|
1
[बर] हन्त वः संप्रवक्ष्यामि यन मां पृच्छद सत्तमाः समस्तम इह तच छरुत्वा सम्यग एवावधार्यताम 2 अहिंसा सर्वभूतानाम एतत कृत्यतमं मतम एतत पथम अनुथ्विग्नं वरिष्ठं धर्मलक्षणम 3 जञानं निःश्रेय इत्य आहुर वृथ्धा निश्चयथर्शिनः तस्माज जञानेन शुथ्धेन मुच्यते सर्वपातकैः 4 हिंसा पराश च ये लॊके ये च नास्तिक वृत्तयः लॊभमॊहसमायुक्तास ते वै निरयगामिनः 5 आशीर युक्तानि कर्माणि कुर्वते य तव अतन्थ्रिताः ते ऽसमिँल लॊके परमॊथन्ते जायमानाः पुनः पुनः 6 कुर्वते ये तु कर्माणि शरथ्थधाना विपश्चितः अनाशीर यॊगसंयुक्तास ते धीराः साधु थर्शिनः 7 अतः परं परवक्ष्यामि सत्त्वक्षेत्रज्ञयॊर यदा संयॊगॊ विप्रयॊगश च तन निबॊधत सत्तमाः 8 विषयॊ विषयित्वं च संबन्धॊ ऽयम इहॊच्यते विषयी पुरुषॊ नित्यं सत्त्वं च विषयः समृतः 9 वयाख्यातं पूर्वकल्पेन मशकॊथुम्बरं यदा भुज्यमानं न जानीते नित्यं सत्त्वम अचेतनम यस तव एव तु विजानीते यॊ भुङ्क्ते यश च भुज्यते 10 अनित्यं थवंथ्व संयुक्तं सत्त्वम आहुर गुणात्मकम निर्थ्वंथ्वॊ निष्कलॊ नित्यः कषेत्रज्ञॊ निर्गुणात्मकः 11 समः संज्ञा गतस तव एवं यथा सर्वत्र थृश्यते उपभुङ्क्ते सथा सत्त्वम आपः पुष्करपर्णवत 12 सर्वैर अपि गुणैर विथ्वान वयतिषक्तॊ न लिप्यते जलबिन्थुर यदा लॊलः पथ्मिनी पत्रसंस्दितः एवम एवाप्य असंसक्तः पुरुषः सयान न संशयः 13 थरव्यमात्रम अभूत सत्त्वं पुरुषस्येति निश्चयः यदा थरव्यं च कर्ता च संयॊगॊ ऽपय अनयॊस तदा 14 यदा परथीपम आथाय कश चित तमसि गच्छति तदा सत्त्वप्रथीपेन गच्छन्ति परमैषिणः 15 यावथ थरव्यगुणस तावत परथीपः संप्रकाशते कषीणथ्रव्यगुणं जयॊतिर अन्तर्धानाय गच्छति 16 वयक्तः सत्त्वगुणस तव एवं पुरुषॊ ऽवयक्त इष्यते एतथ विप्रा विजानीत हन्त भूयॊ बरवीमि वः 17 सहस्रेणापि थुर्मेधा न वृथ्धिम अधिगच्छति चतुर्देनाप्य अदांशेन वृथ्धिमान सुखम एधते 18 एवं धर्मस्य विज्ञेयं संसाधनम उपायतः उपायज्ञॊ हि मेधावी सुखम अत्यन्तम अश्नुते 19 यदाध्वानम अपादेयः परपन्नॊ मानवः कव चित कलेशेन याति महता विनश्यत्य अन्तरापि वा 20 तदा कर्मसु विज्ञेयं फलं भवति वा न वा पुरुषस्यात्म निःश्रेयः शुभाशुभनिथर्शनम 21 यदा च थीर्घम अध्वानं पथ्भ्याम एव परपथ्यते अथृष्टपूर्वं सहसा तत्त्वथर्शनवर्जितः 22 तम एव च यदाध्वानं रदेनेहाशु गामिना यायाथ अश्वप्रयुक्तेन तदा बुथ्धिमतां गतिः 23 उच्चं पर्वतम आरुह्य नान्ववेक्षेत भूगतम रदेन रदिनं पश्येत कलिश्यमानम अचेतनम 24 