Sacred Texts  Hinduism  Mahabharata  Index  Book 5 Index  Previous  Next 

Book 5 in English

The Mahabharata in Sanskrit

Book 5
Chapter 38

  1 [वि]
      ऊर्ध्वं पराणा हय उत्क्रामन्ति यूनः सदविर आयति
      परत्युत्दानाभिवाथाभ्यां पुनस तान पतिपथ्यते
  2 पीठं थत्त्वा साधवे ऽभयागताय; आनीयापः परिनिर्णिज्य पाथौ
      सुखं पृष्ट्वा परतिवेथ्यात्म संस्दं; ततॊ थथ्याथ अन्नम अवेक्ष्य धीरः
  3 यस्यॊथकं मधुपर्कं च गां च; न मन्त्रवित परतिगृह्णाति गेहे
      लॊभाथ भयाथ अर्दकार्पण्यतॊ वा; तस्यानर्दं जीवितम आहुर आर्याः
  4 चिकित्सकः शक्य कर्तावकीर्णी; सतेनः करूरॊ मथ्यपॊ भरूणहा च
      सेनाजीवी शरुतिविक्रायकश च; भृशं परियॊ ऽपय अतिदिर नॊथकार्हः
  5 अविक्रेयं लवणं पक्वम अन्नं थधि; कषीरं मधु तैलं घृतं च
      तिला मांसं मूलफलानि शाकं; रक्तं वासः सर्वगन्धा गुडश च
  6 अरॊषणॊ यः समलॊष्ट काञ्चनः; परहीण शॊकॊ गतसंधि विग्रहः
      निन्था परशंसॊपरतः परियाप्रिये; चरन्न उथासीनवथ एष भिक्षुकः
  7 नीवार मूलेङ्गुथ शाकवृत्तिः; सुसंयतात्माग्निकार्येष्व अचॊथ्यः
      वने वसन्न अतिदिष्व अप्रमत्तॊ; धुरंधरः पुण्यकृथ एष तापसः
  8 अपकृत्वा बुथ्धिमतॊ थूरस्दॊ ऽसमीति नाश्वसेत
      थीर्घौ बुथ्धिमतॊ बाहू याभ्यां हिंसति हिंसितः
  9 न विश्वसेथ अविश्वस्ते विश्वस्ते नातिविश्वसेत
      विश्वासाथ भयम उत्पन्नं मूलान्य अपि निकृन्तति
  10 अनीर्ष्युर गुप्तथारः सयात संविभागी परियंवथः
     शलक्ष्णॊ मधुरवाक सत्रीणां न चासां वशगॊ भवेत
 11 पूजनीया महाभागाः पुण्याश च गृहथीप्तयः
     सत्रियः शरियॊ गृहस्यॊक्तास तस्माथ रक्ष्या विशेषतः
 12 पितुर अन्तःपुरं थथ्यान मातुर थथ्यान महानसम
     गॊषु चात्मसमं थथ्यात सवयम एव कृषिं वरजेत
     भृत्यैर वणिज्याचारं च पुत्रैः सेवेत बराह्मणान
 13 अथ्भ्यॊ ऽगनिर बरह्मतः कषत्रम अश्मनॊ लॊहम उत्दितम
     तेषां सर्वत्रगं तेजः सवासु यॊनिषु शाम्यति
 14 नित्यं सन्तः कुले जाताः पावकॊपम तेजसः
     कषमावन्तॊ निराकाराः काष्ठे ऽगनिर इव शेरते
 15 यस्य मन्त्रं न जानन्ति बाह्याश चाभ्यन्तराश च ये
     स राजा सर्वतश चक्षुश चिरम ऐश्वर्यम अश्नुते
 16 करिष्यन न परभाषेत कृतान्य एव च थर्शयेत
     धर्मकामार्द कार्याणि तदा मन्त्रॊ न भिथ्यते
 17 गिरिपृष्ठम उपारुह्य परासाथं वा रहॊगतः
     अरण्ये निःशलाके वा तत्र मन्त्रॊ विधीयते
 18 नासुहृत परमं मन्त्रं भारतार्हति वेथितुम
     अपण्डितॊ वापि सुहृत पण्डितॊ वाप्य अनात्मवान
     अमात्ये हय अर्दलिप्सा च मन्त्ररक्षणम एव च
 19 कृतानि सर्वकार्याणि यस्य वा पार्षथा विथुः
     गूढमन्त्रस्य नृपतेस तस्य सिथ्धिर असंशयम
 20 अप्रशस्तानि कर्माणि यॊ मॊहाथ अनुतिष्ठति
     स तेषां विपरिभ्रंशे भरश्यते जीविताथ अपि
