|
1
[व] अनुभूय तु राज्ञस तं राजसूयं महाक्रतुम युधिष्ठिरस्य नृपतेर गान्धारी पुत्र संयुतः 2 परियकृन मतम आज्ञाय पूर्वं थुर्यॊधनस्य तत परज्ञा चक्षुषम आसीनं शकुनिः सौबलस तथा 3 थुर्यॊधन वचॊ शरुत्वा धृतराष्ट्रं जनाधिपम उपगम्य महाप्राज्ञं शकुनिर वाक्यम अब्रवीत 4 थुर्यॊधनॊ महाराज विवर्णॊ हरिणः कृशः थीनश चिन्तापरश चैव तथ विथ्धि भरतर्षभ 5 न वै परीक्षसे सम्यग असह्यं शत्रुसंभवम जयेष्ठपुत्रस्य शॊकं तवं किमर्दं नावबुध्यसे 6 [ध] थुर्यॊधन कुतॊ मूलं भृशम आर्तॊ ऽसि पुत्रक शरॊतव्यश चेन मया सॊ ऽरदॊ बरूहि मे कुरुनन्थन 7 अयं तवां शकुनिः पराह विवर्णं हरिणं कृशम चिन्तयंश च न पश्यामि शॊकस्य तव संभवम 8 ऐश्वर्यं हि महत पुत्र तवयि सर्वं समर्पितम भरातरः सुहृथश चैव नाचरन्ति तवाप्रियम 9 आच्छाथयसि परावारान अश्नासि पिशितौथनम आजानेया वहन्ति तवां केनासि हरिणः कृशः 10 शयनानि महार्हाणि यॊषितश च मनॊरमाः गुणवन्ति च वेश्मानि विहाराश च यदासुखम 11 थेवानाम इव ते सर्वं वाचि बथ्धं न संशयः सथीन इव थुर्धर्षः कस्माच छॊचसि पुत्रक 12 [थ] अश्नाम्य आच्छाथये चाहं यदा कुपुरुषस तदा अमर्षं धारये चॊग्रं तितिक्षन कालपर्ययम 13 अमर्षणः सवाः परकृतीर अभिभूय परे सदिताः कलेशान मुमुक्षुः परजान स वै पुरुष उच्यते 14 संतॊषॊ वै शरियं हन्ति अभिमानश च भारत अनुक्रॊश भये चॊभे यैर वृतॊ नाश्नुते महत 15 न माम अवति तथ भुक्तं शरियं थृष्ट्वा युधिष्ठिरे जवलन्तीम इव कौन्तेये विवर्णकरणीं मम 16 सपत्नान ऋध्यत आत्मानं हीयमानं निशाम्य च अथृश्याम अपि कौन्तेये सदितां पश्यन्न इवॊथ्यताम तस्माथ अहं विवर्णश च थीनश च हरिणः कृशः 17 अष्टाशीति सहस्राणि सनातका गृहमेधिनः तरिंशथ थासीक एकैकॊ यान बिभर्ति युधिष्ठिरः 18 थशान्यानि सहस्राणि नित्यं तत्रान्नम उत्तमम भुञ्जते रुक्मपात्रीभिर युधिष्ठिर निवेशने 19 कथली मृगमॊकानि कृष्ण शयामारुणानि च काम्बॊजः पराहिणॊत तस्मै परार्ध्यान अपि कम्बलान 20 रदयॊषिथ गवाश्वस्य शतशॊ ऽद सहस्रशः तरिंशतं चॊष्ट्र वामीनां शतानि विचरन्त्य उत 21 पृदग्विधानि रत्नानि पार्दिवाः पृदिवीपते आहरन करतुमुख्ये ऽसमिन कुन्तीपुत्राय भूरिशः 22 न कवचिथ धि मया थृष्टस ताथृशॊ नैव च शरुतः याथृग धनागमॊ यज्ञे पाण्डुपुत्रस्य धीमतः 23 अपर्यन्तं धनौघं तं थृष्ट्वा शत्रॊर अहं नृप शर्म नैवाधिगच्छामि चिन्तयानॊ ऽनिशं विभॊ 24 बराह्मणा वाटधानाश च गॊमन्तः शतसंघशः तरैखर्वं बलिम आथाय थवारि तिष्ठन्ति वारिताः 25 कमण्डलून उपाथाय जातरूपमयाञ शुभान एवं बलिं समाथाय परवेशं लेभिरे ततः 26 यन