यावथ रदपदस तावथ रदेन स तु गच्छति कषीणे रदपदे पराज्ञॊ रदम उत्सृज्य गच्छति 25 एवं गच्छति मेधावी तत्त्वयॊगविधानवित समाज्ञाय महाबुथ्धिर उत्तराथ उत्तरॊत्तरम 26 यदा महार्णवं घॊरम अप्लवः संप्रगाहते बाहुभ्याम एव संमॊहाथ वधं चर्च्छत्य असंशयम 27 नावा चापि यदा पराज्ञॊ विभागज्ञस तरित्रया अक्लान्तः सलिलं गाहेत कषिप्रं संतरति धरुवम 28 तीर्णॊ गच्छेत परं पारं नावम उत्सृज्य निर्ममः वयाख्यातं पूर्वकल्पेन यदा रदि पथातिनौ 29 सनेहात संमॊहम आपन्नॊ नावि थाशॊ यदातदा ममत्वेनाभिभूतः स तत्रैव परिवर्तते 30 नावं न शक्यम आरुह्य सदले विपरिवर्तितुम तदैव रदम आरुह्य नाप्सु चर्या विधीयते 31 एवं कर्मकृतं चित्रं विषयस्दं पृदक पृदक यदा कर्मकृतं लॊके तदा तथ उपपथ्यते 32 यन नैव गन्धिनॊ रस्यं न रूपस्पर्श शब्थवत मन्यन्ते मुनयॊ बुथ्ध्या तत परधानं परचक्षते 33 तत्र परधानम अव्यक्तम अव्यक्तस्य गुणॊ महान महतः परधानभूतस्य गुणॊ ऽहंकार एव च 34 अहंकारप्रधानस्य महाभूतकृतॊ गुणः पृदक्त्वेन हि भूतानां विषया वै गुणाः समृताः 35 बीजधर्मं यदाव्यक्तं तदैव परसवात्मकम बीजधर्मा महान आत्मा परसवश चेति नः शरुतम 36 बीजधर्मा तव अहंकारः परसवश च पुनः पुनः बीजप्रसव धर्माणि महाभूतानि पञ्च वै 37 बीजधर्मिण इत्य आहुः परसवं च न कुर्वते विशेषाः पञ्च भूतानां तेषां वित्तं विशेषणम 38 तत्रैकगुणम आकाशं थविगुणॊ वायुर उच्यते तरिगुणं जयॊतिर इत्य आहुर आपश चापि चतुर्गुणः 39 पृद्वी पञ्च गुणा जञेया तरस सदावरसंकुला सर्वभूतकरी थेवी शुभाशुभनिथर्शना 40 शब्थः सपर्शस तदारूपं रसॊ गन्धश च पञ्चमः एते पञ्च गुणा भूमेर विज्ञेया थविजसत्तमाः 41 पार्दिवश च सथा गन्धॊ गन्धश च बहुधा समृतः तस्य गन्धस्य वक्ष्यामि विस्तरेण बहून गुणान 42 इष्टश चानिष्ट गन्धश च मधुरॊ ऽमलः कटुस तदा निर्हारी संहतः सनिग्धॊ रूक्षॊ विशथ एव च एवं थशविधॊ जञेयः पार्दिवॊ गन्ध इत्य उत 43 शब्थः सपर्शस तदारूपं रसश चापां गुणाः समृताः रसज्ञानं तु वक्ष्यामि रसस तु बहुधा समृतः 44 मधुरॊ ऽमलः कटुस तिक्तः कषायॊ लवणस तदा एवं षड विधविस्तारॊ रसॊ वारिमयः समृतः 45 शब्थः सपर्शस तदारूपं तरिगुणं जयॊतिर उच्यते जयॊतिषश च गुणॊ रूपं रूपं च बहुधा समृतम 46 शुक्लं कृष्णं तदा रक्तं नीलं पीतारुणं तदा हरस्वं थीर्घं तदा सदूलं चतुरस्राणु वृत्तकम 47 एवं थवाथश विस्तारं तेजसॊ रूपम उच्यते विज्ञेयं बराह्मणैर नित्यं धर्मज्ञैः सत्यवाथिभिः 48 शब्थस्पर्शौ च विज्ञेयौ थविगुणॊ वायुर उच्यते वायॊश चापि गुणः सपर्शः सपर्शश च बहुधा समृतः 49 उष्णः शीतः सुखॊ थुःखः सनिग्धॊ विशथ एव च कठिनश चिक्कणः शलक्ष्णः पिच्छिलॊ थारुणॊ मृथुः 50 एवं थवाथश विस्तारॊ वायव्यॊ गुण उच्यते विधिवथ बरह्मणैः सिथ्धैर धर्मज्ञैस तत्त्वथर्शिभिः 51 तत्रैकगुणम आकाशं शब्थ इत्य एव च समृतः तस्य शब्थस्य वक्ष्यामि विस्तरेण बहून गुणान 52 षड्जर्षभौ च गान्धारॊ मध्यमः पञ्चमस तदा अतः परं तु विज्ञेयॊ निषाथॊ धैवतस तदा 53 इष्टॊ ऽनिष्टश च शब्थस तु संहतः परविभागवान एवं बहुविधॊ जञेयः शब्थ आकाशसंभवः 54 आकाशम उत्तमं भूतम अहंकारस ततः परम अहंकारात परा बुथ्धिर बुथ्धेर आत्मा ततः परम 55 तस्मात तु परम अव्यक्तम अव्यक्तात पुरुषः परः परावरज्ञॊ भूतानां यं पराप्यानन्त्यम अश्नुते |
1
[br] hanta vaḥ saṃpravakṣyāmi yan māṃ pṛcchatha sattamāḥ samastam iha tac chrutvā samyag evāvadhāryatām 2 ahiṃsā sarvabhūtānām etat kṛtyatamaṃ matam etat padam anudvignaṃ variṣṭhaṃ dharmalakṣaṇam 3 jñānaṃ niḥśreya ity āhur vṛddhā niścayadarśinaḥ tasmāj jñānena śuddhena mucyate sarvapātakaiḥ 4 hiṃsā parāś ca ye loke ye ca nāstika vṛttayaḥ lobhamohasamāyuktās te vai nirayagāminaḥ 5 āśīr yuktāni karmāṇi kurvate ya tv atandritāḥ te 'smiṁl loke pramodante jāyamānāḥ punaḥ punaḥ 6 kurvate ye tu karmāṇi śraddadhānā vipaścitaḥ anāśīr yogasaṃyuktās te dhīrāḥ sādhu darśinaḥ 7 ataḥ paraṃ pravakṣyāmi sattvakṣetrajñayor yathā saṃyogo viprayogaś ca tan nibodhata sattamāḥ 8 viṣayo viṣayitvaṃ ca saṃbandho 'yam ihocyate viṣayī puruṣo nityaṃ sattvaṃ ca viṣayaḥ smṛtaḥ 9 vyākhyātaṃ pūrvakalpena maśakodumbaraṃ yathā bhujyamānaṃ na jānīte nityaṃ sattvam acetanam yas tv eva tu vijānīte yo bhuṅkte yaś ca bhujyate 10 anityaṃ dvaṃdva saṃyuktaṃ sattvam āhur guṇātmakam nirdvaṃdvo niṣkalo nityaḥ kṣetrajño nirguṇātmakaḥ 11 samaḥ saṃjñā gatas tv evaṃ yadā sarvatra dṛśyate upabhuṅkte sadā sattvam āpaḥ puṣkaraparṇavat 12 sarvair api guṇair vidvān vyatiṣakto na lipyate jalabindur yathā lolaḥ padminī patrasaṃsthitaḥ evam evāpy asaṃsaktaḥ puruṣaḥ syān na saṃśayaḥ 13 dravyamātram abhūt sattvaṃ puruṣasyeti niścayaḥ yathā dravyaṃ ca kartā ca saṃyogo 'py anayos tathā 14 yathā pradīpam