|
1
[वि] सप्तथशेमान राजेन्थ्र मनुः सवायम्भुवॊ ऽबरवीत वैचित्रवीर्य पुरुषान आकाशं मुष्टिभिर घनतः 2 तान एव इन्थ्रस्य हि धनुर अनाम्यं नमतॊ ऽबरवीत अदॊ मरीचिनः पाथान अनाम्यान नमतस तदा 3 यश चाशिष्यं शासति यश च कुप्यते; यश चातिवेलं भजते थविषन्तम सत्रियश च यॊ ऽरक्षति भथ्रम अस्तु ते; यश चायाच्यं याचति यश च कत्दते 4 यश चाभिजातः परकरॊत्य अकार्यं; यश चाबलॊ बलिना नित्यवैरी अश्रथ्थधानाय च यॊ बरवीति; यश चाकाम्यं कामयते नरेन्थ्र 5 वध्वा हासं शवशुरॊ यश च मन्यते; वध्वा वसन्न उत यॊ मानकामः परक्षेत्रे निर्वपति यश च बीजं; सत्रियं च यः परिवथते ऽतिवेलम 6 यश चैव लब्ध्वा न समरामीत्य उवाच; थत्त्वा च यः कत्दति याच्यमानः यश चासतः सान्त्वम उपासतीह; एते ऽनुयान्त्य अनिलं पाशहस्ताः 7 यस्मिन यदा वर्तते यॊ मनुष्यस; तस्मिंस तदा वर्तितव्यं स धर्मः मायाचारॊ मायया वर्तितव्यः; साध्व आचारः साधुना परत्युथेयः 8 शतायुर उक्तः पुरुषः सर्ववेथेषु वै यथा नाप्नॊत्य अद च तत सर्वम आयुः केनेह हेतुना 9 अतिवाथॊ ऽतिमानश च तदात्यागॊ नराधिपः करॊधश चातिविवित्सा च मित्रथ्रॊहश च तानि षट 10 एत एवासयस तीक्ष्णाः कृन्तन्त्य आयूंषि थेहिनाम एतानि मानवान घनन्ति न मृत्युर भथ्रम अस्तु ते 11 विश्वस्तस्यैति यॊ थारान यश चापि गुरु तक्पगः वृषली पतिर थविजॊ यश च पानपश चैव भारत 12 शरणागतहा चैव सर्वे बरह्महणैः समाः एतैः समेत्य कर्तव्यं परायश्चित्तम इति शरुतिः 13 गृही वथान्यॊ ऽनपविथ्ध वाक्यः; शेषान्न भॊकाप्य अविहिंसकश च नानर्दकृत तयक्तकलिः कृतज्ञः; सत्यॊ मृथुः सवर्गम उपैति विथ्वान 14 सुलभाः पुरुषा राजन सततं परियवाथिनः अप्रियस्य तु पद्यस्य वक्ता शरॊता च थुर्लभः 15 यॊ हि धर्मं वयपाश्रित्य हित्वा भर्तुः परियाप्रिये अप्रियाण्य आह पद्यानि तेन राजा सहायवान 16 तयजेत कुलार्दे पुरुषं गरामस्यार्दे कुलं तयजेत गरामं जनपथस्यार्दे आत्मार्दे पृदिवीं तयजेत 17 आपथ अर्दं धनं रक्षेथ थारान रक्षेथ धनैर अपि आत्मानं सततं रक्षेथ थारैर अपि धनैर अपि 18 उक्तं मया थयूतकाले ऽपि राजन; नैवं युक्तं वचनं परातिपीय तथौषधं पद्यम इवातुरस्य; न रॊचते तव वैचित्र वीर्य 19 काकैर इमांश चित्रबर्हान मयूरान; पराजैष्ठाः पाण्डवान धार्तराष्ट्रैः हित्वा सिंहान करॊष्टु कान गूहमानः; पराप्ते काले शॊचिता तवं नरेन्थ्र 20 यस तात न करुध्यति सर्वकालं; भृत्यस्य भक्तस्य हिते रतस्य तस्मिन भृत्या भर्तरि विश्वसन्ति; न चैनम आपत्सु परित्यजन्ति 21 न भृत्यानां वृत्ति संरॊधनेन; बाह्यं जनं संजिघृक्षेथ अपूर्वम तयजन्ति हय एनम उचितावरुथ्धाः; सनिग्धा हय