नैव मधु शक्राय धारयन्त्य अमर सत्रियः तथ अस्मै कांस्यम आहार्षीथ वारुणं कलशॊथधिः 27 शैक्यं रुक्मसहस्रस्य बहुरत्नविभूषितम थृष्ट्वा च मम तत सर्वं जवर रूपम इवाभवत 28 गृहीत्वा तत तु गच्छन्ति समुथ्रौ पूर्वथक्षिणौ तदैव पश्चिमं यान्ति गृहीत्वा भरतर्षभ 29 उत्तरं तु न गच्छन्ति विना तात पतत्रिभिः इथं चाथ्भुतम अत्रासीत तन मे निगथतः शृणु 30 पूर्णे शतसहस्रे तु विप्राणां परिविष्यताम सदापिता तत्र संज्ञाभूच छङ्खॊ धमायति नित्यशः 31 मुहुर मुहुः परनथतस तस्य शङ्खस्य भारत उत्तमं शब्थम अश्रौषं ततॊ रॊमाणि मे ऽहृषन 32 पार्दिवैर बहुभिः कीर्णम उपस्दानं थिथृक्षुभिः सर्वरत्नान्य उपाथाय पार्दिवा वै जनेश्वर 33 यज्ञे तस्य महाराज पाण्डुपुत्रस्य धीमतः वैश्या इव महीपाला थविजातिपरिवेषकाः 34 न सा शरीर थेवराजस्य यमस्य वरुणस्य वा गुह्यकाधिपतेर वापि या शरीराजन युधिष्ठिरे 35 तां थृष्ट्वा पाण्डुपुत्रस्य शरियं परमिकाम अहम शान्तिं न परिगच्छामि थह्यमानेन चेतसा 36 [ष] याम एताम उत्तमां लक्ष्मीं थृष्टवान असि पाण्डवे तस्याः पराप्ताव उपायं मे शृणु सत्यपराक्रम 37 अहम अक्षेष्व अभिज्ञातः पृदिव्याम अपि भारत हृथयज्ञः पणज्ञश च विशेषज्ञश च थेवने 38 थयूतप्रियश च कौन्तेयॊ न च जानाति थेवितुम आहूतश चैष्यति वयक्तं थीव्यावेत्य आह्वयस्व तम 39 [व] एवम उक्तः शकुनिना राजा थुर्यॊधनस तथा धृतराष्ट्रम इथं वाक्यम अपथान्तरम अब्रवीत 40 अयम उत्सहते राजञ शरियम आहर्तुम अक्षवित थयूतेन पाण्डुपुत्रस्य तथनुज्ञातुम अर्हसि 41 [ध] कषत्ता मन्त्री महाप्राज्ञः सदितॊ यस्यास्मि शासने तेन संगम्य वेत्स्यामि कार्यस्यास्य विनिश्चयम 42 स हि धर्मं पुरस्कृत्य थीर्घथर्शी परं हितम उभयॊः पक्षयॊर युक्तं वक्ष्यत्य अर्दविनिश्चयम 43 [थ] निवर्तयिष्यति तवासौ यथि कषत्ता समेष्यति निवृत्ते तवयि राजेन्थ्र मरिष्ये ऽहम असंशयम 44 स मयि तवं मृते राजन विथुरेण सुखी भव भॊक्ष्यसे पृदिवीं कृत्स्नां किं मया तवं करिष्यसि 45 [व] आर्तवाक्यं तु तत तस्य परणयॊक्तं निशम्य सः धृतराष्ट्रॊ ऽबरवीत परेष्यान थुर्यॊधन मते सदितः 46 सदूणा सहस्रैर बृहतीं शतथ्वारां सभां मम मनॊरमां थर्शनीयाम आशु कुर्वन्तु शिल्पिनः 47 ततः संस्तीर्य रत्नैस ताम अक्षान आवाप्य सर्वशः सुकृतां सुप्रवेशां च निवेथयत मे शनैः 48 थुर्यॊधनस्य शान्त्य अर्दम इति निश्चित्य भूमिपः धृतराष्ट्रॊ महाराज पराहिणॊथ विथुराय वै 49 अपृष्ट्वा विथुरं हय अस्य नासीत कश चिथ विनिश्चयः थयूतथॊषांश च जानन सपुत्रस्नेहाथ अकृष्यत 50 तच छरुत्वा विथुरॊ धीमान कलिथ्वारम उपस्दितम विनाशमुखम उत्पन्नं धृतराष्ट्रम उपाथ्रवत 51 सॊ ऽभिगम्य महात्मानं भराता भरातरम अग्रजम मूर्ध्ना परणम्य चरणाव इथं वचनम अब्रवीत 52 नाभिनन्थामि ते राजन वयवसायम इमं परभॊ पुत्रैर भेथॊ यदा न सयाथ थयूतहेतॊस तदा कुरु 53 [धृ] कषत्तः पुत्रेषु पुत्रैर मे कलहॊ न भविष्यति थिवि थेवाः परसाथं नः करिष्यन्ति न संशयः 54 अशुभं वा शुभं वापिहितं वा यथि वाहितम परवर्ततां सुहृथ थयूतं थिष्टम एतन न संशयः 55 मयि संनिहिते चैव भीष्मे च भरतर्षभे अनयॊ थैवविहितॊ न कदं चिथ भविष्यति 56 गच्छ तवं रदम आस्दाय हयैर वातसमैर जवे खाण्डव परस्दम अथ्यैव समानय युधिष्ठिरम 57 न वार्यॊ वयवसायॊ मे विथुरैतथ बरवीमि ते थैवम एव परं मन्ये येनैतथ उपपथ्यते 58 इत्य उक्तॊ विथुरॊ धीमान नैतथ अस्तीति चिन्तयन आपगेयं महाप्राज्ञम अभ्यगच्छत सुथुःखितः |
1
[v] anubhūya tu rājñas taṃ rājasūyaṃ mahākratum yudhiṣṭhirasya nṛpater gāndhārī putra saṃyutaḥ 2 priyakṛn matam ājñāya pūrvaṃ duryodhanasya tat prajñā cakṣuṣam āsīnaṃ śakuniḥ saubalas tadā 3 duryodhana vaco śrutvā dhṛtarāṣṭraṃ janādhipam upagamya mahāprājñaṃ śakunir vākyam abravīt 4 duryodhano mahārāja vivarṇo hariṇaḥ kṛśaḥ dīnaś cintāparaś caiva tad viddhi bharatarṣabha 5 na vai parīkṣase samyag asahyaṃ śatrusaṃbhavam jyeṣṭhaputrasya śokaṃ tvaṃ kimarthaṃ nāvabudhyase 6 [dh] duryodhana kuto mūlaṃ bhṛśam ārto 'si putraka śrotavyaś cen mayā so 'rtho brūhi me kurunandana 7 ayaṃ tvāṃ śakuniḥ prāha vivarṇaṃ hariṇaṃ kṛśam cintayaṃś ca na paśyāmi śokasya tava saṃbhavam 8 aiśvaryaṃ hi mahat putra tvayi sarvaṃ samarpitam bhrātaraḥ suhṛdaś caiva nācaranti tavāpriyam 9 ācchādayasi prāvārān aśnāsi piśitaudanam ājāneyā vahanti tvāṃ kenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ 10 śayanāni mahārhāṇi yoṣitaś ca manoramāḥ guṇavanti ca veśmāni vihārāś ca yathāsukham 11 devānām iva te sarvaṃ vāci baddhaṃ na saṃśayaḥ sadīna iva durdharṣaḥ kasmāc chocasi putraka 12 [d] aśnāmy ācchādaye cāhaṃ yathā kupuruṣas tathā amarṣaṃ dhāraye cograṃ titikṣan kālaparyayam 13 amarṣaṇaḥ svāḥ prakṛtīr abhibhūya pare sthitāḥ kleśān mumukṣuḥ parajān sa vai puruṣa ucyate 14 saṃtoṣo vai śriyaṃ hanti abhimānaś ca bhārata anukrośa bhaye cobhe yair vṛto nāśnute mahat 15 na mām avati tad bhuktaṃ śriyaṃ dṛṣṭvā