ādāya kaś cit tamasi gacchati tathā sattvapradīpena gacchanti paramaiṣiṇaḥ 15 yāvad dravyaguṇas tāvat pradīpaḥ saṃprakāśate kṣīṇadravyaguṇaṃ jyotir antardhānāya gacchati 16 vyaktaḥ sattvaguṇas tv evaṃ puruṣo 'vyakta iṣyate etad viprā vijānīta hanta bhūyo bravīmi vaḥ 17 sahasreṇāpi durmedhā na vṛddhim adhigacchati caturthenāpy athāṃśena vṛddhimān sukham edhate 18 evaṃ dharmasya vijñeyaṃ saṃsādhanam upāyataḥ upāyajño hi medhāvī sukham atyantam aśnute 19 yathādhvānam apātheyaḥ prapanno mānavaḥ kva cit kleśena yāti mahatā vinaśyaty antarāpi vā 20 tathā karmasu vijñeyaṃ phalaṃ bhavati vā na vā puruṣasyātma niḥśreyaḥ śubhāśubhanidarśanam 21 yathā ca dīrgham adhvānaṃ padbhyām eva prapadyate adṛṣṭapūrvaṃ sahasā tattvadarśanavarjitaḥ 22 tam eva ca yathādhvānaṃ rathenehāśu gāminā yāyād aśvaprayuktena tathā buddhimatāṃ gatiḥ 23 uccaṃ parvatam āruhya nānvavekṣeta bhūgatam rathena rathinaṃ paśyet kliśyamānam acetanam 24 yāvad rathapathas tāvad rathena sa tu gacchati kṣīṇe rathapathe prājño ratham utsṛjya gacchati 25 evaṃ gacchati medhāvī tattvayogavidhānavit samājñāya mahābuddhir uttarād uttarottaram 26 yathā mahārṇavaṃ ghoram aplavaḥ saṃpragāhate bāhubhyām eva saṃmohād vadhaṃ carcchaty asaṃśayam 27 nāvā cāpi yathā prājño vibhāgajñas taritrayā aklāntaḥ salilaṃ gāhet kṣipraṃ saṃtarati dhruvam 28 tīrṇo gacchet paraṃ pāraṃ nāvam utsṛjya nirmamaḥ vyākhyātaṃ pūrvakalpena yathā rathi padātinau 29 snehāt saṃmoham āpanno nāvi dāśo yathātathā mamatvenābhibhūtaḥ sa tatraiva parivartate 30 nāvaṃ na śakyam āruhya sthale viparivartitum tathaiva ratham āruhya nāpsu caryā vidhīyate 31 evaṃ karmakṛtaṃ citraṃ viṣayasthaṃ pṛthak pṛthak yathā karmakṛtaṃ loke tathā tad upapadyate 32 yan naiva gandhino rasyaṃ na rūpasparśa śabdavat manyante munayo buddhyā tat pradhānaṃ pracakṣate 33 tatra pradhānam avyaktam avyaktasya guṇo mahān mahataḥ pradhānabhūtasya guṇo 'haṃkāra eva ca 34 ahaṃkārapradhānasya mahābhūtakṛto guṇaḥ pṛthaktvena hi bhūtānāṃ viṣayā vai guṇāḥ smṛtāḥ 35 bījadharmaṃ yathāvyaktaṃ tathaiva prasavātmakam bījadharmā