अमात्याः परिहीनभॊगाः 22 कृत्यानि पूर्वं परिसंख्याय सर्वाण्य; आयव्ययाव अनुरूपां च वृत्तिम संगृह्णीयाथ अनुरूपान सहायान; सहायसाध्यानि हि थुष्कराणि 23 अभिप्रायं यॊ विथित्वा तु भर्तुः; सर्वाणि कार्याणि करॊत्य अतन्थ्रीः वक्ता हितानाम अनुरक्त आर्यः; शक्तिज्ञ आत्मेव हि सॊ ऽनुकम्प्यः 24 वाक्यं तु यॊ नाथ्रियते ऽनुशिष्टः; परत्याह यश चापि नियुज्यमानः परज्ञाभिमानी परतिकूलवाथी; तयाज्यः स ताथृक तवरयैव भृत्यः 25 अस्तब्धम अक्लीबम अथीर्घसूत्रं; सानुक्रॊशं शलक्ष्णम अहार्यम अन्यैः अरॊग जातीयम उथारवाक्यं; थूतं वथन्त्य अष्ट गुणॊपपन्नम 26 न विश्वासाज जातु परस्य गेहं; गच्छेन नरश चेतयानॊ विकाले न चत्वरे निशि तिष्ठेन निगूढॊ; न राजन्यां यॊषितं परार्दयीत 27 न निह्नवं सत्र गतस्य गच्छेत; संसृष्ट मन्त्रस्य कुसंगतस्य न च बरूयान नाश्वसामि तवयीति; स कारणं वयपथेशं तु कुर्यात 28 घृणी राजा पुंश्चली राजभृत्यः; पुत्रॊ भराता विधवा बाल पुत्रा सेना जीवी चॊथ्धृत भक्त एव; वयवहारे वै वर्जनीयाः सयुर एते 29 गुणा थश सनानशीलं भजन्ते; बलं रूपं सवरवर्णप्रशुथ्धिः सपर्शश च गन्धश च विशुथ्धता च; शरीः सौकुमार्यं परवराश च नार्यः 30 गुणाश च षण्मितभुक्तं भजन्ते; आरॊग्यम आयुश च सुखं बलं च अनाविलं चास्य भवेथ अपत्यं; न चैनम आथ्यून इति कषिपन्ति 31 अकर्म शीलं च महाशनं च; लॊकथ्विष्टं बहु मायं नृशंसम अथेशकालज्ञम अनिष्ट वेषम; एतान गृहे न परतिवासयीत 32 कथर्यम आक्रॊशकम अश्रुतं च; वराक संभूतम अमान्य मानिनम निष्ठूरिणं कृतवैरं कृतघ्नम; एतान भृतार्तॊ ऽपि न जातु याचेत 33 संक्लिष्टकर्माणम अतिप्रवाथं; नित्यानृतं चाथृढ भक्तिकं च विकृष्टरागं बहुमानिनं चाप्य; एतान न सेवेत नराधमान षट 34 सहायबन्धना हय अर्दाः सहायाश चार्दबन्धनाः अन्यॊन्यबन्धनाव एतौ विनान्यॊन्यं न सिध्यतः 35 उत्पाथ्य पुत्रान अनृणांश च कृत्वा; वृत्तिं च तेभ्यॊ ऽनुविधाय कां चित सदाने कुमारीः परतिपाथ्य सर्वा; अरण्यसंस्दॊ मुनिवथ बुभूषेत 36 हितं यत सर्वभूतानाम आत्मनश च सुखावहम तत कुर्याथ ईश्वरॊ हय एतन मूलं धर्मार्दसिथ्धये 37 बुथ्धिः परभावस तेजश च सत्त्वम उत्दानम एव च वयवसायश च यस्य सयात तस्यावृत्ति भयं कुतः 38 पश्य थॊषान पाण्डवैर विग्रहे तवं; यत्र वयदेरन्न अपि थेवाः स शक्राः पुत्रैर वैरं नित्यम उथ्विग्नवासॊ; यशः परणाशॊ थविषतां च हर्षः 39 भीष्मस्य कॊपस तव चेन्थ्र कल्प; थरॊणस्य राज्ञश च युधिष्ठिरस्य उत्साथयेल लॊकम इमं परवृथ्धः; शवेतॊ गरहस तिर्यग इवापतन खे 40 तव पुत्रशतं चैव कर्णः पञ्च च पाण्डवाः पृदिवीम अनुशासेयुर अखिलां सागराम्बराम 