|
1
[धृ] युधिष्ठिर महाबाहॊ कच चित तात कुशल्य असि सहितॊ भरातृभिः सर्वैः पौरजानपथैस तदा 2 ये च तवाम उपजीवन्ति कच चित ते ऽपि निरामयाः सचिवा भृत्य वर्गाश च गुरवश चैव ते विभॊ 3 कच चिथ वर्तसि पौराणां वृत्तिं राजर्षिसेविताम कच चिथ थायान अनुच्छिथ्य कॊशस ते ऽभिप्रपूर्यते 4 अरिमध्यस्दमित्रेषु वर्तसे चानुरूपतः बराह्मणान अग्रहारैर वा यदा वथ अनुपश्यसि 5 कच चित ते परितुष्यन्ति शीलेन भरतर्षभ शत्रवॊ गुरवः पौरा भृत्या व सवजनॊ ऽपि वा 6 कच चिथ यजसि राजेन्थ्र शरथ्धावान पितृथेवताः अतिदींश चान्न पानेन कच चिथ अर्चसि भारत 7 कच चिच च विषये विप्राः सवकर्मनिरतास तव कषत्रिया वैश्य वर्गा वा शूथ्रा वापि कुडुम्बिनः 8 कच चित सत्रीबालवृथ्धं ते न शॊचति न याचते जामयः पूजिताः कच चित तव गेहे नरर्षभ 9 कच्च चिथ राजर्षिवंशॊ ऽयं ताम आसाथ्य महीपतिम यदॊचितं महाराज यशसा नावसीथति 10 [वै] इत्य एवं वाथिनं तं स नयायवत परत्यभाषत कुशलप्रश्न संयुक्तं कुशलॊ वाक्यकर्मणि 11 कच चित ते वर्धते राजंस तपॊ मन्थश्रमस्य ते अपि मे जननी चेयं शुश्रूषुर विगतक्लमा अप्य अस्याः सफलॊ राजन वनवासॊ भविष्यति 12 इयं च माता जयेष्ठा मे वीतवाताध्व कर्शिता घॊरेण तपसा युक्ता थेवी कच चिन न शॊचति 13 हतान पुत्रान महावीर्यान कषत्रधर्मपरायणान नापध्यायति वा कच चिथ अस्मान पापकृतः सथा 14 कव चासौ विथुरॊ राजन नैनं पश्यामहे वयम संजयः कुशली चायं कच चिन नु तपसि सदितः 15 इत्य उक्तः परत्युवाचेथं धृतराष्ट्रॊ जनाधिपम कुशली विथुरः पुत्र तपॊ घॊरं समास्दितः 16 वायुभक्षॊ निराहारः कृशॊ धमनि संततः कथा चिथ थृश्यते विप्रैः शून्ये ऽसमिन कानने कव चित 17 इत्य एवं वथतस तस्य जटी वीटा मुखः कृशः थिग वासा मलथिग्धाङ्गॊ वनरेणु समुक्षितः 18 थूराथ आरक्षितः कषत्ता तत्राख्यातॊ महीपतेः निवर्तमानः सहसा जनं थृष्ट्वाश्रमं परति 19 तम अन्वधावन नृपतिर एक एव युधिष्ठिरः परविशन्तं वनं घॊरं लक्ष्यालक्ष्यं कव चित कव चित 20 भॊ भॊ विथुर राजाहं थयितस ते युधिष्ठिरः इति बरुवन नरपतिस तं यत्नाथ अभ्यधावत 21 ततॊ विविक्त एकान्ते तस्दौ बुथ्धिमतां वरः विथुरॊ वृक्षम आश्रित्य कं चित तत्र वनान्तरे 22 तं राजा कषीणभूयिष्ठम आकृती मात्रसूचितम अभिजज्ञे महाबुथ्धिं महाबुथ्धिर युधिष्ठिरः 23 युधिष्ठिरॊ ऽहम अस्मीति वाक्यम उक्त्वाग्रतः सदितः विथुरस्याश्रवे राजा स च परत्याह संज्ञया 24 ततः सॊ ऽनिमिषॊ भूत्वा राजानं समुथैक्षत संयॊज्य विथुरस तस्मिन थृष्टिं थृष्ट्या समाहितः 25 विवेश विथुरॊ धीमान गात्रैर गात्राणि चैव ह पराणान पराणेषु च थधथ इन्थ्रियाणीन्थ्रियेषु च 26 स यॊगबलम आस्दाय विवेश नृपतेस तनुम विथुरॊ धर्मराजस्य तेजसा परज्वलन्न इव 27 विथुरस्य शरीरं तत तदैव सतब्धलॊचनम वृक्षाश्रितं तथा राजा थथर्श गतचेतनम 28 बलवन्तं तदात्मानं मेने बहुगुणा तथा धर्मराजॊ महातेजास तच च सस्मार पाण्डवः 29 पौराणम आत्मनः सर्वं विथ्यावान स विशां पते यॊगधर्मं महातेजा वयासेन कदितं यदा 30 धर्मराजस तु तत्रैनं संचस्कारयिषुस तथा थग्धु कामॊ ऽभवथ विथ्वान अद वै वाग अभाषत 31 भॊ भॊ राजन न थग्धव्यम एतथ विथुर संज्ञिकम कलेवरम इहैतत ते धर्म एष सनातनः 32 लॊकाः सन्तानका नाम भविष्यन्त्य अस्य पार्दिव यति धर्मम अवाप्तॊ ऽसौ नैव शॊच्यः परंतप 33 इत्य उक्तॊ धर्मराजः स विनिवृत्य ततः पुनः राज्ञॊ वैचित्र वीर्यस्य तत सर्वं परत्यवेथयत 34 ततः स राजा थयुतिमान स च सर्वॊ जनस तथा भीमसेनाथयश चैव परं विस्मयम आगताः 35 तच छरुत्वा परीतिमान राजा भूत्व धर्मजम अब्रवीत आपॊ मूलं फलं चैव ममेथं परतिगृह्यताम 36 यथन्नॊ हि नरॊ राजंस तथन्नॊ ऽसयातिदिः समृतः इत्य उक्तः सा तदेत्य एव पराह धर्मात्मजॊ नृपम फलं मूलं च बुभुजे राज्ञा थत्तं सहानुजः 37 ततस ते वृक्षमूलेषु कृतवास परिग्रहाः तां रात्रिं नयवसन सर्वे फलमूलजलाशनाः |
1
[dhṛ] yudhiṣṭhira mahābāho kac cit tāta kuśaly asi sahito bhrātṛbhiḥ sarvaiḥ paurajānapadais tathā 2 ye ca tvām upajīvanti kac cit te 'pi nirāmayāḥ sacivā bhṛtya vargāś ca guravaś caiva te vibho 3 kac cid vartasi paurāṇāṃ vṛttiṃ rājarṣisevitām kac cid dāyān anucchidya kośas te 'bhiprapūryate 4 arimadhyasthamitreṣu vartase cānurūpataḥ brāhmaṇān agrahārair vā yathā vad anupaśyasi 5 kac cit te parituṣyanti śīlena bharatarṣabha śatravo guravaḥ paurā bhṛtyā va svajano 'pi vā 6 kac cid yajasi rājendra śraddhāvān pitṛdevatāḥ atithīṃś cānna pānena kac cid arcasi bhārata 7 kac cic ca viṣaye viprāḥ svakarmaniratās tava kṣatriyā vaiśya vargā vā śūdrā vāpi kuḍumbinaḥ 8 kac cit strībālavṛddhaṃ te na śocati na yācate jāmayaḥ pūjitāḥ kac cit tava gehe nararṣabha 9 kacc cid rājarṣivaṃśo 'yaṃ tām āsādya mahīpatim yathocitaṃ mahārāja yaśasā nāvasīdati 10 [vai] ity evaṃ vādinaṃ taṃ sa nyāyavat pratyabhāṣata kuśalapraśna saṃyuktaṃ kuśalo vākyakarmaṇi 11 kac cit te vardhate rājaṃs tapo mandaśramasya te api me jananī ceyaṃ śuśrūṣur vigataklamā apy asyāḥ saphalo rājan vanavāso bhaviṣyati 12 iyaṃ ca mātā jyeṣṭhā me vītavātādhva karśitā ghoreṇa tapasā yuktā devī kac cin na śocati 13 hatān putrān mahāvīryān kṣatradharmaparāyaṇān nāpadhyāyati vā kac cid asmān pāpakṛtaḥ sadā 14 kva cāsau viduro rājan nainaṃ paśyāmahe vayam saṃjayaḥ kuśalī cāyaṃ kac cin nu