|
1
[व] कृष्णस्य वचनं शरुत्वा धृतराष्ट्रॊ जनेश्वरः विथुरं सर्वधर्मज्ञं तवरमाणॊ ऽभयभाषत 2 गच्छ तात महाप्राज्ञां गान्धारीं थीर्घथर्शिनीम आनयेह तया सार्धम अनुनेष्यामि थुर्मतिम 3 यथि सापि थुरात्मानं शमयेथ थुष्टचेतसम अपि कृष्णाय सुहृथस तिष्ठेम वचने वयम 4 अपि लॊभाभिभूतस्य पन्दानम अनुथर्शयेत थुर्बुथ्धेर थुःसहायस्य समर्दं बरुवती वचः 5 अपि नॊ वयसनं घॊरं थुर्यॊधनकृतं महत शमयेच चिररात्राय यॊगक्षेमवथ अव्ययम 6 राज्ञस तु वचनं शरुत्वा विथुरॊ थीर्घथर्शिनीम आनयाम आस गान्धारीं धृतराष्ट्रस्य शासनात 7 एष गान्धारि पुत्रस ते थुरात्मा शासनातिगः ऐश्वर्यलॊभाथ ऐश्वर्यं जीवितं च परहास्यति 8 अशिष्टवथ अमर्याथः पापैः सह थुरात्मभिः सभाया निर्गतॊ मूढॊ वयतिक्रम्य सुहृथ वचः 9 सा भर्तुर वचनं शरुत्वा राजपुत्री यशस्विनी अन्विच्छन्ती महच छरेयॊ गान्धारी वाक्यम अब्रवीत 10 आनयेह सुतं कषिप्रं राज्यकामुकम आतुरम न हि राज्यम अशिष्टेन शक्यं धर्मार्दलॊपिना 11 तवं हय एवात्र भृशं गर्ह्यॊ धृतराष्ट्र सुतप्रियः यॊ जानपापताम अस्य तत परज्ञाम अनुवर्तसे 12 स एष काममन्युभ्यां परलब्धॊ मॊहम आस्दितः अशक्यॊ ऽथय तवया राजन विनिवर्तयितुं बलात 13 राज्यप्रथाने मूढस्य बालिशस्य थुरात्मनः थुःसहायस्य लुब्धस्य धृतराष्ट्रॊ ऽशरुते फलम 14 कदं हि सवजने भेथम उपेक्षेत महामतिः भिन्नं हि सवजनेन तवां परसहिष्यन्ति शत्रवः 15 या हि शक्या महाराज साम्ना थानेन वा पुनः निस्तर्तुम आपथः सवेषु थण्डं कस तत्र पातयेत 16 शासनाथ धृतराष्ट्रस्य थुर्यॊधनम अमर्षणम मातुश च वचनात कषत्ता सभां परावेशयत पुनः 17 स मातुर वचनाकाङ्क्षी परविवेश सभां पुनः अभिताम्रेक्षणः करॊधान निःश्वसन्न इव पन्नगः 18 तं परविष्टम अभिप्रेक्ष्य पुत्रम उत्पदम आस्दितम विगर्हमाणा गान्धारी समर्दं वाक्यम अब्रवीत 19 थुर्यॊधन निबॊधेथं वचनं मम पुत्रक हितं ते सानुबन्धस्य तदायत्यां सुखॊथयम 20 भीष्मस्य तु पितुश चैव मम चापचितिः कृता भवेथ थरॊण मुखानां च सुहृथां शाम्यता तवया 21 न हि राज्यं महाप्राज्ञ सवेन कामेन शक्यते अवाप्तुं रक्षितुं वापि भॊक्तुं वा भरतर्षभ 22 न हय अवश्येन्थ्रियॊ राज्यम अश्नीयाथ थीर्घम अन्तरम विजितात्मा तु मेधावी स राज्यम अभिपालयेत 23 कामक्रॊधौ हि पुरुषम अर्द्येभ्यॊ वयपकर्षतः तौ तु शत्रू विनिर्जित्य राजा विजयते महीम 24 लॊकेश्वर परभुत्वं हि महथ एतथ थुरात्मभिः राज्यं नामेप्सितं सदानं न शक्यम अभिरक्षितुम 25 इन्थ्रियाणि महत परेप्सुर नियच्छेथ अर्दधर्मयॊः इन्थ्रियैर नियतैर बुथ्धिर वर्धते ऽगनिर इवेन्धनैः 26 अविध्येयानि हीमानि वयापाथयितुम अप्य अलम अविधेया इवाथान्ता हयाः पदि कुसारदिम 27 अविजित्य य आत्मानम अमात्यान विजिगीषते अजितात्माजितामात्यः सॊ ऽवशः परिहीयते 28 आत्मानम एव परदमं थेशरूपेण यॊ जयेत ततॊ ऽमात्यान अमित्रांश च न मॊघं विजिगीषते 29 वश्येन्थ्रियं जितामात्यं धृतथण्डं