|
1
भीष्म उवाच तम अहं समयन्न इव रणे परत्यभाषं वयवस्दितम भूमिष्ठं नॊत्सहे यॊथ्धुं भवन्तं रदम आस्दितः 2 आरॊह सयन्थनं वीर कवचं च महाभुज बधान समरे राम यथि यॊथ्धुं मयेच्छसि 3 ततॊ माम अब्रवीथ रामः समयमानॊ रणाजिरे रदॊ मे मेथिनी भीष्म वाहा वेथाः सथश्ववत 4 सूतॊ मे मातरिश्वा वै कवचं वेथमातरः सुसंवीतॊ रणे ताभिर यॊत्स्ये ऽहं कुरुनन्थन 5 एवं बरुवाणॊ गान्धारे रामॊ मां सत्यविक्रमः शरव्रातेन महता सर्वतः पर्यवारयत 6 ततॊ ऽपश्यं जामथग्न्यं रदे थिव्ये वयवस्दितम सर्वायुधधरे शरीमत्य अथ्भुतॊपमथर्शने 7 मनसा विहिते पुण्ये विस्तीर्णे नगरॊपमे थिव्याश्वयुजि संनथ्धे काञ्चनेन विभूषिते 8 धवजेन च महाबाहॊ सॊमालंकृतलक्ष्मणा धनुर्धरॊ बथ्धतूणॊ बथ्धगॊधाङ्गुलित्रवान 9 सारद्यं कृतवांस तत्र युयुत्सॊर अकृतव्रणः सखा वेथविथ अत्यन्तं थयितॊ भार्गवस्य ह 10 आह्वयानः स मां युथ्धे मनॊ हर्षयतीव मे पुनः पुनर अभिक्रॊशन्न अभियाहीति भार्गवः 11 तम आथित्यम इवॊथ्यन्तम अनाधृष्यं महाबलम कषत्रियान्तकरं रामम एकम एकः समासथम 12 ततॊ ऽहं बाणपातेषु तरिषु वाहान निगृह्य वै अवतीर्य धनुर नयस्य पथातिर ऋषिसत्तमम 13 अभ्यगच्छं तथा रामम अर्चिष्यन थविजसत्तमम अभिवाथ्य चैनं विधिवथ अब्रुवं वाक्यम उत्तमम 14 यॊत्स्ये तवया रणे राम विशिष्टेनाधिकेन च गुरुणा धर्मशीलेन जयम आशास्स्व मे विभॊ 15 राम उवाच एवम एतत कुरुश्रेष्ठ कर्तव्यं भूतिम इच्छता धर्मॊ हय एष महाबाहॊ विशिष्टैः सह युध्यताम 16 शपेयं तवां न चेथ एवम आगच्छेदा विशां पते युध्यस्व तवं रणे यत्तॊ धैर्यम आलम्ब्य कौरव 17 न तु ते जयम आशासे तवां हि जेतुम अहं सदितः गच्छ युध्यस्व धर्मेण परीतॊ ऽसमि चरितेन ते 18 भीष्म उवाच ततॊ ऽहं तं नमस्कृत्य रदम आरुह्य सत्वरः पराध्मापयं रणे शङ्खं पुनर हेमविभूषितम 19 ततॊ युथ्धं समभवन मम तस्य च भारत थिवसान सुबहून राजन परस्परजिगीषया 20 स मे तस्मिन रणे पूर्वं पराहरत कङ्कपत्रिभिः षष्ट्या शतैश च नवभिः शराणाम अग्निवर्चसाम 21 चत्वारस तेन मे वाहाः सूतश चैव विशां पते परतिरुथ्धास तदैवाहं समरे थंशितः सदितः 22 नमस्कृत्य च थेवेभ्यॊ बराह्मणेभ्यश च भारत तम अहं समयन्न इव रणे परत्यभाषं वयवस्दितम 23 आचार्यता मानिता मे निर्मर्याथे हय अपि तवयि भूयस तु शृणु मे बरह्मन संपथं धर्मसंग्रहे 24 ये ते वेथाः शरीरस्दा बराह्मण्यं यच च ते महत तपश च सुमहत तप्तं न तेभ्यः परहराम्य अहम 25 परहरे कषत्रधर्मस्य यं तवं राम समास्दितः बराह्मणः कषत्रियत्वं हि याति शस्त्रसमुथ्यमात 26 पश्य मे धनुषॊ वीर्यं पश्य बाह्वॊर बलं च मे एष ते कार्मुकं वीर थविधा कुर्मि ससायकम 27 तस्याहं निशितं भल्लं पराहिण्वं भरतर्षभ तेनास्य धनुषः कॊटिश छिन्ना भूमिम अदागमत 28 नव चापि पृषत्कानां शतानि नतपर्वणाम पराहिण्वं कङ्कपत्राणां जामथग्न्यरदं