tapasi sthitaḥ 15 ity uktaḥ pratyuvācedaṃ dhṛtarāṣṭro janādhipam kuśalī viduraḥ putra tapo ghoraṃ samāsthitaḥ 16 vāyubhakṣo nirāhāraḥ kṛśo dhamani saṃtataḥ kadā cid dṛśyate vipraiḥ śūnye 'smin kānane kva cit 17 ity evaṃ vadatas tasya jaṭī vīṭā mukhaḥ kṛśaḥ dig vāsā maladigdhāṅgo vanareṇu samukṣitaḥ 18 dūrād ārakṣitaḥ kṣattā tatrākhyāto mahīpateḥ nivartamānaḥ sahasā janaṃ dṛṣṭvāśramaṃ prati 19 tam anvadhāvan nṛpatir eka eva yudhiṣṭhiraḥ praviśantaṃ vanaṃ ghoraṃ lakṣyālakṣyaṃ kva cit kva cit 20 bho bho vidura rājāhaṃ dayitas te yudhiṣṭhiraḥ iti bruvan narapatis taṃ yatnād abhyadhāvata 21 tato vivikta ekānte tasthau buddhimatāṃ varaḥ viduro vṛkṣam āśritya kaṃ cit tatra vanāntare 22 taṃ rājā kṣīṇabhūyiṣṭham ākṛtī mātrasūcitam abhijajñe mahābuddhiṃ mahābuddhir yudhiṣṭhiraḥ 23 yudhiṣṭhiro 'ham asmīti vākyam uktvāgrataḥ sthitaḥ vidurasyāśrave rājā sa ca pratyāha saṃjñayā 24 tataḥ so 'nimiṣo bhūtvā rājānaṃ samudaikṣata saṃyojya viduras tasmin dṛṣṭiṃ dṛṣṭyā samāhitaḥ 25 viveśa viduro dhīmān gātrair gātrāṇi caiva ha prāṇān prāṇeṣu ca dadhad indriyāṇīndriyeṣu ca 26 sa yogabalam āsthāya viveśa nṛpates tanum viduro dharmarājasya tejasā prajvalann iva 27 vidurasya śarīraṃ tat tathaiva stabdhalocanam vṛkṣāśritaṃ tadā rājā dadarśa gatacetanam 28 balavantaṃ tathātmānaṃ mene bahuguṇā tadā dharmarājo mahātejās tac ca sasmāra pāṇḍavaḥ 29 paurāṇam ātmanaḥ sarvaṃ vidyāvān sa viśāṃ pate yogadharmaṃ mahātejā vyāsena kathitaṃ yathā 30 dharmarājas tu tatrainaṃ saṃcaskārayiṣus tadā dagdhu kāmo 'bhavad vidvān atha vai vāg abhāṣata 31 bho bho rājan na dagdhavyam etad vidura saṃjñikam kalevaram ihaitat te dharma eṣa sanātanaḥ 32 lokāḥ santānakā nāma bhaviṣyanty asya pārthiva yati dharmam avāpto 'sau naiva śocyaḥ paraṃtapa 33 ity ukto dharmarājaḥ sa vinivṛtya tataḥ punaḥ rājño vaicitra vīryasya tat sarvaṃ pratyavedayat 34 tataḥ sa rājā dyutimān sa ca sarvo janas tadā bhīmasenādayaś caiva paraṃ vismayam āgatāḥ 35 tac chrutvā prītimān rājā bhūtva dharmajam abravīt āpo mūlaṃ phalaṃ caiva mamedaṃ pratigṛhyatām 36 yadanno hi naro rājaṃs tadanno 'syātithiḥ smṛtaḥ ity uktaḥ sā tathety eva prāha dharmātmajo nṛpam phalaṃ mūlaṃ ca bubhuje rājñā dattaṃ sahānujaḥ 37 tatas te vṛkṣamūleṣu kṛtavāsa parigrahāḥ tāṃ rātriṃ nyavasan sarve phalamūlajalāśanāḥ |