ samaraślāghī bhīṣmasyāvārayad diśaḥ 43 śarajālaṃ tatas tat tu śarajālena kaurava vārayām āsa pārthasya bhīṣmaḥ śāṃtanavas tathā 44 ubhau paramasaṃhṛṣṭāv ubhau yuddhābhinandinau nirviśeṣam ayudhyetāṃ kṛtapratikṛtaiṣiṇau 45 bhīṣma cāpavimuktāni śarajālāni saṃdhaśaḥ śīryamāṇāny adṛśyanta bhinnāny arjuna sāyakaiḥ 46 tathaivārjuna muktāni śarajālāni bhāgaśaḥ gāṅgeya śaranunnāni nyapatanta mahītale 47 arjunaḥ pañcaviṃśatyā bhīṣmam ārcchac chitaiḥ śaraiḥ bhīṣmo 'pi samare pārthaṃ vivyādha triṃśatā śaraiḥ 48 anyonyasya hayān viddhvā dhvajau ca sumahābalau ratheṣāṃ rathacakre ca cikrīḍatur ariṃdamau 49 tataḥ kruddho mahārāja bhīṣmaḥ praharatāṃ varaḥ vāsudevaṃ tribhir bāṇair ājaghāna stanāntare 50 bhīṣmacāpacyutair bāṇair nirviddho madhusūdanaḥ virarāja raṇe rājan sa puṣpa iva kiṃśukaḥ 51 tato 'rjuno bhṛśaṃ kruddho nirviddhaṃ prekṣya mādhavam gāṅgeya sārathiṃ saṃkhye nirbibheda tribhiḥ śaraiḥ 52 yatamānau tu tau vīrāv anyonyasya vadhaṃ prati nāśaknutāṃ tadānyonyam abhisaṃdhātum āhave 53 maṇḍalāni vicitrāṇi gatapratyāgatāni ca adarśayetāṃ bahudhā sūta sāmarthya lāghavāt 54 antaraṃ ca prahāreṣu tarkayantau mahārathau rājann antaramārgasthau sthitāv āstāṃ muhur muhuḥ 55 ubhau siṃharavonmiśraṃ śaṅkhaśabdaṃ pracakratuḥ tathaiva cāpanirghoṣaṃ cakratus tau mahārathau 56 tayoḥ śaṅkhapraṇādena rathanemi svanena ca dāritā sahasā bhūmiś cakampa ca nanāda ca 57 na tayor antaraṃ kaś cid dadṛśe bharatarṣabha balinau samare śūrāv anyonyasadṛśāv ubhau 58 cihnamātreṇa bhīṣmaṃ tu prajajñus tatra kauravāḥ tathā pāṇḍusutāḥ pārthaṃ cihnamātreṇa jajñire 59 tayor nṛvarayo rājan dṛśyatādṛk parākramam vismayaṃ sarvabhūtāni jagmur bhārata saṃyuge 60 na tayor vivaraṃ kaś cid raṇe paśyati bhārata dharme sthitasya hi yathā na kaś cid vṛjinaṃ kva cit 61 ubhau hi śarajālena tāv adṛśyau babhūvatuḥ prakāśau ca punas tūrṇaṃ babhūvatur ubhau raṇe 62 tatra devāḥ sa gandharvāś cāraṇāś ca saharṣibhiḥ anyonyaṃ pratyabhāṣanta tayor dṛṣṭvā parākramam 63 na śakyau yudhi saṃrabdhau jetum etau mahārathau sa devāsuragandharvair lokair api kathaṃ cana 64 āścaryabhūtaṃ lokeṣu yuddham etan mahādbhutam naitādṛśāni yuddhāni bhaviṣyanti kathaṃ cana 65 nāpi śakyo raṇe jetuṃ bhīṣmaḥ pārthena dhīmatā sadhanuś ca rathasthaś ca pravapan sāyakān raṇe 66 tathaiva pāṇḍavaṃ yuddhe devair api durāsadam na vijetuṃ raṇe bhīṣma utsaheta dhanurdharam 67 iti sma vācaḥ śrūyante proccarantyas tatas tataḥ gāṅgeyārjunayoḥ saṃkhye stavayuktā viśāṃ pate 68 tvadīyās tu tato yodhāḥ pāṇḍaveyāś ca bhārata anyonyaṃ samare jaghnus tayos tatra parākrame 69 śitadhārais tathā khaḍgair vimalaiś ca paraśvadhaiḥ śarair anyaiś ca bahubhiḥ śastrair nānāvidhair yudhi ubhayoḥ senayor vīrā nyakṛntanta parasparam 70 vartamāne tathā ghore tasmin yuddhe sudāruṇe droṇa pāñcālyayo rājan mahān āsīt samāgamaḥ |