विकारिषु परीक्ष्य कारिणं धीरम अत्यन्तं शरीर निषेवते 30 कषुथ्राक्षेणेव जालेन झषाव अपिहिताव उभौ कामक्रॊधौ शरीरस्दौ परज्ञानं तौ विलुम्पतः 31 याभ्यां हि थेवाः सवर्यातुः सवर्गस्यापिथधुर मुखम बिभ्यतॊ ऽनुपरागस्य कामक्रॊधौ सम वर्धितौ 32 कामं करॊधं च लॊभं च थम्भं थर्पं च भूमिपः सम्यग विजेतुं यॊ वेथ स समीम अभिजायते 33 सततं निग्रहे युक्त इन्थ्रियाणां भवेन नृपः ईप्सन्न अर्दं च धर्मं च थविषतां च पराभवम 34 कामाभिभूतः करॊधाथ वा यॊ मिद्या परतिपथ्यते सवेषु चान्येषु वा तस्य न सहाया भवन्त्य उत 35 एकीभूतैर महाप्राज्ञैः शूरैर अरिनिबर्हणैः पाण्डवैः पृदिवीं तात भॊक्ष्यसे सहितः सुखी 36 यदा भीष्मः शांतनवॊ थरॊणश चापि महारदः आहतुस तात तः सत्यम अजेयौ कृष्ण पाण्डवौ 37 परपथ्यस्व महाबाहुं कृष्णम अक्लिष्टकारिणम परसन्नॊ हि सुखाय सयाथ उभयॊर एव केशवः 38 सुहेथाम अर्दकामानां यॊ न तिष्ठति शासने पराज्ञानां कृतविथ्यानां स नरः शत्रुनन्थनः 39 न युथ्धे तात कल्याणं न धर्मार्दौ कुतः सुखम न चापि विजयॊ नित्यं मा युथ्धे चेत आधिदाः 40 भीष्मेण हि महाप्राज्ञ पित्रा ते बाह्लिकेन च थत्तॊ ऽंशः पाण्डुपुत्राणां भेथाथ भीतैर अरिंथम 41 तस्य चैतत परथानस्य फलम अथ्यानुपश्यसि यथ्भुङ्क्षे पृदिवीं सर्वां शूरैर निहतकण्टकाम 42 परयच्छ पाण्डुपुत्राणाम्यदॊचितम अरिंथम यथीच्छसि सहामात्यॊ भॊक्तुम अर्धं महीक्षिताम 43 अलम अर्धं पृदिव्यास ते सहामात्यस्य जीवनम सुहृथां वचने तिष्ठन यशः पराप्स्यसि भारत 44 शरीमथ्भिर आत्मवथ्भिर हि बुथ्धिमथ्भिर जितेन्थ्रियैः पाण्डवैर विग्रहस तात भरंशयेन महतः सुखात 45 निगृह्य सुहृथां मन्युं शाधि राज्यं यदॊचितम सवम अंशं पाण्डुपुत्रेभ्यः परथाय भरतर्षभ 46 अलम अह्ना निकारॊ ऽयं तरयॊथश समाः कृतः शमयैनं महाप्राज्ञ कामक्रॊधसमेधितम 47 न चैष शक्तः पार्दानां यस तवथर्दम अभीप्सति सूतपुत्रॊ थृढक्रॊधॊ भराता थुःशासनश च ते 48 भीष्मे थरॊणे कृपे कर्णे भीमसेने धनंजये धृष्टथ्युम्ने च संक्रुथ्धे न सयुः सर्वाः परजा धरुवम 49 अमर्षवशम आपन्नॊ मा कुरूंस तात जीघनः सर्वा हि पृदिवी सपृष्टा तवत पाण्डव कृते वधम 50 यच च तवं मन्यसे मूढ भीष्मथ्रॊणकृपाथयः यॊत्स्यन्ते सर्वशक्त्येति नैतथ अथ्यॊपपथ्यते 51 समं हि राज्यं परीतिश च सदानं च विजितात्मनाम पाण्डवेष्व अद युष्मासु धर्मस तव अभ्यधिकस ततः 52 राजपिण्ड भयाथ एते यथि हास्यन्ति जीवितम न हि शक्ष्यन्ति राजानं युधिष्ठिरम उथीक्षितुम 53 न लॊभाथ अर्दसंपत्तिर नराणाम इह थृश्यते तथ अलं तात लॊभेन परशाम्य भरतर्षभ |
1
