|
1
[मार्क] धर्मव्याधस तु निपुणं पुनर एव युधिष्ठिर विप्रर्षभम उवाचेथं सर्वधर्मभृतां वरः 2 शरुतिप्रमाणॊ धर्मॊ हि वृथ्धानाम इति भाषितम सूक्ष्मा गतिर हि धर्मस्य बहुशाखा हय अनन्तिका 3 पराणात्यये विवाहे च वक्तव्यम अनृतं भवेत अनृतं च भवेत सत्यं सत्यं चैवानृतं भवेत 4 यथ भूतहितम अत्यन्तं तत सत्यम इति धारणा विपर्यय कृतॊ धर्मः पश्य धर्मस्य सूक्ष्मताम 5 यत करॊत्य अशुभं कर्म शुभं वा थविजसत्तम अवश्यं तत समाप्नॊति पुरुषॊ नात्र संशयः 6 विषमां च थशां पराप्य थेवान गर्हति वै भृशम आत्मनः कर्म थॊषाणि न विजानात्य अपण्डितः 7 मूढॊ नैकृतिकाश चापि चपलश च थविजॊत्तम सुखथुःखविपर्यासॊ यथा समुपपथ्यते नैनं परज्ञा सुनीतं वा तरायते नैव पौरुषम 8 यॊ यम इच्छेथ यदाकामं तं तं कामं समश्नुयात यथि सयाथ अपराधीनं पुरुषस्य करियाफलम 9 संयताश चापि थक्षाश च मतिमन्तश च मानवाः थृश्यन्ते निष्फलाः सन्तः परहीणाः सर्वकर्मभिः 10 भूतानाम अपरः कश चिथ धिंसायां सततॊत्दितः वञ्चनायां च लॊकस्य स सुखेनेह जीवति 11 अचेष्टमानम आसीनं शरीः कं चिथ उपतिष्ठति कश चित कर्माणि कुर्वन हि न पराप्यम अधिगच्छति 12 थेवान इष्ट्वा तपस तप्त्वा कृपणैः पुत्रगृथ्धिभिः थश मासधृता गर्भे जायन्ते कुलपांसनाः 13 अपरे धनधान्यैश च भॊगैश च पितृसंचितैः विपुलैर अभिजायन्ते लब्धास तैर एव मङ्गलैः 14 कर्मजा हि मनुष्याणां रॊगा नास्त्य अत्र संशयः आधिभिश चैव बाध्यन्ते वयाधैः कषुथ्रमृगा इव 15 ते चापि कुशलैर वैथ्यैर निपुणैः संभृतौषधैः वयाधयॊ विनिवार्यन्ते मृगा वयाधैर इव थविज 16 येषाम अस्ति च भॊक्तव्यं गरहणी थॊषपीडिताः न शक्नुवन्ति ते भॊक्तुं पश्य धर्मभृतां वर 17 अपरे बाहुबलिनः कलिश्यन्ते बहवॊ जनाः थुःखेन चाधिगच्छन्ति भॊजनं थविजसत्तम 18 इति लॊकम अनाक्रन्थं मॊहशॊकपरिप्लुतम सरॊतसासकृथ आक्षिप्तं हरियमाणं बलीयसा 19 न मरियेयुर न जीर्येयुः सर्वे सयुः सार्वकामिकाः नाप्रियं परतिपश्येयुर वशित्वं यथि वै भवेत 20 उपर्य उपरि लॊकस्य सर्वॊ गन्तुं समीहते यतते च यदाशक्ति न च तथ वर्तते तदा 21 बहवः संप्रथृश्यन्ते तुल्यनक्षत्र मङ्गलाः महच च फलवैषम्यं थृश्यते कर्म संधिषु 22 न कश चिथ ईशते बरह्मन सवयं गराहस्य सत्तम कर्मणां पराकृतानां वै इह सिथ्धिः परथृश्यते 23 यदा शरुतिर इयं बरह्मञ जीवः किल सनातनः शरीरम अध्रुवं लॊके सर्वेषां पराणिनाम इह 24 वध्यमाने शरीरे तु थेहनाशॊ भवत्य उत जीवः संक्रमते ऽनयत्र कर्मबन्धनिबन्धनः 25 [बरा] कदं धर्मभृतां शरेष्ठ जीवॊ भवति शाश्वतः एतथ इच्छाम्य अहं जञातु तत्त्वेन वथतां वर 26 [वयाध] न जीवनाशॊ ऽसति हि थेहभेथे; मिद्यैतथ आहुर मरियतेति मूढाः जीवस तु थेहान्तरितः परयाति; थशार्धतैवास्य शरीरभेथः 27 अन्यॊ हि नाश्नाति कृतं हि कर्म; स एव कर्ता सुखथुःखभागी यत तेन किं चिथ धि कृतं हि कर्म; तथ अश्नुते नास्ति कृतस्य नाशः 28 अपुण्य शीलाश च भवन्ति पुण्या; नरॊत्तमाः पापकृतॊ भवन्ति नरॊ ऽनुयातस तव इह कर्मभिः सवैस; ततः समुत्पथ्यति भावितस तैः 29 [बरा] कदं संभवते यॊनौ कदं वा पुण्यपापयॊः जातीः पुण्या हय अपुण्याश च कदं