yudhiṣṭhire jvalantīm iva kaunteye vivarṇakaraṇīṃ mama 16 sapatnān ṛdhyata ātmānaṃ hīyamānaṃ niśāmya ca adṛśyām api kaunteye sthitāṃ paśyann ivodyatām tasmād ahaṃ vivarṇaś ca dīnaś ca hariṇaḥ kṛśaḥ 17 aṣṭāśīti sahasrāṇi snātakā gṛhamedhinaḥ triṃśad dāsīka ekaiko yān bibharti yudhiṣṭhiraḥ 18 daśānyāni sahasrāṇi nityaṃ tatrānnam uttamam bhuñjate rukmapātrībhir yudhiṣṭhira niveśane 19 kadalī mṛgamokāni kṛṣṇa śyāmāruṇāni ca kāmbojaḥ prāhiṇot tasmai parārdhyān api kambalān 20 rathayoṣid gavāśvasya śataśo 'tha sahasraśaḥ triṃśataṃ coṣṭra vāmīnāṃ śatāni vicaranty uta 21 pṛthagvidhāni ratnāni pārthivāḥ pṛthivīpate āharan kratumukhye 'smin kuntīputrāya bhūriśaḥ 22 na kvacid dhi mayā dṛṣṭas tādṛśo naiva ca śrutaḥ yādṛg dhanāgamo yajñe pāṇḍuputrasya dhīmataḥ 23 aparyantaṃ dhanaughaṃ taṃ dṛṣṭvā śatror ahaṃ nṛpa śarma naivādhigacchāmi cintayāno 'niśaṃ vibho 24 brāhmaṇā vāṭadhānāś ca gomantaḥ śatasaṃghaśaḥ traikharvaṃ balim ādāya dvāri tiṣṭhanti vāritāḥ 25 kamaṇḍalūn upādāya jātarūpamayāñ śubhān evaṃ baliṃ samādāya praveśaṃ lebhire tataḥ 26 yan naiva madhu śakrāya dhārayanty amara striyaḥ tad asmai kāṃsyam āhārṣīd vāruṇaṃ kalaśodadhiḥ 27 śaikyaṃ rukmasahasrasya bahuratnavibhūṣitam dṛṣṭvā ca mama tat sarvaṃ jvara rūpam ivābhavat 28 gṛhītvā tat tu gacchanti samudrau pūrvadakṣiṇau tathaiva paścimaṃ yānti gṛhītvā bharatarṣabha 29 uttaraṃ tu na gacchanti vinā tāta patatribhiḥ idaṃ cādbhutam atrāsīt tan me nigadataḥ śṛṇu 30 pūrṇe śatasahasre tu viprāṇāṃ pariviṣyatām sthāpitā tatra saṃjñābhūc chaṅkho dhmāyati nityaśaḥ 31 muhur muhuḥ pranadatas tasya śaṅkhasya bhārata uttamaṃ śabdam aśrauṣaṃ tato romāṇi me 'hṛṣan 32 pārthivair bahubhiḥ kīrṇam upasthānaṃ didṛkṣubhiḥ sarvaratnāny upādāya pārthivā vai janeśvara 33 yajñe tasya mahārāja pāṇḍuputrasya dhīmataḥ vaiśyā iva mahīpālā dvijātipariveṣakāḥ 34 na sā śrīr devarājasya yamasya varuṇasya vā guhyakādhipater vāpi yā śrīrājan yudhiṣṭhire 35 tāṃ dṛṣṭvā pāṇḍuputrasya śriyaṃ paramikām aham śāntiṃ na parigacchāmi dahyamānena cetasā 36 [ṣ] yām etām uttamāṃ lakṣmīṃ dṛṣṭavān asi pāṇḍave tasyāḥ prāptāv upāyaṃ me śṛṇu satyaparākrama 37 aham akṣeṣv abhijñātaḥ pṛthivyām api bhārata hṛdayajñaḥ paṇajñaś ca viśeṣajñaś ca devane 38 dyūtapriyaś ca kaunteyo na ca jānāti devitum āhūtaś caiṣyati vyaktaṃ dīvyāvety āhvayasva tam 39 [v] evam uktaḥ śakuninā rājā duryodhanas tadā dhṛtarāṣṭram idaṃ vākyam apadāntaram abravīt 40 ayam utsahate rājañ śriyam āhartum akṣavit dyūtena pāṇḍuputrasya tadanujñātum arhasi 41 [dh] kṣattā mantrī mahāprājñaḥ sthito yasyāsmi śāsane tena saṃgamya vetsyāmi kāryasyāsya viniścayam 42 sa hi dharmaṃ puraskṛtya dīrghadarśī paraṃ hitam ubhayoḥ pakṣayor yuktaṃ vakṣyaty arthaviniścayam 43 [d] nivartayiṣyati tvāsau yadi kṣattā sameṣyati nivṛtte tvayi rājendra mariṣye 'ham asaṃśayam 44 sa mayi tvaṃ mṛte rājan vidureṇa sukhī bhava bhokṣyase pṛthivīṃ kṛtsnāṃ kiṃ mayā tvaṃ kariṣyasi 45 [v] ārtavākyaṃ tu tat tasya praṇayoktaṃ niśamya saḥ dhṛtarāṣṭro 'bravīt preṣyān duryodhana mate sthitaḥ 46 sthūṇā sahasrair bṛhatīṃ śatadvārāṃ sabhāṃ mama manoramāṃ darśanīyām āśu kurvantu śilpinaḥ 47 tataḥ saṃstīrya ratnais tām akṣān āvāpya sarvaśaḥ sukṛtāṃ supraveśāṃ ca nivedayata me śanaiḥ 48 duryodhanasya śānty artham iti niścitya bhūmipaḥ dhṛtarāṣṭro mahārāja prāhiṇod vidurāya vai 49 apṛṣṭvā viduraṃ hy asya nāsīt kaś cid viniścayaḥ dyūtadoṣāṃś ca jānan saputrasnehād akṛṣyata 50 tac chrutvā viduro dhīmān kalidvāram upasthitam vināśamukham utpannaṃ dhṛtarāṣṭram upādravat 51 so 'bhigamya mahātmānaṃ bhrātā bhrātaram agrajam mūrdhnā praṇamya caraṇāv idaṃ vacanam abravīt 52 nābhinandāmi te rājan vyavasāyam imaṃ prabho putrair bhedo yathā na syād dyūtahetos tathā kuru 53 [dhṛ] kṣattaḥ putreṣu putrair me kalaho na bhaviṣyati divi devāḥ prasādaṃ naḥ kariṣyanti na saṃśayaḥ 54 aśubhaṃ vā śubhaṃ vāpihitaṃ vā yadi vāhitam pravartatāṃ suhṛd dyūtaṃ diṣṭam etan na saṃśayaḥ 55 mayi saṃnihite caiva bhīṣme ca bharatarṣabhe anayo daivavihito na kathaṃ cid bhaviṣyati 56 gaccha tvaṃ ratham āsthāya hayair vātasamair jave khāṇḍava prastham adyaiva samānaya yudhiṣṭhiram 57 na vāryo vyavasāyo me viduraitad bravīmi te daivam eva paraṃ manye yenaitad upapadyate 58 ity ukto viduro dhīmān naitad astīti cintayan āpageyaṃ mahāprājñam abhyagacchat suduḥkhitaḥ |