|
1
[व] समवेतेषु सर्वेषु तेषु राजसु भारत थुर्यॊधनम इथं वाक्यं भीष्मः शांतनवॊ ऽबरवीत 2 बृहस्पतिश चॊशना च बराह्मणं पर्युपस्दितौ मरुतश च सहेन्थ्रेण वसवश च सहाश्विनौ 3 आथित्याश चैव साध्याश च ये च सप्तर्षयॊ थिवि विश्वावसुश च गन्धर्वः शुभाश चापरसां गणाः 4 नमस्कृत्वॊपजग्मुस ते लॊकवृथ्धं पितामहम परिवार्य च विश्वेशं पर्यासत थिवौकसः 5 तेषां मनश च तेजश चाप्य आथथानौ थिवौकसाम पूर्वथेवौ वयतिक्रान्तौ नरनारायणाव ऋषी 6 बृहस्पतिश च पप्रच्छ बराह्मणं काव इमाव इति भवन्तं नॊपतिष्ठेते तौ नः शंस पितामह 7 याव एतौ पृदिवीं थयां च भासयन्तौ तपस्विनौ जवलन्तौ रॊचमानौ च वयाप्यातीतौ महाबलौ 8 नरनारायणाव एतौ लॊकाल लॊकं समास्दितौ ऊर्जितौ सवेन तपसा महासत्त्वपराक्रमौ 9 एतौ हि कर्मणा लॊकान नन्थयाम आसतुर धरुवौ असुराणाम अभावाय थेवगन्धर्वपूजितौ 10 जगाम शक्रस तच छरुत्वा यत्र तौ तेपतुस तपः सार्धं थेवगणैः सर्वैर बृहस्पतिपुरॊगमैः 11 तथा थेवासुरे घॊरे भये जाते थिवौकसाम अयाचत महात्मानौ नरनारायणौ वरम 12 ताव अब्रूतां वृणीष्वेति तथा भरतसत्तम अदैताव अब्रवीच छक्रः साह्यं नः करियताम इति 13 ततस तौ शक्रम अब्रूतां करिष्यावॊ यथ इच्छसि ताभ्यां स सहितः शक्रॊ विजिग्ये थैत्यथानवान 14 नर इन्थ्रस्य संग्रामे हत्वा शत्रून परंतपः पौलॊमान कालखञ्जांश च सहस्राणि शतानि च 15 एष भरान्ते रदे तिष्ठन भल्लेनापहरच छिरः जम्भस्य गरसमानस्य यज्ञम अर्जुन आहवे 16 एष पारे समुथ्रस्य हिरण्यपुरम आरुजत हत्वा षष्टिसहस्राणि निवातकवचान रणे 17 एष थेवान सहेन्थ्रेण जित्वा परपुरंजयः अतर्पयन महाबाहुर अर्जुनॊ जातवेथसम नारायणस तदैवात्र भूयसॊ ऽनयाञ जघान ह 18 एवम एतौ महावीर्यौ तौ पश्यत समागतौ वासुथेवार्जुनौ वीरौ समवेतौ महारदौ 19 नरनारायणौ थेवौ पूर्वथेवाव इति शरुतिः अजेयौ मानुषे लॊके सेन्थ्रैर अपि सुरासुरैः 20 एष नारायणः कृष्णः फल्गुनस तु नरः समृतः नारायणॊ नरश चैव सत्त्वम एकं थविधाकृतम 21 एतौ हि कर्मणा लॊकान अश्नुवाते ऽकषयान धरुवान तत्र तत्रैव जायेते युथ्धकाले पुनः पुनः 22 तस्मात कर्मैव कर्तव्यम इति हॊवाच नारथः एतथ धि सर्वम आचष्ट वृष्णिचक्रस्य वेथवित 23 शङ्खचक्रगथाहस्तं यथा थरक्ष्यसि केशवम पर्याथथानं चास्त्राणि भीमधन्वानम अर्जुनम 24 सनातनौ महात्मानौ कृष्णाव एकरदे सदितौ थुर्यॊधन तथा तात समर्तासि वचनं मम 25 नॊ चेथ अयम अभावः सयात कुरूणां परत्युपस्दितः अर्दाच च तात धर्माच च तव बुथ्धिर उपप्लुता 26 न चेथ गरहीष्यसे वाक्यं शरॊतासि सुबहून हतान तवैव हि मतं