गच्छति सत्तम 30 [वयध] गर्भाधान समायुक्तं कर्मेथं संप्रथृश्यते समासेन तु ते कषिप्रं परवक्ष्यामि थविजॊत्तम 31 यदा संभृत संभारः पुनर एव परजायते शुभकृच छुभयॊनीषु पापकृत पापयॊनिषु 32 शुभैः परयॊगैर थेवत्वं वयामिश्रैर मानुषॊ भवेत मॊहनीयैर वियॊनीषु तव अधॊ गामी च किल्बिषैः 33 जातिमृत्युजराथुःखैः सततं समभिथ्रुतः संसारे पच्यमानश च थॊषैर आत्मकृतैर नरः 34 तिर्यग्यॊनिसहस्राणि गत्वा नरकम एव च जीवाः संपरिवर्तन्ते कर्मबन्धनिबन्धनाः 35 जन्तुस तु कर्मभिस तैस तैः सवकृतैः परेत्य थुःखितः तथ्थुःखप्रतिघातार्दम अपुण्यां यॊनिम अश्नुते 36 ततः कर्म समाथत्ते पुनर अन्यन नवं बहु पच्यते तु पुनस तेन भुक्त्वापद्यम इवातुरः 37 अजस्रम एव थुःखार्तॊ ऽथुःखितः सुखसंज्ञितः ततॊ ऽनिवृत्त बन्धत्वात कर्मणाम उथयाथ अपि परिक्रामति संसारे चक्रवथ बहु वेथनः 38 स चेन निवृत्तबन्धस तु विशुथ्धश चापि कर्मभिः पराप्नॊति सुकृताँल लॊकान यत्र गत्वा न शॊचति 39 पापं कुर्वन पापवृत्तः पापस्यान्तं न गच्छति तस्मात पुण्यं यतेत कर्तुं वर्जयेत च पातकम 40 अनसूयुः कृतज्ञश च कल्याणान्य एव सेवते सुखानि धर्मम अर्दं च सवर्गं च लभते नरः 41 संस्कृतस्य हि थान्तस्य नियतस्य यतात्मनः पराज्ञस्यानन्तरा वृत्तिर इह लॊके परत्र च 42 सतां धर्मेण वर्तेत करियां शिष्टवथ आचरेत असंक्लेशेन लॊकस्य वृत्तिं लिप्सेत वै थविज 43 सन्ति हय आगतविज्ञानाः शिष्टाः शास्त्रविचक्षणाः सवधर्मेण करिया लॊके कर्मणः सॊ ऽपय असंकरः 44 पराज्ञॊ धर्मेण रमते धर्मं चैवॊपजीवति तस्य धर्माथ अवाप्तेषु धनेषु थविजसत्तम तस्यैव सिञ्चते मूलं गुणान पश्यति यत्र वै 45 धर्मात्मा भवति हय एवं चित्तं चास्य परसीथति स मैत्र जनसंतुष्ट इह परेत्य च नन्थति 46 शब्थं सपर्शं तदारूपं गन्धान इष्टांश च सत्तम परभुत्वं लभते चापि धर्मस्यैतत फलं विथुः 47 धर्मस्य च फलं लब्ध्वा न तृप्यति महाथ्विज अतृप्यमाणॊ निर्वेथम आथत्ते जञानचक्षुषा 48 परज्ञा चक्षुर नर इह थॊषं नैवानुरुध्यते विरज्यति यदाकामं न च धर्मं विमुञ्चति 49 सत्यत्यागे च यतते थृष्ट्वा लॊकं कषयात्मकम ततॊ मॊक्षे परयतते नानुपायाथ उपायतः 50 एवं निर्वेथम आथत्ते पापं कर्म जहाति च धार्मिकश चापि भवति मॊक्षं च लभते परम 51 तपॊ निःश्रेयसं जन्तॊस तस्य मूलं शमॊ थमः तेन सर्वान अवाप्नॊति कामान यान मनसेच्छति 52 इन्थ्रियाणां निरॊधेन सत्येन च थमेन च बरह्मणः पथम आप्नॊति यत परं थविजसत्तम 53 [बरा] इन्थ्रियाणि तु यान्य आहुः कानि तानि यतव्रत निग्रहश च कदं कार्यॊ निग्रहस्य च किं फलम 54 कदं च फलम आप्नॊति तेषां धर्मभृतां वर एतथ इच्छामि तत्त्वेन धर्मं जञातुं सुधार्मिक |
1