 21 कर्मणां तु परशस्तानाम अनुष्ठानं सुखावहम
     तेषाम एवाननुष्ठानं पश्चात तापकरं महत
 22 सदानवृथ्ध कषयज्ञस्य षाड्गुण्य विथितात्मनः
     अनवज्ञात शीलस्य सवाधीना पृदिवी नृप
 23 अमॊघक्रॊधहर्षस्य सवयं कृत्यान्ववेक्षिणः
     आत्मप्रत्यय कॊशस्य वसुधेयं वसुंधरा
 24 नाममात्रेण तुष्येत छत्रेण च महीपतिः
     भृत्येभ्यॊ विसृजेथ अर्दान नैकः सर्वहरॊ भवेत
 25 बराह्मणॊ बराह्मणं वेथ भर्ता वेथ सत्रियं तदा
     अमात्यं नृपतिर वेथ राजा राजानम एव च
 26 न शत्रुर अङ्कम आपन्नॊ मॊक्तव्यॊ वध्यतां गतः
     अहताथ धि भयं तस्माज जायते नचिराथ इव
 27 थैवतेषु च यत्नेन राजसु बराह्मणेषु च
     नियन्तव्यः सथा करॊधॊ वृथ्धबालातुरेषु च
 28 निरर्दं कलहं पराज्ञॊ वर्जयेन मूढ सेवितम
     कीर्तिं च लभते लॊके न चानर्देन युज्यते
 29 परसाथॊ निष्फलॊ यस्य करॊधश चापि निरर्दकः
     न तं भर्तारम इच्छन्ति षण्ढं पतिम इव सत्रियः
 30 न बुथ्धिर धनलाभाय न जाड्यम असमृथ्धये
     लॊकपर्याय वृत्तान्तं पराज्ञॊ जानाति नेतरः
 31 विथ्या शीलवयॊवृथ्धान बुथ्धिवृथ्धांश च भारत
     धनाभिजन वृथ्धांश च नित्यं मूढॊ ऽवमन्यते
 32 अनार्य वृत्तम अप्राज्ञम असूयकम अधार्मिकम
     अनर्दाः कषिप्रम आयान्ति वाग थुष्टं करॊधनं तदा
 33 अविसंवाथनं थानं समयस्याव्यतिक्रमः
     आवर्तयन्ति भूतानि सम्यक परणिहिता च वाक
 34 अविसंवाथकॊ थक्षः कृतज्ञॊ मतिमान ऋजुः
     अपि संक्षीण कॊशॊ ऽपि लभते परिवारणम
 35 धृतिः शमॊ थमः शौचं कारुण्यं वाग अनिष्ठुरा
     मित्राणां चानभिथ्रॊहः सतैताः समिधः शरियः
 36 असंविभागी थुष्टात्मा कृतघ्नॊ निरपत्रपः
     ताथृङ नराधमॊ लॊके वर्जनीयॊ नराधिप
 37 न स रात्रौ सुखं शेते स सर्प इव वेश्मनि
     यः कॊपयति निर्थॊषं स थॊषॊ ऽभयन्तरं जनम
 38 येषु थुष्टेषु थॊषः सयाथ यॊगक्षेमस्य भारत
     सथा परसाथनं तेषां थेवतानाम इवाचरेत
 39 ये ऽरदाः सत्रीषु समासक्ताः परदमॊत्पतितेषु च
     ये चानार्य समासक्ताः सर्वे ते संशयं गताः
 40 यत्र सत्री यत्र कितवॊ यत्र बालॊ ऽनुशास्ति च
     मज्जन्ति ते ऽवशा थेशा नथ्याम अश्मप्लवा इव
 41 परयॊजनेषु ये सक्ता न विशेषेषु भारत
     तान अहं पण्डितान मन्ये विशेषा हि परसङ्गिनः
 42 यं परशंसन्ति कितवा यं परशंसन्ति चारणाः
     यं परशंसन्ति बन्धक्यॊ न स जीवति मानवः
 43 हित्वा तान परमेष्वासान पाण्डवान अमितौजसः
     आहितं भारतैश्वर्यं तवया थुर्यॊधने महत
 44 तं थरक्ष्यसि परिभ्रष्टं तस्मात तवं नचिराथ इव
     ऐश्वर्यमथसंमूढं बलिं लॊकत्रयाथ इव
  1 [vi]
      ūrdhvaṃ prāṇā hy utkrāmanti yūnaḥ sthavira āyati
      pratyutthānābhivādābhyāṃ punas tān patipadyate
  2 pīṭhaṃ dattvā sādhave 'bhyāgatāya; ānīyāpaḥ parinirṇijya pādau
      sukhaṃ pṛṣṭvā prativedyātma saṃsthaṃ; tato dadyād annam avekṣya dhīraḥ
  3 yasyodakaṃ madhuparkaṃ ca gāṃ ca; na mantravit pratigṛhṇāti gehe
      lobhād bhayād arthakārpaṇyato vā; tasyānarthaṃ jīvitam āhur āryāḥ
  4 cikitsakaḥ śakya kartāvakīrṇī; stenaḥ krūro madyapo bhrūṇahā ca
      senājīvī śrutivikrāyakaś ca; bhṛśaṃ priyo 'py atithir nodakārhaḥ
  5 avikreyaṃ lavaṇaṃ pakvam annaṃ dadhi; kṣīraṃ madhu tailaṃ ghṛtaṃ ca
      tilā māṃsaṃ mūlaphalāni śākaṃ; raktaṃ vāsaḥ sarvagandhā guḍaś ca
  6 aroṣaṇo yaḥ samaloṣṭa kāñcanaḥ; prahīṇa śoko gatasaṃdhi vigrahaḥ
      nindā praśaṃsoparataḥ priyāpriye; carann udāsīnavad eṣa bhikṣukaḥ
  7 nīvāra mūleṅguda śākavṛttiḥ; susaṃyatātmāgnikāryeṣv acodyaḥ
      vane vasann atithiṣv apramatto; dhuraṃdharaḥ puṇyakṛd eṣa tāpasaḥ
  8 apakṛtvā buddhimato dūrastho 'smīti nāśvaset
      dīrghau buddhimato bāhū yābhyāṃ hiṃsati hiṃsitaḥ
  9 na viśvased aviśvaste viśvaste nātiviśvaset
      viśvāsād bhayam utpannaṃ mūlāny api nikṛntati
  10 anīrṣyur guptadāraḥ syāt saṃvibhāgī priyaṃvadaḥ
     ślakṣṇo madhuravāk strīṇāṃ na cāsāṃ vaśago bhavet
 11 pūjanīyā mahābhāgāḥ puṇyāś ca gṛhadīptayaḥ
     striyaḥ śriyo gṛhasyoktās tasmād rakṣyā viśeṣataḥ
 12 pitur antaḥpuraṃ dadyān mātur dadyān mahānasam
     goṣu cātmasamaṃ dadyāt svayam eva kṛṣiṃ vrajet
     bhṛtyair vaṇijyācāraṃ ca putraiḥ seveta brāhmaṇān
 13 adbhyo 'gnir brahmataḥ kṣatram aśmano loham utthitam
     teṣāṃ sarvatragaṃ tejaḥ svāsu yoniṣu śāmyati
 14 nityaṃ santaḥ kule jātāḥ pāvakopama tejasaḥ
     kṣamāvanto nirākārāḥ kāṣṭhe 'gnir iva śerate
 15 yasya mantraṃ na jānanti bāhyāś cābhyantarāś ca ye
     sa rājā sarvataś cakṣuś ciram aiśvaryam aśnute
 16 kariṣyan na prabhāṣeta kṛtāny eva ca darśayet
     dharmakāmārtha kāryāṇi tathā mantro na bhidyate
 17 giripṛṣṭham upāruhya prāsādaṃ vā rahogataḥ
     araṇye niḥśalāke vā tatra mantro vidhīyate
 18 nāsuhṛt paramaṃ mantraṃ bhāratārhati veditum
     apaṇḍito vāpi suhṛt paṇḍito vāpy anātmavān
     amātye hy arthalipsā ca mantrarakṣaṇam eva ca
 19 kṛtāni sarvakāryāṇi yasya vā pārṣadā viduḥ
     gūḍhamantrasya nṛpates tasya siddhir asaṃśayam
 20 apraśastāni karmāṇi yo mohād anutiṣṭhati
     sa teṣāṃ viparibhraṃśe bhraśyate jīvitād api
 21 karmaṇāṃ tu praśastānām anuṣṭhānaṃ sukhāvaham
     teṣām evānanuṣṭhānaṃ paścāt tāpakaraṃ mahat
 22 sthānavṛddha kṣayajñasya ṣāḍguṇya viditātmanaḥ
     anavajñāta śīlasya svādhīnā pṛthivī nṛpa
 23 amoghakrodhaharṣasya svayaṃ kṛtyānvavekṣiṇaḥ
     ātmapratyaya kośasya vasudheyaṃ vasuṃdharā
 24 nāmamātreṇa tuṣyeta chatreṇa ca mahīpatiḥ
     bhṛtyebhyo visṛjed arthān naikaḥ sarvaharo bhavet
 25 brāhmaṇo brāhmaṇaṃ veda bhartā veda striyaṃ tathā
     amātyaṃ nṛpatir veda rājā rājānam eva ca
 26 na śatrur aṅkam āpanno moktavyo vadhyatāṃ gataḥ
     ahatād dhi bhayaṃ tasmāj jāyate nacirād iva
 27 daivateṣu ca yatnena rājasu brāhmaṇeṣu ca
     niyantavyaḥ sadā krodho vṛddhabālātureṣu ca
 28 nirarthaṃ kalahaṃ prājño varjayen mūḍha sevitam
     kīrtiṃ ca labhate loke na cānarthena yujyate
 29 prasādo niṣphalo yasya krodhaś cāpi nirarthakaḥ
     na taṃ bhartāram icchanti ṣaṇḍhaṃ patim iva striyaḥ
 30 na buddhir dhanalābhāya na jāḍyam asamṛddhaye
     lokaparyāya vṛttāntaṃ prājño jānāti netaraḥ
 31 vidyā śīlavayovṛddhān buddhivṛddhāṃś ca bhārata
     dhanābhijana vṛddhāṃś ca nityaṃ mūḍho 'vamanyate
 32 anārya vṛttam aprājñam asūyakam adhārmikam
     anarthāḥ kṣipram āyānti vāg duṣṭaṃ krodhanaṃ tathā
 33 avisaṃvādanaṃ dānaṃ samayasyāvyatikramaḥ
     āvartayanti bhūtāni samyak praṇihitā ca vāk
 34 avisaṃvādako dakṣaḥ kṛtajño matimān ṛjuḥ
     api saṃkṣīṇa kośo 'pi labhate parivāraṇam
 35 dhṛtiḥ śamo damaḥ śaucaṃ kāruṇyaṃ vāg aniṣṭhurā
     mitrāṇāṃ cānabhidrohaḥ sataitāḥ samidhaḥ śriyaḥ
 36 asaṃvibhāgī duṣṭātmā kṛtaghno nirapatrapaḥ
     tādṛṅ narādhamo loke varjanīyo narādhipa
 37 na sa rātrau sukhaṃ śete sa sarpa iva veśmani
     yaḥ kopayati nirdoṣaṃ sa doṣo 'bhyantaraṃ janam
 38 yeṣu duṣṭeṣu doṣaḥ syād yogakṣemasya bhārata
     sadā prasādanaṃ teṣāṃ devatānām ivācaret
 39 ye 'rthāḥ strīṣu samāsaktāḥ prathamotpatiteṣu ca
     ye cānārya samāsaktāḥ sarve te saṃśayaṃ gatāḥ
 40 yatra strī yatra kitavo yatra bālo 'nuśāsti ca
     majjanti te 'vaśā deśā nadyām aśmaplavā iva
 41 prayojaneṣu ye saktā na viśeṣeṣu bhārata
     tān ahaṃ paṇḍitān manye viśeṣā hi prasaṅginaḥ
 42 yaṃ praśaṃsanti kitavā yaṃ praśaṃsanti cāraṇāḥ
     yaṃ praśaṃsanti bandhakyo na sa jīvati mānavaḥ
 43 hitvā tān parameṣvāsān pāṇḍavān amitaujasaḥ
     āhitaṃ bhārataiśvaryaṃ tvayā duryodhane mahat
 44 taṃ drakṣyasi paribhraṣṭaṃ tasmāt tvaṃ nacirād iva
     aiśvaryamadasaṃmūḍhaṃ baliṃ lokatrayād iva


Next: Chapter 39