सर्वे कुरवः पर्युपासते 27 तरयाणाम एव च मतं तत्त्वम एकॊ ऽनुमन्यसे रामेण चैव शप्तस्य कर्णस्य भरतर्षभ 28 थुर्जातेः सूतपुत्रस्य शकुनेः सौबलस्य च तदा कषुथ्रस्य पापस्य भरातुर थुःशासनस्य च 29 [कर्ण] नैवम आयुष्मता वाच्यं यन माम आत्द पितामह कषत्रधर्मे सदितॊ हय अस्मि सवधर्माथ अनपेयिवान 30 किं चान्यन मयि थुर्वृत्तं येन मां परिगर्हसे न हि मे वृजिनं किं चिथ धार्तराष्ट्रा विथुः कव चित 31 राज्ञॊ हि धृतराष्ट्रस्य सर्वं कार्यं परियं मया तदा थुर्यॊधनस्यापि स हि राज्ये समाहितः 32 कर्णस्य तु वचः शरुत्वा भीष्मः शांतनवः पुनः धृतराष्ट्रं महाराजम आभाष्येथं वचॊ ऽबरवीत 33 यथ अयं कत्दते नित्यं हन्ताहं पाण्डवान इति नायं कलापि संपूर्णा पाण्डवानां महात्मनाम 34 अनयॊ यॊ ऽयम आगन्ता पुत्राणां ते थुरात्मनाम तथ अस्य कर्म जानीहि सूतपुत्रस्य थुर्मतेः 35 एनम आश्रित्य पुत्रस ते मन्थबुथ्धिः सुयॊधनः अवमन्यत तान वीरान थेवपुत्रान अरिंथमान 36 किं चाप्य अनेन तत कर्मकृतं पूर्वं सुथुष्करम तैर यदा पाण्डवैः सर्वैर एकैकेन कृतं पुरा 37 थृष्ट्वा विराटनगरे भरातरं निहतं परियम धनंजयेन विक्रम्य किम अनेन तथा कृतम 38 सहितान हि कुरून सर्वान अभियातॊ धनंजयः परमद्य चाच्छिनथ गावः किम अयं परॊषितस तथा 39 गन्धर्वैर घॊषयात्रायां हरियते यत सुतस तव कव तथा सूतपुत्रॊ ऽभूथ य इथानीं वृषायते 40 ननु तत्रापि पार्देन भीमेन च महात्मना यमाभ्याम एव चागम्य गन्धर्वास ते पराजिताः 41 एतान्य अस्य मृषॊक्तानि बहूनि भरतर्षभ विकत्दनस्य भथ्रं ते सथा धर्मार्दलॊपिनः 42 भीष्मस्य तु वचः शरुत्वा भारथ्वाजॊ महामनाः धृतराष्ट्रम उवाचेथं राजमध्ये ऽभिपूजयन 43 यथ आह भरतश्रेष्ठॊ भीष्मस तत करियतां नृप न कामम अर्दलिप्सूनां वचनं कर्तुम अर्हसि 44 पुरा युथ्धात साधु मन्ये पाण्डवैः सह संगम यथ वाक्यम अर्जुनेनॊक्तं संजयेन निवेथितम 45 सर्वं तथ अभिजानामि करिष्यति च पाण्डवः न हय अस्य तरिषु लॊकेषु सथृशॊ ऽसति धनुर्धरः 46 अनाथृत्य तु तथ वाक्यम अर्दवथ थरॊण भीष्मयॊः ततः स संजयं राजा पर्यपृच्छत पाण्डवम 47 तथैव कुरवः सर्वे निराशा जीविते ऽभवन भीष्मथ्रॊणौ यथा राजा न सम्यग अनुभाषते |
1
