|
1
[मार्क] कश चिथ थविजातिप्रवरॊ वेथाध्यायी तपॊधनः तपस्वी धर्मशीलश च कौशिकॊ नाम भारत 2 साङ्गॊपनिषथान वेथान अधीते थविजसत्तमः स वृक्षमूले कस्मिंश चिथ वेथान उच्चारयन सदितः 3 उपरिष्टाच च वृक्षस्य बलाका संन्यलीयत तया पुरीषम उत्सृष्टं बराह्मणस्य तथॊपरि 4 ताम अवेक्ष्य ततः करुथ्धः समपध्यायत थविजः भृषं करॊधाभिभूतेन बलाका सा निरीक्षिता 5 अपध्याता च विप्रेण नयपतथ वसुधातले बलाकां पतितां थृष्ट्वा गतसत्त्वाम अचेतनाम कारुण्याथ अभिसंतप्तः पर्यशॊचत तां थविजः 6 अकार्यं कृतवान अस्मि रग थवेषबलात कृतः इत्य उक्त्वा बहुशॊ विथ्वान गरामं भैक्षाय संश्रितः 7 गरामे शुचीनि परचरन कुलानि भरतर्षभ परविष्टस तत कुलं यत्र पूर्वं चरितवांस तु सः 8 थेहीति याचमानॊ वै तिष्ठेत्य उक्तः सत्रिया ततः शौचं तु यावत कुरुते भाजनस्य कुटुम्बिनी 9 एतस्मिन्न अन्तरे राजन कषुधा संपीडितॊ भृषम भर्ता परविष्टः सहसा तस्या भरतसत्तम 10 सा तु थृष्ट्वा पतिं साध्वी बराह्मणं वयपहाय तम पाथ्यम आचमनीयं च थथौ भर्त्रे तदासनम 11 परह्वा पर्यचरच चापि भर्तारम असितेक्षणा आहारेणाद भक्षैश च वाक्यैः सुमधुरैस तदा 12 उच्छिष्टं भुञ्जते भर्तुः सा तु नित्यं युधिष्ठिर थैवतं च पतिं मेने भर्तुश चित्तानुसारिणी 13 न कर्मणा न मनसा नात्यश्नान नापि चापिबत तं सर्वभावॊपगता पतिशुश्रूषणे रता 14 साध्व आचारा शुचिर थक्षा कुटुम्बस्य हितैषिणी भर्तुश चापि हितं यत तत सततं सानुवर्तते 15 थेवतातिदिभृत्यानां शवश्रू शवशुरयॊस तदा शुश्रूषणपरा नित्यं सततं संयतेन्थ्रिया 16 सा बराह्मणं थता थृष्ट्वा संस्दितं भैक्ष काङ्क्षिणम कुर्वती पतिशुश्रूषां सस्माराद शुभेक्षणा 17 वरीडिता साभवत साध्वी तथा भरतसत्तम भिक्षाम आथाय विप्राय निर्जगाम यशस्विनी 18 [बरा] किम इथं भवति तवं मां तिष्ठेत्य उक्त्वा वराङ्गने उपरॊधं कृतवती न विसर्जितवत्य असि 19 [मार्क] बराह्मणं करॊधसंतप्तं जवलन्तम इव तेजसा थृष्ट्वा साध्वी मनुष्येन्थ्र सान्त्वपूर्वं वचॊ ऽबरवीत 20 कषन्तुम अर्हसि मे विप्र भर्ता मे थैवतं महत स चापि कषुधितः शरान्तः पराप्तः शुश्रूषितॊ मया 21 [बरा] बराह्मणा न गरीयांसॊ गरीयांस ते पतिः कृतः गृहस्द धर्मे वर्तन्ती बराह्मणान अवमन्यसे 22 इन्थ्रॊ ऽपय एषां परणमते किं पुनर मानुषा भुवि अवलिप्ते न जानीषे वृथ्धानां न शरुतं तवया बराह्मणा हय अग्निसथृषा थहेयुः पृदिवीम अपि 23 [सत्री] नावजानाम्य अहं विप्रान थेवैस तुल्यान मनस्विनः अपराधम इमं विप्र कषन्तुम अर्हसि मे ऽनघ 24 जानामि तेजॊ विप्राणां महाभाग्यं च धीमताम अपेयः सागरः करॊधात कृतॊ हि लवणॊथकः 25 तदैव थीप्ततपसां मुनीनां भावितात्मनाम येषां करॊधाग्निर