|
1
[थरौ] नावमन्ये न गर्हे च धर्मं पार्द कदं चन ईश्वरं कुत एवाहम अवमंस्ये परजापतिम 2 आर्ताहं परलपामीथम इति मां विथ्धि भारत भूयश च विलपिष्यामि सुमनास तन निबॊध मे 3 कर्म खल्व इह कर्तव्यं जातेनामित्रकर्शन अकर्माणॊ हि जीवन्ति सदावरा नेतरे जनाः 4 आ मातृस्तन पानाच च यावच छय्यॊपसर्पणम जङ्गमाः कर्मणा वृत्तिम आप्नुवन्ति युधिष्ठिर 5 जङ्गमेषु विशेषेण मनुष्या भरतर्षभ इच्छन्ति कर्मणा वृत्तिम अवाप्तुं परेत्य चेह च 6 उत्दानम अभिजानन्ति सर्वभूतानि भारत परत्यक्षं फलम अश्नन्ति कर्मणां लॊकसाक्षिकम 7 पश्यामि सवं समुत्दानम उपजीवन्ति जन्तवः अपि धाता विधाता च यदायम उथके बकः 8 सवकर्म कुरु मा गलासीः कर्मणा भव थंशितः कृत्यं हि यॊ ऽभिजानाति सहस्रे नास्ति सॊ ऽसति वा 9 तस्य चापि भवेत कार्यं विवृथ्धौ रक्षणे तदा भक्ष्यमाणॊ हय अनावापः कषीयते हिमवान अपि 10 उत्सीथेरन परजाः सर्वा न कुर्युः कर्म चेथ यथि अपि चाप्य अफलं कर्म पश्यामः कुर्वतॊ जनान नान्यदा हय अभिजानन्ति वृत्तिं लॊके कदं चन 11 यश च थिष्ट परॊ लॊके यश चायं हठ वाथकः उभाव अपसथाव एतौ कर्म बुथ्धिः परशस्यते 12 यॊ हि थिष्टम उपासीनॊ निर्विचेष्टः सुखं सवपेत अवसीथेत सुथुर्बुथ्धिर आमॊ घट इवाम्भसि 13 तदैव हठ बुथ्धिर यः शक्तः कर्मण्य अकर्मकृत आसीत नचिरं जीवेथ अनाद इव थुर्बलः 14 अकस्माथ अपि यः कश चिथ अर्दं पराप्नॊति पूरुषः तं हठेनेति मन्यन्ते स हि यत्नॊ न कस्य चित 15 यच चापि किं चित पुरुषॊ थिष्टं नाम लभत्य उत थैवेन विधिना पार्द तथ थैवम इति निश्चितम 16 यत सवयं कर्मणा किं चित फलम आप्नॊति पूरुषः परत्यक्षं चक्षुषा थृष्टं तत पौरुषम इति समृतम 17 सवभावतः परवृत्तॊ ऽनयः पराप्नॊत्य अर्दान अकारणात तत सवभावात्मकं विथ्धि फलं पुरुषसत्तम 18 एवं हठाच च थैवाच च सवभावात कर्मणस तदा यानि पराप्नॊति पुरुषस तत फलं पूर्वकर्मणः 19 धातापि हि सवकर्मैव तैस तैर हेतुभिर ईश्वरः विथधाति विभज्येह फलं पूर्वकृतं नृणाम 20 यथ धययं पुरुषं किं चित कुरुते वै शुभाशुभम तथ धातृविहितं विथ्धि पूर्वकर्मफलॊथयम 21 कारणं तस्य थेहॊ ऽयं धातुः कर्मणि कर्मणि स यदा परेरयत्य एनं तदायं कुरुते ऽवशः 22 तेषु तेषु हि कृत्येषु विनियॊक्ता महेश्वरः सर्वभूतानि कौन्तेय कारयत्य अवशान्य अपि 23 मनसार्दान विनिश्चित्य पश्चात पराप्नॊति कर्मणा बुथ्धिपूर्वं सवयं धीरः पुरुषस तत्र कारणम 24 संख्यातुं नैव शक्यानि कर्माणि पुरुषर्षभ अगार नगराणां हि सिथ्धिः पुरुषहैतुकी 25 तिले तैलं गवि कषीरं काष्ठे पावकम अन्ततः धिया धिरॊ विजानीयाथ उपायं चास्य सिथ्धये 26 ततः परवर्तते पश्च्चात करणेष्व अस्य सिथ्धये तां सिथ्धिम