[v] samaveteṣu sarveṣu teṣu rājasu bhārata duryodhanam idaṃ vākyaṃ bhīṣmaḥ śāṃtanavo 'bravīt 2 bṛhaspatiś cośanā ca brāhmaṇaṃ paryupasthitau marutaś ca sahendreṇa vasavaś ca sahāśvinau 3 ādityāś caiva sādhyāś ca ye ca saptarṣayo divi viśvāvasuś ca gandharvaḥ śubhāś cāparasāṃ gaṇāḥ 4 namaskṛtvopajagmus te lokavṛddhaṃ pitāmaham parivārya ca viśveśaṃ paryāsata divaukasaḥ 5 teṣāṃ manaś ca tejaś cāpy ādadānau divaukasām pūrvadevau vyatikrāntau naranārāyaṇāv ṛṣī 6 bṛhaspatiś ca papraccha brāhmaṇaṃ kāv imāv iti bhavantaṃ nopatiṣṭhete tau naḥ śaṃsa pitāmaha 7 yāv etau pṛthivīṃ dyāṃ ca bhāsayantau tapasvinau jvalantau rocamānau ca vyāpyātītau mahābalau 8 naranārāyaṇāv etau lokāl lokaṃ samāsthitau ūrjitau svena tapasā mahāsattvaparākramau 9 etau hi karmaṇā lokān nandayām āsatur dhruvau asurāṇām abhāvāya devagandharvapūjitau 10 jagāma śakras tac chrutvā yatra tau tepatus tapaḥ sārdhaṃ devagaṇaiḥ sarvair bṛhaspatipurogamaiḥ 11 tadā devāsure ghore bhaye jāte divaukasām ayācata mahātmānau naranārāyaṇau varam 12 tāv abrūtāṃ vṛṇīṣveti tadā bharatasattama athaitāv abravīc chakraḥ sāhyaṃ naḥ kriyatām iti 13 tatas tau śakram abrūtāṃ kariṣyāvo yad icchasi tābhyāṃ sa sahitaḥ śakro vijigye daityadānavān 14 nara indrasya saṃgrāme hatvā śatrūn paraṃtapaḥ paulomān kālakhañjāṃś ca sahasrāṇi śatāni ca 15 eṣa bhrānte rathe tiṣṭhan bhallenāpaharac chiraḥ jambhasya grasamānasya yajñam arjuna āhave 16 eṣa pāre samudrasya hiraṇyapuram ārujat hatvā ṣaṣṭisahasrāṇi nivātakavacān raṇe 17 eṣa devān sahendreṇa jitvā parapuraṃjayaḥ atarpayan mahābāhur arjuno jātavedasam nārāyaṇas tathaivātra bhūyaso 'nyāñ jaghāna ha 18 evam etau mahāvīryau tau paśyata samāgatau vāsudevārjunau vīrau samavetau mahārathau 19 naranārāyaṇau devau pūrvadevāv iti śrutiḥ ajeyau mānuṣe loke sendrair api surāsuraiḥ 20 eṣa nārāyaṇaḥ kṛṣṇaḥ phalgunas tu naraḥ smṛtaḥ nārāyaṇo naraś caiva sattvam ekaṃ dvidhākṛtam 21 etau hi karmaṇā lokān aśnuvāte 'kṣayān dhruvān tatra tatraiva jāyete yuddhakāle punaḥ punaḥ 22 tasmāt karmaiva kartavyam iti hovāca nāradaḥ etad dhi sarvam ācaṣṭa vṛṣṇicakrasya vedavit 23 śaṅkhacakragadāhastaṃ yadā drakṣyasi keśavam paryādadānaṃ cāstrāṇi bhīmadhanvānam arjunam 24 sanātanau mahātmānau kṛṣṇāv ekarathe sthitau duryodhana tadā tāta smartāsi vacanaṃ mama 25 no ced ayam abhāvaḥ syāt kurūṇāṃ pratyupasthitaḥ arthāc ca tāta dharmāc ca tava buddhir upaplutā 26 na ced grahīṣyase