[v] kṛṣṇasya vacanaṃ śrutvā dhṛtarāṣṭro janeśvaraḥ viduraṃ sarvadharmajñaṃ tvaramāṇo 'bhyabhāṣata 2 gaccha tāta mahāprājñāṃ gāndhārīṃ dīrghadarśinīm ānayeha tayā sārdham anuneṣyāmi durmatim 3 yadi sāpi durātmānaṃ śamayed duṣṭacetasam api kṛṣṇāya suhṛdas tiṣṭhema vacane vayam 4 api lobhābhibhūtasya panthānam anudarśayet durbuddher duḥsahāyasya samarthaṃ bruvatī vacaḥ 5 api no vyasanaṃ ghoraṃ duryodhanakṛtaṃ mahat śamayec cirarātrāya yogakṣemavad avyayam 6 rājñas tu vacanaṃ śrutvā viduro dīrghadarśinīm ānayām āsa gāndhārīṃ dhṛtarāṣṭrasya śāsanāt 7 eṣa gāndhāri putras te durātmā śāsanātigaḥ aiśvaryalobhād aiśvaryaṃ jīvitaṃ ca prahāsyati 8 aśiṣṭavad amaryādaḥ pāpaiḥ saha durātmabhiḥ sabhāyā nirgato mūḍho vyatikramya suhṛd vacaḥ 9 sā bhartur vacanaṃ śrutvā rājaputrī yaśasvinī anvicchantī mahac chreyo gāndhārī vākyam abravīt 10 ānayeha sutaṃ kṣipraṃ rājyakāmukam āturam na hi rājyam aśiṣṭena śakyaṃ dharmārthalopinā 11 tvaṃ hy evātra bhṛśaṃ garhyo dhṛtarāṣṭra sutapriyaḥ yo jānapāpatām asya tat prajñām anuvartase 12 sa eṣa kāmamanyubhyāṃ pralabdho moham āsthitaḥ aśakyo 'dya tvayā rājan vinivartayituṃ balāt 13 rājyapradāne mūḍhasya bāliśasya durātmanaḥ duḥsahāyasya lubdhasya dhṛtarāṣṭro 'śrute phalam 14 kathaṃ hi svajane bhedam upekṣeta mahāmatiḥ bhinnaṃ hi svajanena tvāṃ prasahiṣyanti śatravaḥ 15 yā hi śakyā mahārāja sāmnā dānena vā punaḥ nistartum āpadaḥ sveṣu daṇḍaṃ kas tatra pātayet 16 śāsanād dhṛtarāṣṭrasya duryodhanam amarṣaṇam mātuś ca vacanāt kṣattā sabhāṃ prāveśayat punaḥ 17 sa mātur vacanākāṅkṣī praviveśa sabhāṃ punaḥ abhitāmrekṣaṇaḥ krodhān niḥśvasann iva pannagaḥ 18 taṃ praviṣṭam abhiprekṣya putram utpatham āsthitam vigarhamāṇā gāndhārī samarthaṃ vākyam abravīt 19 duryodhana nibodhedaṃ vacanaṃ mama putraka hitaṃ te sānubandhasya tathāyatyāṃ sukhodayam 20 bhīṣmasya tu pituś caiva mama cāpacitiḥ kṛtā bhaved droṇa mukhānāṃ ca suhṛdāṃ śāmyatā tvayā 21 na hi rājyaṃ mahāprājña svena kāmena śakyate avāptuṃ rakṣituṃ vāpi bhoktuṃ vā bharatarṣabha 22 na hy avaśyendriyo rājyam aśnīyād dīrgham antaram vijitātmā tu medhāvī sa rājyam abhipālayet 23 kāmakrodhau hi puruṣam arthyebhyo vyapakarṣataḥ tau tu śatrū vinirjitya rājā vijayate mahīm 24 lokeśvara prabhutvaṃ hi mahad etad durātmabhiḥ rājyaṃ nāmepsitaṃ sthānaṃ na śakyam abhirakṣitum 25 indriyāṇi mahat prepsur niyacched arthadharmayoḥ indriyair niyatair buddhir vardhate 'gnir ivendhanaiḥ 26 avidhyeyāni hīmāni vyāpādayitum apy alam avidheyā ivādāntā hayāḥ pathi kusārathim 27 avijitya ya ātmānam amātyān vijigīṣate ajitātmājitāmātyaḥ so 'vaśaḥ parihīyate 28 ātmānam eva prathamaṃ deśarūpeṇa yo jayet tato 'mātyān amitrāṃś ca na moghaṃ vijigīṣate 29 vaśyendriyaṃ jitāmātyaṃ dhṛtadaṇḍaṃ vikāriṣu