|
1
yāvat tu niryatas tasya rajorūpam adṛśyata naivekṣvākuvaras tāvat saṃjahārātmacakṣuṣī 2 yāvad rājā priyaṃ putraṃ paśyaty atyantadhārmikam tāvad vyavardhatevāsya dharaṇyāṃ putradarśane 3 na paśyati rajo 'py asya yadā rāmasya bhūmipaḥ tadārtaś ca viṣaṇṇaś ca papāta dharaṇītale 4 tasya dakṣiṇam anvagāt kausalyā bāhum aṅganā vāmaṃ cāsyānvagāt pārśvaṃ kaikeyī bharatapriyā 5 tāṃ nayena ca saṃpanno dharmeṇa nivayena ca uvāca rājā kaikeyīṃ samīkṣya vyathitendriyaḥ 6 kaikeyi mā mamāṅgāni sprākṣīs tvaṃ duṣṭacāriṇī na hi tvāṃ draṣṭum icchāmi na bhāryā na ca bāndhavī 7 ye ca tvām upajīvanti nāhaṃ teṣāṃ na te mama kevalārthaparāṃ hi tvāṃ tyaktadharmāṃ tyajāmy aham 8 agṛhṇāṃ yac ca te pāṇim agniṃ paryaṇayaṃ ca yat anujānāmi tat sarvam asmiṁl loke paratra ca 9 bharataś cet pratītaḥ syād rājyaṃ prāpyedam avyayam yan me sa dadyāt pitrarthaṃ mā mā tad dattam āgamat 10 atha reṇusamudhvastaṃ tam utthāpya narādhipam nyavartata tadā devī kausalyā śokakarśitā 11 hatveva brāhmaṇaṃ kāmāt spṛṣṭvāgnim iva pāṇinā anvatapyata dharmātmā putraṃ saṃcintya tāpasaṃ 12 nivṛtyaiva nivṛtyaiva sīdato rathavartmasu rājño nātibabhau rūpaṃ grastasyāṃśumato yathā 13 vilalāpa ca duḥkhārtaḥ priyaṃ putram anusmaran nagarāntam anuprāptaṃ buddhvā putram athābravīt 14 vāhanānāṃ ca mukhyānāṃ vahatāṃ taṃ mamātmajam padāni pathi dṛśyante sa mahātmā na dṛśyate 15 sa nūnaṃ kva cid evādya vṛkṣamūlam upāśritaḥ kāṣṭhaṃ vā yadi vāśmānam upadhāya śayiṣyate 16 utthāsyati ca medinyāḥ kṛpaṇaḥ pāṃśuguṇṭhitaḥ viniḥśvasan prasravaṇāt kareṇūnām ivarṣabhaḥ 17 drakṣyanti nūnaṃ puruṣā dīrghabāhuṃ vanecarāḥ rāmam utthāya gacchantaṃ lokanātham anāthavat 18 sakāmā bhava kaikeyi vidhavā rājyam āvasa na hi taṃ puruṣavyāghraṃ vinā jīvitum utsahe 19 ity evaṃ vilapan rājā janaughenābhisaṃvṛtaḥ apasnāta ivāriṣṭaṃ praviveśa purottamam 20 śūnyacatvaraveśmāntāṃ saṃvṛtāpaṇadevatām klāntadurbaladuḥkhārtāṃ nātyākīrṇamahāpathām 21 tām avekṣya purīṃ sarvāṃ rāmam evānucintayan vilapan prāviśad rājā gṛhaṃ sūrya ivāmbudam 22 mahāhradam ivākṣobhyaṃ suparṇena hṛtoragam rāmeṇa rahitaṃ veśma vaidehyā lakṣmaṇena ca 23 kausalyāyā gṛhaṃ śīghraṃ rāma mātur nayantu mām iti bruvantaṃ rājānam anayan dvāradarśitaḥ 24 tatas tatra praviṣṭasya kausalyāyā niveśanam adhiruhyāpi śayanaṃ babhūva lulitaṃ manaḥ 25 tac ca dṛṣṭvā mahārājo bhujam udyamya vīryavān uccaiḥ svareṇa cukrośa hā rāghava jahāsi mām 26 sukhitā bata taṃ kālaṃ jīviṣyanti narottamāḥ pariṣvajanto ye rāmaṃ drakṣyanti punar āgatam 27 na tvāṃ paśyāmi kausalye sādhu māṃ pāṇinā spṛśa rāmaṃ me 'nugatā dṛṣṭir adyāpi na nivartate 28 taṃ rāmam evānuvicintayantaṃ; samīkṣya devī śayane narendram upopaviśyādhikam ārtarūpā; viniḥśvasantī vilalāpa kṛcchraṃ |