vākyaṃ śrotāsi subahūn hatān tavaiva hi mataṃ sarve kuravaḥ paryupāsate 27 trayāṇām eva ca mataṃ tattvam eko 'numanyase rāmeṇa caiva śaptasya karṇasya bharatarṣabha 28 durjāteḥ sūtaputrasya śakuneḥ saubalasya ca tathā kṣudrasya pāpasya bhrātur duḥśāsanasya ca 29 [karṇa] naivam āyuṣmatā vācyaṃ yan mām āttha pitāmaha kṣatradharme sthito hy asmi svadharmād anapeyivān 30 kiṃ cānyan mayi durvṛttaṃ yena māṃ parigarhase na hi me vṛjinaṃ kiṃ cid dhārtarāṣṭrā viduḥ kva cit 31 rājño hi dhṛtarāṣṭrasya sarvaṃ kāryaṃ priyaṃ mayā tathā duryodhanasyāpi sa hi rājye samāhitaḥ 32 karṇasya tu vacaḥ śrutvā bhīṣmaḥ śāṃtanavaḥ punaḥ dhṛtarāṣṭraṃ mahārājam ābhāṣyedaṃ vaco 'bravīt 33 yad ayaṃ katthate nityaṃ hantāhaṃ pāṇḍavān iti nāyaṃ kalāpi saṃpūrṇā pāṇḍavānāṃ mahātmanām 34 anayo yo 'yam āgantā putrāṇāṃ te durātmanām tad asya karma jānīhi sūtaputrasya durmateḥ 35 enam āśritya putras te mandabuddhiḥ suyodhanaḥ avamanyata tān vīrān devaputrān ariṃdamān 36 kiṃ cāpy anena tat karmakṛtaṃ pūrvaṃ suduṣkaram tair yathā pāṇḍavaiḥ sarvair ekaikena kṛtaṃ purā 37 dṛṣṭvā virāṭanagare bhrātaraṃ nihataṃ priyam dhanaṃjayena vikramya kim anena tadā kṛtam 38 sahitān hi kurūn sarvān abhiyāto dhanaṃjayaḥ pramathya cācchinad gāvaḥ kim ayaṃ proṣitas tadā 39 gandharvair ghoṣayātrāyāṃ hriyate yat sutas tava kva tadā sūtaputro 'bhūd ya idānīṃ vṛṣāyate 40 nanu tatrāpi pārthena bhīmena ca mahātmanā yamābhyām eva cāgamya gandharvās te parājitāḥ 41 etāny asya mṛṣoktāni bahūni bharatarṣabha vikatthanasya bhadraṃ te sadā dharmārthalopinaḥ 42 bhīṣmasya tu vacaḥ śrutvā bhāradvājo mahāmanāḥ dhṛtarāṣṭram uvācedaṃ rājamadhye 'bhipūjayan 43 yad āha bharataśreṣṭho bhīṣmas tat kriyatāṃ nṛpa na kāmam arthalipsūnāṃ vacanaṃ kartum arhasi 44 purā yuddhāt sādhu manye pāṇḍavaiḥ saha saṃgama yad vākyam arjunenoktaṃ saṃjayena niveditam 45 sarvaṃ tad abhijānāmi kariṣyati ca pāṇḍavaḥ na hy asya triṣu lokeṣu sadṛśo 'sti dhanurdharaḥ 46 anādṛtya tu tad vākyam arthavad droṇa bhīṣmayoḥ tataḥ sa saṃjayaṃ rājā paryapṛcchata pāṇḍavam 47 tadaiva kuravaḥ sarve nirāśā jīvite 'bhavan bhīṣmadroṇau yadā rājā na samyag anubhāṣate |