अथ्यापि थण्डके नॊपशाम्यति 26 बरह्मणानां परिभवाथ वतापिश च थुरात्मवान अगस्त्यम ऋषिम आसाथ्य जीर्णः करूरॊ महासुरः 27 परभावा बहवश चापि शरूयन्ते बरह्मवाथिनम करॊधः सुविपुलॊ बरह्मन परसाथश च महात्मनाम 28 अस्मिंस तव अतिक्रमे बरह्मन कषन्तुम अर्हसि मे ऽनघ पतिशुश्रूषया धर्मॊ यः स मे रॊचते थविज 29 थैवतेष्व अपि सर्वेषु भर्ता मे थैवतं परम अविशेषेण तस्याहं कुर्यां धर्मं थविजॊत्तम 30 शुश्रूषायाः फलं पश्य पत्युर बराह्मण याथृशम बलाका हि तवया थग्धा रॊषात तथ विथितं मम 31 करॊधः शत्रुः शरीरस्दॊ मनुष्याणां थविजॊत्तम यः करॊधमॊहौ तयजति तं थेवा बराह्मणं विथुः 32 यॊ वथेथ इह सत्यानि गुरुं संतॊषयेत च हिंसितश च न हिंसेत तं थेवा बराह्मणं विथुः 33 जितेन्थ्रियॊ धर्मपरः सवाध्यायनिरतः शुचिः कामक्रॊधौ वशे यस्य तं थेवा बराह्मणं विथुः 34 यस्य चात्मसमॊ लॊकॊ धर्मज्ञस्य मनस्विनः सर्वधर्मेषु च रतस तं थेवा बराह्मणं विथुः 35 यॊ ऽधयापयेथ अधीयीत यजेथ वा याजयीत वा थथ्याथ वापि यदाशक्ति तं थेवा बराह्मणं विथुः 36 बरह्मचारी च वेथान्यॊ अधीयीत थविजॊत्तमः सवाख्याये चाप्रमत्तॊ वै तं थेवा बराह्मणं विथुः 37 यथ बराह्मणानां कुशलं तथ एषां परिकीर्ययेत सत्यं तदा वयहरतां नानृते रमते मनः 38 धनं तु बराह्मणस्याहुः सवाध्यायं थमम आर्जवम इन्थ्रियाणां निग्रहं च शाश्वतं थविजसत्तम सत्यार्जवे धर्मम आहुः परं धर्मविथॊ जनाः 39 थुर्ज्ञेयः शाश्वतॊ धर्मः स तु सत्ये परतिष्ठितः शरुतिप्रमाणॊ धर्मः सयाथ इति वृथ्धानुशासनम 40 बहुधा थृश्यते धर्मः सूक्ष्म एव थविजॊत्तम भवान अपि च धर्मज्ञः सवाध्यायनिरतः शुचिः न तु तत्त्वेन भगवन धर्मान वेत्सीति मे मतिः 41 माता पितृभ्यां शुश्रूषुः सत्यवाथी जितेन्थ्रियः मिदिलायां वसन वयाधः स ते धर्मान परवक्ष्यति तत्र गच्छस्व भथ्रं ते यदाकामं थविजॊत्तम 42 अत्युक्तम अपि मे सर्वं कषन्तुम अर्हस्य अनिन्थित सत्रियॊ हय अवध्याः सर्वेषां ये धर्मविथुषॊ जनाः 43 [बरा] परीतॊ ऽसमि तव भथ्रं ते गतः करॊधश च शॊभने उपालम्भस तवया हय उक्तॊ मम निःश्रेयसं परम सवस्ति ते ऽसतु गमिष्यामि साधयिष्यामि शॊभने 44 [मार्क] तया विसृष्ट्टॊ निर्गम्य सवम एव भवनं ययौ विनिन्थन स थविजॊ ऽऽतमानं कौशिकॊ नरसत्तम |
1
[mārk] kaś cid dvijātipravaro vedādhyāyī tapodhanaḥ tapasvī dharmaśīlaś ca kauśiko nāma bhārata 2 sāṅgopaniṣadān vedān adhīte dvijasattamaḥ sa vṛkṣamūle kasmiṃś cid vedān uccārayan sthitaḥ 3 upariṣṭāc ca vṛkṣasya balākā saṃnyalīyata tayā purīṣam utsṛṣṭaṃ brāhmaṇasya tadopari 4 tām avekṣya tataḥ kruddhaḥ samapadhyāyata dvijaḥ bhṛṣaṃ krodhābhibhūtena balākā sā nirīkṣitā 5 apadhyātā ca vipreṇa nyapatad vasudhātale balākāṃ patitāṃ dṛṣṭvā gatasattvām acetanām kāruṇyād abhisaṃtaptaḥ paryaśocata tāṃ dvijaḥ 6 akāryaṃ kṛtavān asmi raga dveṣabalāt kṛtaḥ ity uktvā bahuśo vidvān grāmaṃ bhaikṣāya saṃśritaḥ 7 grāme śucīni pracaran kulāni bharatarṣabha praviṣṭas tat kulaṃ yatra pūrvaṃ caritavāṃs tu saḥ 8 dehīti yācamāno vai tiṣṭhety uktaḥ striyā tataḥ śaucaṃ tu yāvat kurute bhājanasya kuṭumbinī 9 etasminn antare rājan kṣudhā saṃpīḍito bhṛṣam bhartā praviṣṭaḥ sahasā tasyā bharatasattama 10 sā tu dṛṣṭvā patiṃ sādhvī brāhmaṇaṃ vyapahāya tam pādyam ācamanīyaṃ ca dadau bhartre tathāsanam 11 prahvā paryacarac cāpi bhartāram asitekṣaṇā āhāreṇātha bhakṣaiś ca vākyaiḥ sumadhurais tathā 12 ucchiṣṭaṃ bhuñjate bhartuḥ sā tu nityaṃ yudhiṣṭhira daivataṃ ca patiṃ mene bhartuś cittānusāriṇī 13 na karmaṇā na manasā nātyaśnān nāpi cāpibat taṃ sarvabhāvopagatā patiśuśrūṣaṇe ratā 14 sādhv ācārā śucir dakṣā kuṭumbasya hitaiṣiṇī bhartuś cāpi hitaṃ yat tat satataṃ sānuvartate 15 devatātithibhṛtyānāṃ śvaśrū śvaśurayos tathā śuśrūṣaṇaparā nityaṃ satataṃ saṃyatendriyā 16 sā brāhmaṇaṃ datā dṛṣṭvā saṃsthitaṃ bhaikṣa kāṅkṣiṇam kurvatī patiśuśrūṣāṃ sasmārātha śubhekṣaṇā 17 vrīḍitā sābhavat sādhvī tadā bharatasattama bhikṣām ādāya viprāya nirjagāma yaśasvinī 18 [brā] kim idaṃ bhavati tvaṃ māṃ tiṣṭhety uktvā varāṅgane uparodhaṃ kṛtavatī na visarjitavaty asi 19 [mārk] brāhmaṇaṃ krodhasaṃtaptaṃ jvalantam iva tejasā dṛṣṭvā sādhvī manuṣyendra sāntvapūrvaṃ vaco 'bravīt 20 kṣantum arhasi me vipra bhartā me daivataṃ mahat sa cāpi kṣudhitaḥ śrāntaḥ prāptaḥ śuśrūṣito mayā 21 [brā] brāhmaṇā na garīyāṃso garīyāṃs te patiḥ kṛtaḥ gṛhastha dharme vartantī brāhmaṇān avamanyase 22 indro 'py eṣāṃ praṇamate kiṃ punar mānuṣā bhuvi avalipte na jānīṣe vṛddhānāṃ na śrutaṃ tvayā brāhmaṇā hy agnisadṛṣā daheyuḥ pṛthivīm api 23 [strī] nāvajānāmy ahaṃ viprān devais tulyān manasvinaḥ aparādham imaṃ vipra kṣantum arhasi me 'nagha 24 jānāmi tejo viprāṇāṃ mahābhāgyaṃ ca dhīmatām apeyaḥ sāgaraḥ krodhāt kṛto hi lavaṇodakaḥ 25 tathaiva dīptatapasāṃ munīnāṃ bhāvitātmanām yeṣāṃ krodhāgnir adyāpi daṇḍake nopaśāmyati 26 brahmaṇānāṃ paribhavād vatāpiś ca durātmavān