[mārk] dharmavyādhas tu nipuṇaṃ punar eva yudhiṣṭhira viprarṣabham uvācedaṃ sarvadharmabhṛtāṃ varaḥ 2 śrutipramāṇo dharmo hi vṛddhānām iti bhāṣitam sūkṣmā gatir hi dharmasya bahuśākhā hy anantikā 3 prāṇātyaye vivāhe ca vaktavyam anṛtaṃ bhavet anṛtaṃ ca bhavet satyaṃ satyaṃ caivānṛtaṃ bhavet 4 yad bhūtahitam atyantaṃ tat satyam iti dhāraṇā viparyaya kṛto dharmaḥ paśya dharmasya sūkṣmatām 5 yat karoty aśubhaṃ karma śubhaṃ vā dvijasattama avaśyaṃ tat samāpnoti puruṣo nātra saṃśayaḥ 6 viṣamāṃ ca daśāṃ prāpya devān garhati vai bhṛśam ātmanaḥ karma doṣāṇi na vijānāty apaṇḍitaḥ 7 mūḍho naikṛtikāś cāpi capalaś ca dvijottama sukhaduḥkhaviparyāso yadā samupapadyate nainaṃ prajñā sunītaṃ vā trāyate naiva pauruṣam 8 yo yam icched yathākāmaṃ taṃ taṃ kāmaṃ samaśnuyāt yadi syād aparādhīnaṃ puruṣasya kriyāphalam 9 saṃyatāś cāpi dakṣāś ca matimantaś ca mānavāḥ dṛśyante niṣphalāḥ santaḥ prahīṇāḥ sarvakarmabhiḥ 10 bhūtānām aparaḥ kaś cid dhiṃsāyāṃ satatotthitaḥ vañcanāyāṃ ca lokasya sa sukheneha jīvati 11 aceṣṭamānam āsīnaṃ śrīḥ kaṃ cid upatiṣṭhati kaś cit karmāṇi kurvan hi na prāpyam adhigacchati 12 devān iṣṭvā tapas taptvā kṛpaṇaiḥ putragṛddhibhiḥ daśa māsadhṛtā garbhe jāyante kulapāṃsanāḥ 13 apare dhanadhānyaiś ca bhogaiś ca pitṛsaṃcitaiḥ vipulair abhijāyante labdhās tair eva maṅgalaiḥ 14 karmajā hi manuṣyāṇāṃ rogā nāsty atra saṃśayaḥ ādhibhiś caiva bādhyante vyādhaiḥ kṣudramṛgā iva 15 te cāpi kuśalair vaidyair nipuṇaiḥ saṃbhṛtauṣadhaiḥ vyādhayo vinivāryante mṛgā vyādhair iva dvija 16 yeṣām asti ca bhoktavyaṃ grahaṇī doṣapīḍitāḥ na śaknuvanti te bhoktuṃ paśya dharmabhṛtāṃ vara 17 apare bāhubalinaḥ kliśyante bahavo janāḥ duḥkhena cādhigacchanti bhojanaṃ dvijasattama 18 iti lokam anākrandaṃ mohaśokapariplutam srotasāsakṛd ākṣiptaṃ hriyamāṇaṃ balīyasā 19 na mriyeyur na jīryeyuḥ sarve syuḥ sārvakāmikāḥ nāpriyaṃ pratipaśyeyur vaśitvaṃ yadi vai bhavet 20 upary upari lokasya sarvo gantuṃ samīhate yatate ca yathāśakti na ca tad vartate tathā 21 bahavaḥ saṃpradṛśyante tulyanakṣatra maṅgalāḥ mahac ca phalavaiṣamyaṃ dṛśyate karma saṃdhiṣu 22 na kaś cid īśate brahman svayaṃ grāhasya sattama karmaṇāṃ prākṛtānāṃ vai iha siddhiḥ pradṛśyate 23 yathā śrutir iyaṃ brahmañ jīvaḥ kila sanātanaḥ śarīram adhruvaṃ loke sarveṣāṃ prāṇinām iha 24 vadhyamāne śarīre tu dehanāśo bhavaty uta jīvaḥ saṃkramate 'nyatra karmabandhanibandhanaḥ 25 [brā] kathaṃ dharmabhṛtāṃ śreṣṭha jīvo bhavati śāśvataḥ etad icchāmy ahaṃ jñātu tattvena vadatāṃ vara 26 [vyādha] na jīvanāśo 'sti hi dehabhede; mithyaitad āhur mriyateti mūḍhāḥ jīvas tu dehāntaritaḥ prayāti; daśārdhataivāsya śarīrabhedaḥ 27 anyo hi nāśnāti kṛtaṃ hi karma; sa eva kartā sukhaduḥkhabhāgī yat tena kiṃ cid dhi kṛtaṃ hi karma; tad aśnute nāsti kṛtasya nāśaḥ 28 apuṇya śīlāś ca bhavanti puṇyā; narottamāḥ pāpakṛto bhavanti naro 'nuyātas tv iha karmabhiḥ svais; tataḥ samutpadyati bhāvitas taiḥ 29 [brā] kathaṃ saṃbhavate yonau kathaṃ vā puṇyapāpayoḥ jātīḥ puṇyā hy apuṇyāś ca kathaṃ gacchati sattama 30 [vyadha] garbhādhāna samāyuktaṃ karmedaṃ saṃpradṛśyate samāsena tu te kṣipraṃ pravakṣyāmi dvijottama 31 yathā saṃbhṛta saṃbhāraḥ punar eva prajāyate śubhakṛc chubhayonīṣu pāpakṛt pāpayoniṣu 32 śubhaiḥ prayogair devatvaṃ vyāmiśrair mānuṣo bhavet mohanīyair viyonīṣu tv adho gāmī ca kilbiṣaiḥ 33 jātimṛtyujarāduḥkhaiḥ satataṃ samabhidrutaḥ saṃsāre pacyamānaś ca doṣair ātmakṛtair naraḥ 34 tiryagyonisahasrāṇi gatvā narakam eva ca jīvāḥ saṃparivartante karmabandhanibandhanāḥ 35 jantus tu karmabhis tais taiḥ svakṛtaiḥ pretya duḥkhitaḥ tadduḥkhapratighātārtham apuṇyāṃ yonim aśnute 36 tataḥ karma samādatte punar anyan navaṃ bahu pacyate tu punas tena bhuktvāpathyam ivāturaḥ 37 ajasram eva duḥkhārto 'duḥkhitaḥ sukhasaṃjñitaḥ tato 'nivṛtta bandhatvāt karmaṇām udayād api parikrāmati saṃsāre cakravad bahu vedanaḥ 38 sa cen nivṛttabandhas tu viśuddhaś cāpi karmabhiḥ prāpnoti sukṛtāṁl lokān yatra gatvā na śocati 39 pāpaṃ kurvan pāpavṛttaḥ pāpasyāntaṃ na gacchati tasmāt puṇyaṃ yatet kartuṃ varjayeta ca pātakam 40 anasūyuḥ kṛtajñaś ca kalyāṇāny eva sevate sukhāni dharmam arthaṃ ca svargaṃ ca labhate naraḥ 41 saṃskṛtasya hi dāntasya niyatasya yatātmanaḥ prājñasyānantarā vṛttir iha loke paratra ca 42 satāṃ dharmeṇa varteta kriyāṃ śiṣṭavad ācaret asaṃkleśena lokasya vṛttiṃ lipseta vai dvija 43 santi hy āgatavijñānāḥ śiṣṭāḥ śāstravicakṣaṇāḥ svadharmeṇa kriyā loke karmaṇaḥ so 'py asaṃkaraḥ 44 prājño dharmeṇa ramate dharmaṃ caivopajīvati tasya dharmād avāpteṣu dhaneṣu dvijasattama tasyaiva siñcate mūlaṃ guṇān paśyati yatra vai 45 dharmātmā bhavati hy evaṃ cittaṃ cāsya prasīdati sa maitra janasaṃtuṣṭa iha pretya ca nandati 46 śabdaṃ sparśaṃ tathārūpaṃ gandhān iṣṭāṃś ca sattama prabhutvaṃ labhate cāpi dharmasyaitat phalaṃ viduḥ 47 dharmasya ca phalaṃ labdhvā na tṛpyati mahādvija atṛpyamāṇo nirvedam ādatte jñānacakṣuṣā 48 prajñā cakṣur nara iha doṣaṃ naivānurudhyate virajyati yathākāmaṃ na ca dharmaṃ vimuñcati 49 satyatyāge ca yatate dṛṣṭvā lokaṃ kṣayātmakam tato mokṣe prayatate nānupāyād upāyataḥ 50 evaṃ nirvedam ādatte pāpaṃ karma jahāti ca dhārmikaś cāpi bhavati mokṣaṃ ca labhate param 51 tapo niḥśreyasaṃ jantos tasya mūlaṃ śamo damaḥ tena sarvān avāpnoti kāmān yān manasecchati 52 indriyāṇāṃ nirodhena satyena ca damena ca brahmaṇaḥ padam āpnoti yat paraṃ dvijasattama 53 [brā] indriyāṇi tu yāny āhuḥ kāni tāni yatavrata nigrahaś ca kathaṃ kāryo nigrahasya ca kiṃ phalam 54 kathaṃ ca phalam āpnoti teṣāṃ dharmabhṛtāṃ vara etad icchāmi tattvena dharmaṃ jñātuṃ sudhārmika |