1
यावत तु निर्यतस तस्य रजॊरूपम अथृश्यत नैवेक्ष्वाकुवरस तावत संजहारात्मचक्षुषी 2 यावथ राजा परियं पुत्रं पश्यत्य अत्यन्तधार्मिकम तावथ वयवर्धतेवास्य धरण्यां पुत्रथर्शने 3 न पश्यति रजॊ ऽपय अस्य यथा रामस्य भूमिपः तथार्तश च विषण्णश च पपात धरणीतले 4 तस्य थक्षिणम अन्वगात कौसल्या बाहुम अङ्गना वामं चास्यान्वगात पार्श्वं कैकेयी भरतप्रिया 5 तां नयेन च संपन्नॊ धर्मेण निवयेन च उवाच राजा कैकेयीं समीक्ष्य वयदितेन्थ्रियः 6 कैकेयि मा ममाङ्गानि सप्राक्षीस तवं थुष्टचारिणी न हि तवां थरष्टुम इच्छामि न भार्या न च बान्धवी 7 ये च तवाम उपजीवन्ति नाहं तेषां न ते मम केवलार्दपरां हि तवां तयक्तधर्मां तयजाम्य अहम 8 अगृह्णां यच च ते पाणिम अग्निं पर्यणयं च यत अनुजानामि तत सर्वम अस्मिँल लॊके परत्र च 9 भरतश चेत परतीतः सयाथ राज्यं पराप्येथम अव्ययम यन मे स थथ्यात पित्रर्दं मा मा तथ थत्तम आगमत 10 अद रेणुसमुध्वस्तं तम उत्दाप्य नराधिपम नयवर्तत तथा थेवी कौसल्या शॊककर्शिता 11 हत्वेव बराह्मणं कामात सपृष्ट्वाग्निम इव पाणिना अन्वतप्यत धर्मात्मा पुत्रं संचिन्त्य तापसं 12 निवृत्यैव निवृत्यैव सीथतॊ रदवर्त्मसु राज्ञॊ नातिबभौ रूपं गरस्तस्यांशुमतॊ यदा 13 विललाप च थुःखार्तः परियं पुत्रम अनुस्मरन नगरान्तम अनुप्राप्तं बुथ्ध्वा पुत्रम अदाब्रवीत 14 वाहनानां च मुख्यानां वहतां तं ममात्मजम पथानि पदि थृश्यन्ते स महात्मा न थृश्यते 15 स नूनं कव चिथ एवाथ्य वृक्षमूलम उपाश्रितः काष्ठं वा यथि वाश्मानम उपधाय शयिष्यते 16 उत्दास्यति च मेथिन्याः कृपणः पांशुगुण्ठितः विनिःश्वसन परस्रवणात करेणूनाम इवर्षभः 17 थरक्ष्यन्ति नूनं पुरुषा थीर्घबाहुं वनेचराः रामम उत्दाय गच्छन्तं लॊकनादम अनादवत 18 सकामा भव कैकेयि विधवा राज्यम आवस न हि तं पुरुषव्याघ्रं विना जीवितुम उत्सहे 19 इत्य एवं विलपन राजा जनौघेनाभिसंवृतः अपस्नात इवारिष्टं परविवेश पुरॊत्तमम 20 शून्यचत्वरवेश्मान्तां संवृतापणथेवताम कलान्तथुर्बलथुःखार्तां नात्याकीर्णमहापदाम 21 ताम अवेक्ष्य पुरीं सर्वां रामम एवानुचिन्तयन विलपन पराविशथ राजा गृहं सूर्य इवाम्बुथम 22 महाह्रथम इवाक्षॊभ्यं सुपर्णेन हृतॊरगम रामेण रहितं वेश्म वैथेह्या लक्ष्मणेन च 23 कौसल्याया गृहं शीघ्रं राम मातुर नयन्तु माम इति बरुवन्तं राजानम अनयन थवारथर्शितः 24 ततस तत्र परविष्टस्य कौसल्याया निवेशनम अधिरुह्यापि शयनं बभूव लुलितं मनः 25 तच च थृष्ट्वा महाराजॊ भुजम उथ्यम्य वीर्यवान उच्चैः सवरेण चुक्रॊश हा राघव जहासि माम 26 सुखिता बत तं कालं जीविष्यन्ति नरॊत्तमाः परिष्वजन्तॊ ये रामं थरक्ष्यन्ति पुनर आगतम 27 न तवां पश्यामि कौसल्ये साधु मां पाणिना सपृश रामं मे ऽनुगता थृष्टिर अथ्यापि न निवर्तते 28 तं रामम एवानुविचिन्तयन्तं; समीक्ष्य थेवी शयने नरेन्थ्रम उपॊपविश्याधिकम आर्तरूपा; विनिःश्वसन्ती विललाप कृच्छ्रं |