41 धार्तराष्ट्रा वनं राजन वयाघ्राः पाण्डुसुता मताः मा वनं छिन्धि स वयाघ्रं मा वयाघ्रान नीनशॊ वनात 42 न सयाथ वनम ऋते वयाघ्रान वयाघ्रा न सयुर ऋते वनम वनं हि रक्ष्यते वयाघ्रैर वयाघ्रान रक्षति काननम 43 न तदेच्छन्त्य अकल्याणाः परेषां वेथितुं गुणान यदैषां जञातुम इच्छन्ति नैर्गुण्यं पापचेतसः 44 अर्दसिथ्धिं पराम इच्छन धर्मम एवाथितश चरेत न हि धर्माथ अपैत्य अर्दः सवर्गलॊकाथ इवामृतम 45 यस्यात्मा विरतः पापात कल्याणे च निवेशितः तेन सर्वम इथं बुथ्धं परकृतिर विकृतिर्श च या 46 यॊ धर्मम अर्दं कामं च यदाकालं निषेवते धर्मार्दकामसंयॊगं यॊ ऽमुत्रेह च विन्थति 47 संनियच्छति यॊ वेगम उत्दितं करॊधहर्षयॊः स शरियॊ भाजनं राजन्यश चापत्सु न मुह्यति 48 बलं पञ्च विधं नित्यं पुरुषाणां निबॊध मे यत तु बाहुबलं नाम कनिष्ठं बलम उच्यते 49 अमात्यलाभॊ भथ्रं ते थवितीयं बलम उच्यते धनलाभस तृतीयं तु बलम आहुर जिगीषवः 50 यत तव अस्य सहजं राजन पितृपैतामहं बलम अभिजात बलं नाम तच चतुर्दं बलं समृतम 51 येन तव एतानि सर्वाणि संगृहीतानि भारत यथ बलानां बलं शरेष्ठं तत परज्ञा बलम उच्यते 52 महते यॊ ऽपकाराय नरस्य परभवेन नरः तेन वैरं समासज्य थूरस्दॊ ऽसमीति नाश्वसेत 53 सत्रीषु राजसु सर्पेषु सवाध्याये शत्रुसेविषु भॊगे चायुषि विश्वासं कः पराज्ञः कर्तुम अर्हति 54 परज्ञा शरेणाभिहतस्य जन्तॊश; चिकित्सकाः सन्ति न चौषधानि न हॊममन्त्रा न च मङ्गलानि; नादर्वणा नाप्य अगथाः सुसिथ्धाः 55 सर्पश चाग्निश च सिंहश च कुलपुत्रश च भारत नावज्ञेया मनुष्येण सर्वे ते हय अतितेजसः 56 अग्निस तेजॊ महल लॊके गूढस तिष्ठति थारुषु न चॊपयुङ्क्ते तथ थारु यावन नॊ थीप्यते परैः 57 स एव खलु थारुभ्यॊ यथा निर्मद्य थीप्यते तथा तच च वनं चान्यन निर्थहत्य आशु तेजसा 58 एवम एव कुले जाताः पावकॊपम तेजसः कषमावन्तॊ निराकाराः काष्ठे ऽगनिर इव शेरते 59 लता धर्मा तवं सपुत्रः शालाः पाण्डुसुता मताः न लता वर्धते जातु महाथ्रुमम अनाश्रिता 60 वनं राजंस तवं सपुत्रॊ ऽमबिकेय; सिंहान वने पाण्डवांस तात विथ्धि सिंहैर विहीनं हि वनं विनश्येत; सिंहा विनश्येयुर ऋते वनेन |
1
[vi] saptadaśemān rājendra manuḥ svāyambhuvo 'bravīt vaicitravīrya puruṣān ākāśaṃ muṣṭibhir ghnataḥ 2 tān ev indrasya hi dhanur anāmyaṃ namato 'bravīt atho marīcinaḥ pādān anāmyān namatas tathā 3 yaś cāśiṣyaṃ śāsati yaś ca kupyate; yaś cātivelaṃ bhajate dviṣantam striyaś ca yo 'rakṣati bhadram astu te; yaś cāyācyaṃ yācati yaś ca katthate 4 yaś cābhijātaḥ prakaroty