परति 29 काये विषक्तास तु तथा वायुनाभिसमीरिताः चेलुः कषरन्तॊ रुधिरं नागा इव च ते शराः 30 कषतजॊक्षितसर्वाङ्गः कषरन स रुधिरं वरणैः बभौ रामस तथा राजन मेरुर धातून इवॊत्सृजन 31 हेमन्तान्ते ऽशॊक इव रक्तस्तबकमण्डितः बभौ रामस तथा राजन कव चित किंशुकसंनिभः 32 ततॊ ऽनयथ धनुर आथाय रामः करॊधसमन्वितः हेमपुङ्खान सुनिशिताञ शरांस तान हि ववर्ष सः 33 ते समासाथ्य मां रौथ्रा बहुधा मर्मभेथिनः अकम्पयन महावेगाः सर्पानलविषॊपमाः 34 ततॊ ऽहं समवष्टभ्य पुनर आत्मानम आहवे शतसंख्यैः शरैः करुथ्धस तथा रामम अवाकिरम 35 स तैर अग्न्यर्कसंकाशैः शरैर आशीविषॊपमैः शितैर अभ्यर्थितॊ रामॊ मन्थचेता इवाभवत 36 ततॊ ऽहं कृपयाविष्टॊ विनिन्थ्यात्मानम आत्मना धिग धिग इत्य अब्रुवं युथ्धं कषत्रं च भरतर्षभ 37 असकृच चाब्रुवं राजञ शॊकवेगपरिप्लुतः अहॊ बत कृतं पापं मयेथं कषत्रकर्मणा 38 गुरुर थविजातिर धर्मात्मा यथ एवं पीडितः शरैः ततॊ न पराहरं भूयॊ जामथग्न्याय भारत 39 अदावताप्य पृदिवीं पूषा थिवससंक्षये जगामास्तं सहस्रांशुस ततॊ युथ्धम उपारमत |
1
bhīṣma uvāca tam ahaṃ smayann iva raṇe pratyabhāṣaṃ vyavasthitam bhūmiṣṭhaṃ notsahe yoddhuṃ bhavantaṃ ratham āsthitaḥ 2 āroha syandanaṃ vīra kavacaṃ ca mahābhuja badhāna samare rāma yadi yoddhuṃ mayecchasi 3 tato mām abravīd rāmaḥ smayamāno raṇājire ratho me medinī bhīṣma vāhā vedāḥ sadaśvavat 4 sūto me mātariśvā vai kavacaṃ vedamātaraḥ susaṃvīto raṇe tābhir yotsye 'haṃ kurunandana 5 evaṃ bruvāṇo gāndhāre rāmo māṃ satyavikramaḥ śaravrātena mahatā sarvataḥ paryavārayat 6 tato 'paśyaṃ jāmadagnyaṃ rathe divye vyavasthitam sarvāyudhadhare śrīmaty adbhutopamadarśane 7 manasā vihite puṇye vistīrṇe nagaropame divyāśvayuji saṃnaddhe kāñcanena vibhūṣite 8 dhvajena ca mahābāho somālaṃkṛtalakṣmaṇā dhanurdharo baddhatūṇo baddhagodhāṅgulitravān 9 sārathyaṃ kṛtavāṃs tatra yuyutsor akṛtavraṇaḥ sakhā vedavid atyantaṃ dayito bhārgavasya ha 10 āhvayānaḥ sa māṃ yuddhe mano harṣayatīva me punaḥ punar abhikrośann abhiyāhīti bhārgavaḥ 11 tam ādityam ivodyantam anādhṛṣyaṃ mahābalam kṣatriyāntakaraṃ rāmam ekam ekaḥ samāsadam 12 tato 'haṃ bāṇapāteṣu triṣu vāhān nigṛhya vai avatīrya dhanur nyasya padātir ṛṣisattamam 13 abhyagacchaṃ tadā rāmam arciṣyan dvijasattamam abhivādya cainaṃ vidhivad abruvaṃ vākyam uttamam 14 yotsye tvayā raṇe rāma viśiṣṭenādhikena ca guruṇā dharmaśīlena jayam āśāssva me vibho 15 rāma uvāca evam etat kuruśreṣṭha kartavyaṃ bhūtim icchatā dharmo hy eṣa mahābāho viśiṣṭaiḥ saha yudhyatām 16 śapeyaṃ tvāṃ na ced evam āgacchethā viśāṃ pate yudhyasva tvaṃ raṇe yatto dhairyam ālambya kaurava 17 na tu te jayam āśāse tvāṃ hi jetum ahaṃ sthitaḥ gaccha yudhyasva dharmeṇa prīto 'smi caritena te 18 bhīṣma uvāca tato 'haṃ taṃ namaskṛtya ratham āruhya satvaraḥ prādhmāpayaṃ raṇe śaṅkhaṃ punar hemavibhūṣitam 19 tato yuddhaṃ samabhavan mama tasya ca bhārata divasān subahūn rājan parasparajigīṣayā 20 sa me tasmin raṇe pūrvaṃ prāharat kaṅkapatribhiḥ ṣaṣṭyā śataiś ca navabhiḥ śarāṇām agnivarcasām 21 catvāras tena me vāhāḥ sūtaś caiva viśāṃ pate pratiruddhās tathaivāhaṃ samare daṃśitaḥ sthitaḥ 22 namaskṛtya ca devebhyo brāhmaṇebhyaś ca bhārata tam ahaṃ smayann iva raṇe pratyabhāṣaṃ vyavasthitam 23 ācāryatā mānitā me nirmaryāde hy api tvayi bhūyas tu śṛṇu me brahman saṃpadaṃ dharmasaṃgrahe 24 ye te vedāḥ śarīrasthā brāhmaṇyaṃ yac ca te mahat tapaś ca sumahat taptaṃ na tebhyaḥ praharāmy aham 25 prahare kṣatradharmasya yaṃ tvaṃ rāma samāsthitaḥ brāhmaṇaḥ kṣatriyatvaṃ hi yāti śastrasamudyamāt 26 paśya me dhanuṣo vīryaṃ paśya bāhvor balaṃ ca me eṣa te kārmukaṃ vīra dvidhā kurmi sasāyakam 27 tasyāhaṃ niśitaṃ bhallaṃ prāhiṇvaṃ bharatarṣabha tenāsya dhanuṣaḥ koṭiś chinnā bhūmim athāgamat 28 nava cāpi pṛṣatkānāṃ śatāni nataparvaṇām prāhiṇvaṃ kaṅkapatrāṇāṃ jāmadagnyarathaṃ prati 29 kāye viṣaktās tu tadā vāyunābhisamīritāḥ celuḥ kṣaranto rudhiraṃ nāgā iva ca te śarāḥ 30 kṣatajokṣitasarvāṅgaḥ kṣaran sa rudhiraṃ vraṇaiḥ babhau rāmas tadā rājan merur dhātūn ivotsṛjan 31 hemantānte 'śoka iva raktastabakamaṇḍitaḥ babhau rāmas tadā rājan kva cit kiṃśukasaṃnibhaḥ 32 tato 'nyad dhanur ādāya rāmaḥ krodhasamanvitaḥ hemapuṅkhān suniśitāñ śarāṃs tān hi vavarṣa saḥ 33 te samāsādya māṃ raudrā bahudhā marmabhedinaḥ akampayan mahāvegāḥ sarpānalaviṣopamāḥ 34 tato 'haṃ samavaṣṭabhya punar ātmānam āhave śatasaṃkhyaiḥ śaraiḥ kruddhas tadā rāmam avākiram 35 sa tair agnyarkasaṃkāśaiḥ śarair āśīviṣopamaiḥ śitair abhyardito rāmo mandacetā ivābhavat 36 tato 'haṃ kṛpayāviṣṭo vinindyātmānam ātmanā dhig dhig ity abruvaṃ yuddhaṃ kṣatraṃ ca bharatarṣabha 37 asakṛc cābruvaṃ rājañ śokavegapariplutaḥ aho bata kṛtaṃ pāpaṃ mayedaṃ kṣatrakarmaṇā 38 gurur dvijātir dharmātmā yad evaṃ pīḍitaḥ śaraiḥ tato na prāharaṃ bhūyo jāmadagnyāya bhārata 39 athāvatāpya pṛthivīṃ pūṣā divasasaṃkṣaye jagāmāstaṃ sahasrāṃśus tato yuddham upāramat |