parīkṣya kāriṇaṃ dhīram atyantaṃ śrīr niṣevate 30 kṣudrākṣeṇeva jālena jhaṣāv apihitāv ubhau kāmakrodhau śarīrasthau prajñānaṃ tau vilumpataḥ 31 yābhyāṃ hi devāḥ svaryātuḥ svargasyāpidadhur mukham bibhyato 'nuparāgasya kāmakrodhau sma vardhitau 32 kāmaṃ krodhaṃ ca lobhaṃ ca dambhaṃ darpaṃ ca bhūmipaḥ samyag vijetuṃ yo veda sa samīm abhijāyate 33 satataṃ nigrahe yukta indriyāṇāṃ bhaven nṛpaḥ īpsann arthaṃ ca dharmaṃ ca dviṣatāṃ ca parābhavam 34 kāmābhibhūtaḥ krodhād vā yo mithyā pratipadyate sveṣu cānyeṣu vā tasya na sahāyā bhavanty uta 35 ekībhūtair mahāprājñaiḥ śūrair arinibarhaṇaiḥ pāṇḍavaiḥ pṛthivīṃ tāta bhokṣyase sahitaḥ sukhī 36 yathā bhīṣmaḥ śāṃtanavo droṇaś cāpi mahārathaḥ āhatus tāta taḥ satyam ajeyau kṛṣṇa pāṇḍavau 37 prapadyasva mahābāhuṃ kṛṣṇam akliṣṭakāriṇam prasanno hi sukhāya syād ubhayor eva keśavaḥ 38 suhedām arthakāmānāṃ yo na tiṣṭhati śāsane prājñānāṃ kṛtavidyānāṃ sa naraḥ śatrunandanaḥ 39 na yuddhe tāta kalyāṇaṃ na dharmārthau kutaḥ sukham na cāpi vijayo nityaṃ mā yuddhe ceta ādhithāḥ 40 bhīṣmeṇa hi mahāprājña pitrā te bāhlikena ca datto 'ṃśaḥ pāṇḍuputrāṇāṃ bhedād bhītair ariṃdama 41 tasya caitat pradānasya phalam adyānupaśyasi yadbhuṅkṣe pṛthivīṃ sarvāṃ śūrair nihatakaṇṭakām 42 prayaccha pāṇḍuputrāṇāmyathocitam ariṃdama yadīcchasi sahāmātyo bhoktum ardhaṃ mahīkṣitām 43 alam ardhaṃ pṛthivyās te sahāmātyasya jīvanam suhṛdāṃ vacane tiṣṭhan yaśaḥ prāpsyasi bhārata 44 śrīmadbhir ātmavadbhir hi buddhimadbhir jitendriyaiḥ pāṇḍavair vigrahas tāta bhraṃśayen mahataḥ sukhāt 45 nigṛhya suhṛdāṃ manyuṃ śādhi rājyaṃ yathocitam svam aṃśaṃ pāṇḍuputrebhyaḥ pradāya bharatarṣabha 46 alam ahnā nikāro 'yaṃ trayodaśa samāḥ kṛtaḥ śamayainaṃ mahāprājña kāmakrodhasamedhitam 47 na caiṣa śaktaḥ pārthānāṃ yas tvadartham abhīpsati sūtaputro dṛḍhakrodho bhrātā duḥśāsanaś ca te 48 bhīṣme droṇe kṛpe karṇe bhīmasene dhanaṃjaye dhṛṣṭadyumne ca saṃkruddhe na syuḥ sarvāḥ prajā dhruvam 49 amarṣavaśam āpanno mā kurūṃs tāta jīghanaḥ sarvā hi pṛthivī spṛṣṭā tvat pāṇḍava kṛte vadham 50 yac ca tvaṃ manyase mūḍha bhīṣmadroṇakṛpādayaḥ yotsyante sarvaśaktyeti naitad adyopapadyate 51 samaṃ hi rājyaṃ prītiś ca sthānaṃ ca vijitātmanām pāṇḍaveṣv atha yuṣmāsu dharmas tv abhyadhikas tataḥ 52 rājapiṇḍa bhayād ete yadi hāsyanti jīvitam na hi śakṣyanti rājānaṃ yudhiṣṭhiram udīkṣitum 53 na lobhād arthasaṃpattir narāṇām iha dṛśyate tad alaṃ tāta lobhena praśāmya bharatarṣabha |