उपजीवन्ति कर्मणाम इह जन्तवः 27 कुशलेन कृतं कर्म कर्त्रा साधु विनिश्चितम इथं तव अकुशलेनेति विशेषाथ उपलभ्यते 28 इष्टापूर्तफलं न सयान न शिष्यॊ न गुरुर भवेत पुरुषः कर्म साध्येषु सयाच चेथ अयम अकारणम 29 कर्तृत्वाथ एव पुरुषः कर्मसिथ्धौ परशस्यते असिथ्धौ निन्थ्यते चापि कर्म नाशः कदं तव इह 30 सर्वम एव हठेनैके थिष्टेनैके वथन्त्य उत पुरुषप्रयत्नजं के चित तरैधम एतन निरुच्यते 31 न चैवैतावता कायं मन्यन्त इति चापरे अस्ति सर्वम अथृश्यं तु थिष्टं चैव तदा हठः थृश्यते हि हठाच चैव थिष्टाच चार्दस्य संततिः 32 किं चिथ थैवाथ धठात किं चित किं चिथ एव सवकर्मतः पुरुषः फलम आप्नॊति चतुर्दं नात्र कारणम कुशलाः परतिजानन्ति ये तत तव अविथुषॊ जनाः 33 तदैव धाता भूतानाम इष्टानिष्ट फलप्रथः यथि न सयान न भूतानां कृपणॊ नाम कश चन 34 यं यम अर्दम अभिप्रेप्सुः कुरुते कर्म पूरुषः तत तत सफलम एव सयाथ यथि न सयात पुरा कृतम 35 तरिथ्वाराम अर्द सिथ्धिं तु नानुपश्यन्ति ये नराः तदैवानर्द सिथ्धिं च यदा लॊकास तदैव ते 36 कर्तव्यं तव एव कर्मेति मनॊर एष विनिश्चयः एकान्तेन हय अनीहॊ ऽयं पराभवति पूरुषः 37 कुर्वतॊ हि भवत्य एव परायेणेह युधिष्ठिर एकान्तफलसिथ्धिं तु न विन्थत्य अलसः कव चित 38 असंभवे तव अस्य हेतुः परायश्चित्तं तु लक्ष्यते कृते कर्मणि राजेन्थ्र तदानृण्यम अवाप्यते 39 अलक्ष्मीर आविशत्य एनं शयानम अलसं नरम निःसंशयं फलं लब्ध्वा थक्षॊ भूतिम उपाश्नुते 40 अनर्दं संशयावस्दं वृण्वते मुक्तसंशयाः धीरा नराः कर्म रता न तु निःसंशयं कव चित 41 एकान्तेन हय अनर्दॊ ऽयं वर्तते ऽसमासु सांप्रतम न तु निःसंशयं न सयात तवयि कर्मण्य अवस्दिते 42 अद वा सिथ्धिर एव सयान महिमा तु तदैव ते वृकॊथरस्य बीभत्सॊर भरात्रॊश च यमयॊर अपि 43 अन्येषां कर्म सफलम अस्माकम अपि वा पुनः विप्रकर्षेण बुध्येत कृतकर्मा यदा फलम 44 पृदिवीं लाङ्गलेनैव भित्त्वा बीजं वपत्य उत आस्ते ऽद कर्षकस तूष्णीं पर्जन्यस तत्र कारणम 45 वृष्टिश चेन नानुगृह्णीयाथ अनेनास तत्र कर्षकः यथ अन्यः पुरुषः कुर्यात कृतं तत सकलं मया 46 तच चेथ अफलम अस्माकं नापराधॊ ऽसति नः कव चित इति घॊरॊ ऽनववेक्ष्यैव नात्मानं तत्र गर्हयेत 47 कुर्वतॊ नार्दसिथ्धिर मे भवतीति ह भारत निर्वेथॊ नात्र गन्तव्यॊ थवाव एतौ हय अस्य कर्मणः सिथ्धिर वाप्य अद वासिथ्धिर अप्रवृत्तिर अतॊ ऽनयदा 48 बहूनां समवाये हि भावानां कर्म सिध्यति गुणाभावे फलं नयूनं भवत्य अफलम एव वा अनारम्भे तु न फलं न गुणॊ थृश्यते ऽचयुत 49 थेशकालाव उपायांश च मङ्गलं सवस्ति वृथ्धये युनक्ति मेधया धीरॊ यदाशक्ति यदाबलम 50 अप्रमत्तेन तत कार्यम उपथेष्टा