akāryaṃ; yaś cābalo balinā nityavairī aśraddadhānāya ca yo bravīti; yaś cākāmyaṃ kāmayate narendra 5 vadhvā hāsaṃ śvaśuro yaś ca manyate; vadhvā vasann uta yo mānakāmaḥ parakṣetre nirvapati yaś ca bījaṃ; striyaṃ ca yaḥ parivadate 'tivelam 6 yaś caiva labdhvā na smarāmīty uvāca; dattvā ca yaḥ katthati yācyamānaḥ yaś cāsataḥ sāntvam upāsatīha; ete 'nuyānty anilaṃ pāśahastāḥ 7 yasmin yathā vartate yo manuṣyas; tasmiṃs tathā vartitavyaṃ sa dharmaḥ māyācāro māyayā vartitavyaḥ; sādhv ācāraḥ sādhunā pratyudeyaḥ 8 śatāyur uktaḥ puruṣaḥ sarvavedeṣu vai yadā nāpnoty atha ca tat sarvam āyuḥ keneha hetunā 9 ativādo 'timānaś ca tathātyāgo narādhipaḥ krodhaś cātivivitsā ca mitradrohaś ca tāni ṣaṭ 10 eta evāsayas tīkṣṇāḥ kṛntanty āyūṃṣi dehinām etāni mānavān ghnanti na mṛtyur bhadram astu te 11 viśvastasyaiti yo dārān yaś cāpi guru takpagaḥ vṛṣalī patir dvijo yaś ca pānapaś caiva bhārata 12 śaraṇāgatahā caiva sarve brahmahaṇaiḥ samāḥ etaiḥ sametya kartavyaṃ prāyaścittam iti śrutiḥ 13 gṛhī vadānyo 'napaviddha vākyaḥ; śeṣānna bhokāpy avihiṃsakaś ca nānarthakṛt tyaktakaliḥ kṛtajñaḥ; satyo mṛduḥ svargam upaiti vidvān 14 sulabhāḥ puruṣā rājan satataṃ priyavādinaḥ apriyasya tu pathyasya vaktā śrotā ca durlabhaḥ 15 yo hi dharmaṃ vyapāśritya hitvā bhartuḥ priyāpriye apriyāṇy āha pathyāni tena rājā sahāyavān 16 tyajet kulārthe puruṣaṃ grāmasyārthe kulaṃ tyajet grāmaṃ janapadasyārthe ātmārthe pṛthivīṃ tyajet 17 āpad arthaṃ dhanaṃ rakṣed dārān rakṣed dhanair api ātmānaṃ satataṃ rakṣed dārair api dhanair api 18 uktaṃ mayā dyūtakāle 'pi rājan; naivaṃ yuktaṃ vacanaṃ prātipīya tadauṣadhaṃ pathyam ivāturasya; na rocate tava vaicitra vīrya 19 kākair imāṃś citrabarhān mayūrān; parājaiṣṭhāḥ pāṇḍavān dhārtarāṣṭraiḥ hitvā siṃhān kroṣṭu kān gūhamānaḥ; prāpte kāle śocitā tvaṃ narendra 20 yas tāta na krudhyati sarvakālaṃ; bhṛtyasya bhaktasya hite ratasya tasmin bhṛtyā bhartari viśvasanti; na cainam āpatsu parityajanti 21 na bhṛtyānāṃ vṛtti saṃrodhanena; bāhyaṃ janaṃ saṃjighṛkṣed apūrvam tyajanti hy enam ucitāvaruddhāḥ; snigdhā hy amātyāḥ parihīnabhogāḥ 22 kṛtyāni pūrvaṃ parisaṃkhyāya sarvāṇy; āyavyayāv anurūpāṃ ca vṛttim saṃgṛhṇīyād anurūpān