mahān ātmā prasavaś ceti naḥ śrutam 36 bījadharmā tv ahaṃkāraḥ prasavaś ca punaḥ punaḥ bījaprasava dharmāṇi mahābhūtāni pañca vai 37 bījadharmiṇa ity āhuḥ prasavaṃ ca na kurvate viśeṣāḥ pañca bhūtānāṃ teṣāṃ vittaṃ viśeṣaṇam 38 tatraikaguṇam ākāśaṃ dviguṇo vāyur ucyate triguṇaṃ jyotir ity āhur āpaś cāpi caturguṇaḥ 39 pṛthvī pañca guṇā jñeyā trasa sthāvarasaṃkulā sarvabhūtakarī devī śubhāśubhanidarśanā 40 śabdaḥ sparśas tathārūpaṃ raso gandhaś ca pañcamaḥ ete pañca guṇā bhūmer vijñeyā dvijasattamāḥ 41 pārthivaś ca sadā gandho gandhaś ca bahudhā smṛtaḥ tasya gandhasya vakṣyāmi vistareṇa bahūn guṇān 42 iṣṭaś cāniṣṭa gandhaś ca madhuro 'mlaḥ kaṭus tathā nirhārī saṃhataḥ snigdho rūkṣo viśada eva ca evaṃ daśavidho jñeyaḥ pārthivo gandha ity uta 43 śabdaḥ sparśas tathārūpaṃ rasaś cāpāṃ guṇāḥ smṛtāḥ rasajñānaṃ tu vakṣyāmi rasas tu bahudhā smṛtaḥ 44 madhuro 'mlaḥ kaṭus tiktaḥ kaṣāyo lavaṇas tathā evaṃ ṣaḍ vidhavistāro raso vārimayaḥ smṛtaḥ 45 śabdaḥ sparśas tathārūpaṃ triguṇaṃ jyotir ucyate jyotiṣaś ca guṇo rūpaṃ rūpaṃ ca bahudhā smṛtam 46 śuklaṃ kṛṣṇaṃ tathā raktaṃ nīlaṃ pītāruṇaṃ tathā hrasvaṃ dīrghaṃ tathā sthūlaṃ caturasrāṇu vṛttakam 47 evaṃ dvādaśa vistāraṃ tejaso rūpam ucyate vijñeyaṃ brāhmaṇair nityaṃ dharmajñaiḥ satyavādibhiḥ 48 śabdasparśau ca vijñeyau dviguṇo vāyur ucyate vāyoś cāpi guṇaḥ sparśaḥ sparśaś ca bahudhā smṛtaḥ 49 uṣṇaḥ śītaḥ sukho duḥkhaḥ snigdho viśada eva ca kaṭhinaś cikkaṇaḥ ślakṣṇaḥ picchilo dāruṇo mṛduḥ 50 evaṃ dvādaśa vistāro vāyavyo guṇa ucyate vidhivad brahmaṇaiḥ siddhair dharmajñais tattvadarśibhiḥ 51 tatraikaguṇam ākāśaṃ śabda ity eva ca smṛtaḥ tasya śabdasya vakṣyāmi vistareṇa bahūn guṇān 52 ṣaḍjarṣabhau ca gāndhāro madhyamaḥ pañcamas tathā ataḥ paraṃ tu vijñeyo niṣādo dhaivatas tathā 53 iṣṭo 'niṣṭaś ca śabdas tu saṃhataḥ pravibhāgavān evaṃ bahuvidho jñeyaḥ śabda ākāśasaṃbhavaḥ 54 ākāśam uttamaṃ bhūtam ahaṃkāras tataḥ param ahaṃkārāt parā buddhir buddher ātmā tataḥ param 55 tasmāt tu param avyaktam avyaktāt puruṣaḥ paraḥ parāvarajño bhūtānāṃ yaṃ prāpyānantyam aśnute |