पराक्रमः भूयिष्ठं कर्मयॊगेषु सर्व एव पराक्रमः 51 यं तु धीरॊ ऽनववेक्षेत शरेयांसं बहुभिर गुणैः साम्नैवार्दं ततॊ लिप्सेत कर्म चास्मै परयॊजयेत 52 वयसनं वास्य काङ्क्षेत विनाशं वा युधिष्ठिर अपि सिन्धॊर गिरेर वापि किं पुनर मर्त्यधर्मिणः 53 उत्दान युक्तः सततं परेषाम अन्तरैषिणे आनृण्यम आप्नॊति नरः परस्यात्मन एव च 54 न चैवात्मावमन्तव्यः पुरुषेण कथा चन न हय आत्मपरिभूतस्य भूतिर भवति भारत 55 एवं संस्दितिका सिथ्धिर इयं लॊकस्य भारत चित्रा सिथ्धिगतिः परॊक्ता कालावस्दा विभागतः 56 बराह्मणं मे पिता पूर्वं वासयाम आस पण्डितम सॊ ऽसमा अर्दम इमं पराह पित्रे मे भरतर्षभ 57 नीतिं बृहस्पतिप्रॊक्तां भरातॄन मे ऽगराहयत पुरा तेषां सांकद्यम अश्रौषम अहम एतत तथा गृहे 58 स मां राजन कर्मवतीम आगताम आह सान्त्वयन शुश्रूषमाणाम आसीनां पितुर अङ्के युधिष्ठिर |
1
[drau] nāvamanye na garhe ca dharmaṃ pārtha kathaṃ cana īśvaraṃ kuta evāham avamaṃsye prajāpatim 2 ārtāhaṃ pralapāmīdam iti māṃ viddhi bhārata bhūyaś ca vilapiṣyāmi sumanās tan nibodha me 3 karma khalv iha kartavyaṃ jātenāmitrakarśana akarmāṇo hi jīvanti sthāvarā netare janāḥ 4 ā mātṛstana pānāc ca yāvac chayyopasarpaṇam jaṅgamāḥ karmaṇā vṛttim āpnuvanti yudhiṣṭhira 5 jaṅgameṣu viśeṣeṇa manuṣyā bharatarṣabha icchanti karmaṇā vṛttim avāptuṃ pretya ceha ca 6 utthānam abhijānanti sarvabhūtāni bhārata pratyakṣaṃ phalam aśnanti karmaṇāṃ lokasākṣikam 7 paśyāmi svaṃ samutthānam upajīvanti jantavaḥ api dhātā vidhātā ca yathāyam udake bakaḥ 8 svakarma kuru mā glāsīḥ karmaṇā bhava daṃśitaḥ kṛtyaṃ hi yo 'bhijānāti sahasre nāsti so 'sti vā 9 tasya cāpi bhavet kāryaṃ vivṛddhau rakṣaṇe tathā bhakṣyamāṇo hy anāvāpaḥ kṣīyate himavān api 10 utsīderan prajāḥ sarvā na kuryuḥ karma ced yadi api cāpy aphalaṃ karma paśyāmaḥ kurvato janān nānyathā hy abhijānanti vṛttiṃ loke kathaṃ cana 11 yaś ca diṣṭa paro loke yaś cāyaṃ haṭha vādakaḥ ubhāv apasadāv etau karma buddhiḥ praśasyate 12 yo hi diṣṭam upāsīno nirviceṣṭaḥ sukhaṃ svapet avasīdet sudurbuddhir āmo ghaṭa ivāmbhasi 13 tathaiva haṭha buddhir yaḥ śaktaḥ karmaṇy akarmakṛt āsīta naciraṃ jīved anātha iva durbalaḥ 14 akasmād api yaḥ kaś cid arthaṃ prāpnoti pūruṣaḥ taṃ haṭheneti manyante sa hi yatno na kasya cit 15 yac cāpi kiṃ cit puruṣo diṣṭaṃ nāma labhaty uta daivena vidhinā pārtha tad daivam