sahāyān; sahāyasādhyāni hi duṣkarāṇi 23 abhiprāyaṃ yo viditvā tu bhartuḥ; sarvāṇi kāryāṇi karoty atandrīḥ vaktā hitānām anurakta āryaḥ; śaktijña ātmeva hi so 'nukampyaḥ 24 vākyaṃ tu yo nādriyate 'nuśiṣṭaḥ; pratyāha yaś cāpi niyujyamānaḥ prajñābhimānī pratikūlavādī; tyājyaḥ sa tādṛk tvarayaiva bhṛtyaḥ 25 astabdham aklībam adīrghasūtraṃ; sānukrośaṃ ślakṣṇam ahāryam anyaiḥ aroga jātīyam udāravākyaṃ; dūtaṃ vadanty aṣṭa guṇopapannam 26 na viśvāsāj jātu parasya gehaṃ; gacchen naraś cetayāno vikāle na catvare niśi tiṣṭhen nigūḍho; na rājanyāṃ yoṣitaṃ prārthayīta 27 na nihnavaṃ satra gatasya gacchet; saṃsṛṣṭa mantrasya kusaṃgatasya na ca brūyān nāśvasāmi tvayīti; sa kāraṇaṃ vyapadeśaṃ tu kuryāt 28 ghṛṇī rājā puṃścalī rājabhṛtyaḥ; putro bhrātā vidhavā bāla putrā senā jīvī coddhṛta bhakta eva; vyavahāre vai varjanīyāḥ syur ete 29 guṇā daśa snānaśīlaṃ bhajante; balaṃ rūpaṃ svaravarṇapraśuddhiḥ sparśaś ca gandhaś ca viśuddhatā ca; śrīḥ saukumāryaṃ pravarāś ca nāryaḥ 30 guṇāś ca ṣaṇmitabhuktaṃ bhajante; ārogyam āyuś ca sukhaṃ balaṃ ca anāvilaṃ cāsya bhaved apatyaṃ; na cainam ādyūna iti kṣipanti 31 akarma śīlaṃ ca mahāśanaṃ ca; lokadviṣṭaṃ bahu māyaṃ nṛśaṃsam adeśakālajñam aniṣṭa veṣam; etān gṛhe na prativāsayīta 32 kadaryam ākrośakam aśrutaṃ ca; varāka saṃbhūtam amānya māninam niṣṭhūriṇaṃ kṛtavairaṃ kṛtaghnam; etān bhṛtārto 'pi na jātu yācet 33 saṃkliṣṭakarmāṇam atipravādaṃ; nityānṛtaṃ cādṛḍha bhaktikaṃ ca vikṛṣṭarāgaṃ bahumāninaṃ cāpy; etān na seveta narādhamān ṣaṭ 34 sahāyabandhanā hy arthāḥ sahāyāś cārthabandhanāḥ anyonyabandhanāv etau vinānyonyaṃ na sidhyataḥ 35 utpādya putrān anṛṇāṃś ca kṛtvā; vṛttiṃ ca tebhyo 'nuvidhāya kāṃ cit sthāne kumārīḥ pratipādya sarvā; araṇyasaṃstho munivad bubhūṣet 36 hitaṃ yat sarvabhūtānām ātmanaś ca sukhāvaham tat kuryād īśvaro hy etan mūlaṃ dharmārthasiddhaye 37 buddhiḥ prabhāvas tejaś ca sattvam utthānam eva ca vyavasāyaś ca yasya syāt tasyāvṛtti bhayaṃ kutaḥ 38 paśya doṣān pāṇḍavair vigrahe tvaṃ; yatra vyatherann api devāḥ sa śakrāḥ putrair vairaṃ nityam udvignavāso; yaśaḥ praṇāśo dviṣatāṃ ca harṣaḥ 39 bhīṣmasya kopas tava cendra kalpa; droṇasya rājñaś ca yudhiṣṭhirasya utsādayel lokam