agastyam ṛṣim āsādya jīrṇaḥ krūro mahāsuraḥ 27 prabhāvā bahavaś cāpi śrūyante brahmavādinam krodhaḥ suvipulo brahman prasādaś ca mahātmanām 28 asmiṃs tv atikrame brahman kṣantum arhasi me 'nagha patiśuśrūṣayā dharmo yaḥ sa me rocate dvija 29 daivateṣv api sarveṣu bhartā me daivataṃ param aviśeṣeṇa tasyāhaṃ kuryāṃ dharmaṃ dvijottama 30 śuśrūṣāyāḥ phalaṃ paśya patyur brāhmaṇa yādṛśam balākā hi tvayā dagdhā roṣāt tad viditaṃ mama 31 krodhaḥ śatruḥ śarīrastho manuṣyāṇāṃ dvijottama yaḥ krodhamohau tyajati taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ 32 yo vaded iha satyāni guruṃ saṃtoṣayeta ca hiṃsitaś ca na hiṃseta taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ 33 jitendriyo dharmaparaḥ svādhyāyanirataḥ śuciḥ kāmakrodhau vaśe yasya taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ 34 yasya cātmasamo loko dharmajñasya manasvinaḥ sarvadharmeṣu ca ratas taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ 35 yo 'dhyāpayed adhīyīta yajed vā yājayīta vā dadyād vāpi yathāśakti taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ 36 brahmacārī ca vedānyo adhīyīta dvijottamaḥ svākhyāye cāpramatto vai taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ 37 yad brāhmaṇānāṃ kuśalaṃ tad eṣāṃ parikīryayet satyaṃ tathā vyaharatāṃ nānṛte ramate manaḥ 38 dhanaṃ tu brāhmaṇasyāhuḥ svādhyāyaṃ damam ārjavam indriyāṇāṃ nigrahaṃ ca śāśvataṃ dvijasattama satyārjave dharmam āhuḥ paraṃ dharmavido janāḥ 39 durjñeyaḥ śāśvato dharmaḥ sa tu satye pratiṣṭhitaḥ śrutipramāṇo dharmaḥ syād iti vṛddhānuśāsanam 40 bahudhā dṛśyate dharmaḥ sūkṣma eva dvijottama bhavān api ca dharmajñaḥ svādhyāyanirataḥ śuciḥ na tu tattvena bhagavan dharmān vetsīti me matiḥ 41 mātā pitṛbhyāṃ śuśrūṣuḥ satyavādī jitendriyaḥ mithilāyāṃ vasan vyādhaḥ sa te dharmān pravakṣyati tatra gacchasva bhadraṃ te yathākāmaṃ dvijottama 42 atyuktam api me sarvaṃ kṣantum arhasy anindita striyo hy avadhyāḥ sarveṣāṃ ye dharmaviduṣo janāḥ 43 [brā] prīto 'smi tava bhadraṃ te gataḥ krodhaś ca śobhane upālambhas tvayā hy ukto mama niḥśreyasaṃ param svasti te 'stu gamiṣyāmi sādhayiṣyāmi śobhane 44 [mārk] tayā visṛṣṭṭo nirgamya svam eva bhavanaṃ yayau vinindan sa dvijo ''tmānaṃ kauśiko narasattama |