iti niścitam 16 yat svayaṃ karmaṇā kiṃ cit phalam āpnoti pūruṣaḥ pratyakṣaṃ cakṣuṣā dṛṣṭaṃ tat pauruṣam iti smṛtam 17 svabhāvataḥ pravṛtto 'nyaḥ prāpnoty arthān akāraṇāt tat svabhāvātmakaṃ viddhi phalaṃ puruṣasattama 18 evaṃ haṭhāc ca daivāc ca svabhāvāt karmaṇas tathā yāni prāpnoti puruṣas tat phalaṃ pūrvakarmaṇaḥ 19 dhātāpi hi svakarmaiva tais tair hetubhir īśvaraḥ vidadhāti vibhajyeha phalaṃ pūrvakṛtaṃ nṛṇām 20 yad dhyayaṃ puruṣaṃ kiṃ cit kurute vai śubhāśubham tad dhātṛvihitaṃ viddhi pūrvakarmaphalodayam 21 kāraṇaṃ tasya deho 'yaṃ dhātuḥ karmaṇi karmaṇi sa yathā prerayaty enaṃ tathāyaṃ kurute 'vaśaḥ 22 teṣu teṣu hi kṛtyeṣu viniyoktā maheśvaraḥ sarvabhūtāni kaunteya kārayaty avaśāny api 23 manasārthān viniścitya paścāt prāpnoti karmaṇā buddhipūrvaṃ svayaṃ dhīraḥ puruṣas tatra kāraṇam 24 saṃkhyātuṃ naiva śakyāni karmāṇi puruṣarṣabha agāra nagarāṇāṃ hi siddhiḥ puruṣahaitukī 25 tile tailaṃ gavi kṣīraṃ kāṣṭhe pāvakam antataḥ dhiyā dhiro vijānīyād upāyaṃ cāsya siddhaye 26 tataḥ pravartate paśccāt karaṇeṣv asya siddhaye tāṃ siddhim upajīvanti karmaṇām iha jantavaḥ 27 kuśalena kṛtaṃ karma kartrā sādhu viniścitam idaṃ tv akuśaleneti viśeṣād upalabhyate 28 iṣṭāpūrtaphalaṃ na syān na śiṣyo na gurur bhavet puruṣaḥ karma sādhyeṣu syāc ced ayam akāraṇam 29 kartṛtvād eva puruṣaḥ karmasiddhau praśasyate asiddhau nindyate cāpi karma nāśaḥ kathaṃ tv iha 30 sarvam eva haṭhenaike diṣṭenaike vadanty uta puruṣaprayatnajaṃ ke cit traidham etan nirucyate 31 na caivaitāvatā kāyaṃ manyanta iti cāpare asti sarvam adṛśyaṃ tu diṣṭaṃ caiva tathā haṭhaḥ dṛśyate hi haṭhāc caiva diṣṭāc cārthasya saṃtatiḥ 32 kiṃ cid daivād dhaṭhāt kiṃ cit kiṃ cid eva svakarmataḥ puruṣaḥ phalam āpnoti caturthaṃ nātra kāraṇam kuśalāḥ pratijānanti ye tat tv aviduṣo janāḥ 33 tathaiva dhātā bhūtānām iṣṭāniṣṭa phalapradaḥ yadi na syān na bhūtānāṃ kṛpaṇo nāma kaś cana 34 yaṃ yam artham abhiprepsuḥ kurute karma pūruṣaḥ tat tat saphalam eva syād yadi na syāt purā kṛtam 35 tridvārām artha siddhiṃ tu nānupaśyanti ye narāḥ tathaivānartha siddhiṃ ca yathā lokās tathaiva te 36 kartavyaṃ tv eva karmeti manor eṣa viniścayaḥ ekāntena hy anīho 'yaṃ parābhavati pūruṣaḥ 37 kurvato hi bhavaty eva prāyeṇeha