imaṃ pravṛddhaḥ; śveto grahas tiryag ivāpatan khe 40 tava putraśataṃ caiva karṇaḥ pañca ca pāṇḍavāḥ pṛthivīm anuśāseyur akhilāṃ sāgarāmbarām 41 dhārtarāṣṭrā vanaṃ rājan vyāghrāḥ pāṇḍusutā matāḥ mā vanaṃ chindhi sa vyāghraṃ mā vyāghrān nīnaśo vanāt 42 na syād vanam ṛte vyāghrān vyāghrā na syur ṛte vanam vanaṃ hi rakṣyate vyāghrair vyāghrān rakṣati kānanam 43 na tathecchanty akalyāṇāḥ pareṣāṃ vedituṃ guṇān yathaiṣāṃ jñātum icchanti nairguṇyaṃ pāpacetasaḥ 44 arthasiddhiṃ parām icchan dharmam evāditaś caret na hi dharmād apaity arthaḥ svargalokād ivāmṛtam 45 yasyātmā virataḥ pāpāt kalyāṇe ca niveśitaḥ tena sarvam idaṃ buddhaṃ prakṛtir vikṛtirś ca yā 46 yo dharmam arthaṃ kāmaṃ ca yathākālaṃ niṣevate dharmārthakāmasaṃyogaṃ yo 'mutreha ca vindati 47 saṃniyacchati yo vegam utthitaṃ krodhaharṣayoḥ sa śriyo bhājanaṃ rājanyaś cāpatsu na muhyati 48 balaṃ pañca vidhaṃ nityaṃ puruṣāṇāṃ nibodha me yat tu bāhubalaṃ nāma kaniṣṭhaṃ balam ucyate 49 amātyalābho bhadraṃ te dvitīyaṃ balam ucyate dhanalābhas tṛtīyaṃ tu balam āhur jigīṣavaḥ 50 yat tv asya sahajaṃ rājan pitṛpaitāmahaṃ balam abhijāta balaṃ nāma tac caturthaṃ balaṃ smṛtam 51 yena tv etāni sarvāṇi saṃgṛhītāni bhārata yad balānāṃ balaṃ śreṣṭhaṃ tat prajñā balam ucyate 52 mahate yo 'pakārāya narasya prabhaven naraḥ tena vairaṃ samāsajya dūrastho 'smīti nāśvaset 53 strīṣu rājasu sarpeṣu svādhyāye śatruseviṣu bhoge cāyuṣi viśvāsaṃ kaḥ prājñaḥ kartum arhati 54 prajñā śareṇābhihatasya jantoś; cikitsakāḥ santi na cauṣadhāni na homamantrā na ca maṅgalāni; nātharvaṇā nāpy agadāḥ susiddhāḥ 55 sarpaś cāgniś ca siṃhaś ca kulaputraś ca bhārata nāvajñeyā manuṣyeṇa sarve te hy atitejasaḥ 56 agnis tejo mahal loke gūḍhas tiṣṭhati dāruṣu na copayuṅkte tad dāru yāvan no dīpyate paraiḥ 57 sa eva khalu dārubhyo yadā nirmathya dīpyate tadā tac ca vanaṃ cānyan nirdahaty āśu tejasā 58 evam eva kule jātāḥ pāvakopama tejasaḥ kṣamāvanto nirākārāḥ kāṣṭhe 'gnir iva śerate 59 latā dharmā tvaṃ saputraḥ śālāḥ pāṇḍusutā matāḥ na latā vardhate jātu mahādrumam anāśritā 60 vanaṃ rājaṃs tvaṃ saputro 'mbikeya; siṃhān vane pāṇḍavāṃs tāta viddhi siṃhair vihīnaṃ hi vanaṃ vinaśyet; siṃhā vinaśyeyur ṛte vanena |