yudhiṣṭhira ekāntaphalasiddhiṃ tu na vindaty alasaḥ kva cit 38 asaṃbhave tv asya hetuḥ prāyaścittaṃ tu lakṣyate kṛte karmaṇi rājendra tathānṛṇyam avāpyate 39 alakṣmīr āviśaty enaṃ śayānam alasaṃ naram niḥsaṃśayaṃ phalaṃ labdhvā dakṣo bhūtim upāśnute 40 anarthaṃ saṃśayāvasthaṃ vṛṇvate muktasaṃśayāḥ dhīrā narāḥ karma ratā na tu niḥsaṃśayaṃ kva cit 41 ekāntena hy anartho 'yaṃ vartate 'smāsu sāṃpratam na tu niḥsaṃśayaṃ na syāt tvayi karmaṇy avasthite 42 atha vā siddhir eva syān mahimā tu tathaiva te vṛkodarasya bībhatsor bhrātroś ca yamayor api 43 anyeṣāṃ karma saphalam asmākam api vā punaḥ viprakarṣeṇa budhyeta kṛtakarmā yathā phalam 44 pṛthivīṃ lāṅgalenaiva bhittvā bījaṃ vapaty uta āste 'tha karṣakas tūṣṇīṃ parjanyas tatra kāraṇam 45 vṛṣṭiś cen nānugṛhṇīyād anenās tatra karṣakaḥ yad anyaḥ puruṣaḥ kuryāt kṛtaṃ tat sakalaṃ mayā 46 tac ced aphalam asmākaṃ nāparādho 'sti naḥ kva cit iti ghoro 'nvavekṣyaiva nātmānaṃ tatra garhayet 47 kurvato nārthasiddhir me bhavatīti ha bhārata nirvedo nātra gantavyo dvāv etau hy asya karmaṇaḥ siddhir vāpy atha vāsiddhir apravṛttir ato 'nyathā 48 bahūnāṃ samavāye hi bhāvānāṃ karma sidhyati guṇābhāve phalaṃ nyūnaṃ bhavaty aphalam eva vā anārambhe tu na phalaṃ na guṇo dṛśyate 'cyuta 49 deśakālāv upāyāṃś ca maṅgalaṃ svasti vṛddhaye yunakti medhayā dhīro yathāśakti yathābalam 50 apramattena tat kāryam upadeṣṭā parākramaḥ bhūyiṣṭhaṃ karmayogeṣu sarva eva parākramaḥ 51 yaṃ tu dhīro 'nvavekṣeta śreyāṃsaṃ bahubhir guṇaiḥ sāmnaivārthaṃ tato lipset karma cāsmai prayojayet 52 vyasanaṃ vāsya kāṅkṣeta vināśaṃ vā yudhiṣṭhira api sindhor girer vāpi kiṃ punar martyadharmiṇaḥ 53 utthāna yuktaḥ satataṃ pareṣām antaraiṣiṇe ānṛṇyam āpnoti naraḥ parasyātmana eva ca 54 na caivātmāvamantavyaḥ puruṣeṇa kadā cana na hy ātmaparibhūtasya bhūtir bhavati bhārata 55 evaṃ saṃsthitikā siddhir iyaṃ lokasya bhārata citrā siddhigatiḥ proktā kālāvasthā vibhāgataḥ 56 brāhmaṇaṃ me pitā pūrvaṃ vāsayām āsa paṇḍitam so 'smā artham imaṃ prāha pitre me bharatarṣabha 57 nītiṃ bṛhaspatiproktāṃ bhrātṝn me 'grāhayat purā teṣāṃ sāṃkathyam aśrauṣam aham etat tadā gṛhe 58 sa māṃ rājan karmavatīm āgatām āha sāntvayan śuśrūṣamāṇām āsīnāṃ pitur aṅke yudhiṣṭhira |