|
1
[अर्जुन] बरह्म यत परमं वेथ्यं तन मे वयाख्यातुम अर्हसि भवतॊ हि परसाथेन सूक्ष्मे मे रमते मतिः 2 [वा] अत्राप्य उथाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम संवाथं मॊक्षसंयुक्तं शिष्यस्य गुरुणा सह 3 कश चिथ बराह्मणम आसीनम आचार्यं संशितव्रतम शिष्यः पप्रच्छ मेधावी किंश चिच छरेयः परंतप 4 भगवन्तं परपन्नॊ ऽहं निःश्रेयसपरायणः याचे तवां शिरसा विप्र यथ बरूयां तथ विचक्ष्व मे 5 तम एवं वाथिनं पार्द शिष्यं गुरुर उवाच ह कदयस्व परवक्ष्यामि यत्र ते संशयॊ थविज 6 इत्य उक्तः स कुरुश्रेष्ठ गुरुणा गुरुवत्सलः पराञ्जलिः परिपप्रच्छ यत तच छृणु महामते 7 [षिस्य] कुतश चाहं कुतश च तवं तत सत्यं बरूहि यत परम कुतॊ जातानि भूतानि सदावराणि चराणि च 8 केन जीवन्ति भूतानि तेषाम आयुः किम आत्मकम किं सत्यं किं तपॊ विप्र के गुणाः सथ्भिर ईरिताः के पन्दानः शिवाः सन्ति किं सुखं किं च थुष्कृतम 9 एतान मे भगवन परश्नान यादातद्येन सत्तम वक्तुम अर्हसि विप्रर्षे यदावथ इह तत्त्वतः 10 [वा] तस्मै संप्रतिपन्नाय यदावत परिपृच्छते शिष्याय गुणयुक्ताय शान्ताय गुरुवर्तिने छाया भूताय थान्ताय यतये बरह्मचारिणे 11 तान परश्नान अब्रवीत पार्त्द मेधावी स धृतव्रतः गुरुः कुरु कुलश्रेष्ठ सम्यक सर्वान अरिंथम 12 बरह्म परॊक्तम इथं धर्मम ऋषिप्रवर सेवितम वेथ विथ्या समावाप्यं तत्त्वभूतार्द भावनम 13 भूतभव्य भविष्याथि धर्मकामार्द निश्चयम सिथ्धसंघ परिज्ञातं पुराकल्पं सनातनम 14 परवक्ष्ये ऽहं महाप्राज्ञ पथम उत्तमम अथ्य ते बुथ्ध्वा यथ इह संशिथ्धा भवन्तीह मनीषिणः 15 उपगम्यर्षयः पूर्वं जिज्ञासन्तः परस्परम बृहस्पतिभरथ्वाजौ गौतमॊ भार्गवस तदा 16 वसिष्ठः काश्यपश चैव विश्वामित्रॊ ऽतरिर एव च मार्गान सर्वान परिक्रम्य परिश्रान्ताः सवकर्मभिः 17 ऋषिम आङ्गिरसं वृथ्धं पुरस्कृत्य तु ते थविजाः थथृशुर बरह्मभवने बरह्माणं वीतकल्मषम 18 तं परणम्य महात्मानं सुखासीनं महर्षयः पप्रच्छुर विनयॊपेता निःश्रेयसम इथं परम 19 कदं कर्म करियात साधु कदं मुच्येत किल्बिषात के नॊ मार्गाः शिवाश च सयुः किं सत्यं किं च थुष्कृतम 20 केनॊभौ कर्म पन्दानौ महत्त्वं केन विन्थति परलयं चापवर्गं च भूतानां परभवाप्ययौ 21 इत्य उक्तः स मुनिश्रेष्ठैर यथ आह परपितामहः तत ते ऽहं संप्रवक्ष्यामि शृणु शिष्ययदागमम 22 [बरह्मा] सत्याथ भूतानि जातानि सदावराणि चराणि च तपसा तानि जीवन्ति इति तथ वित्तसु वरताः 23 सवां यॊनिं पुनर आगम्य वर्तन्ते सवेन कर्मणा सत्यं हि गुणसंयुक्तं नियतं पञ्च लक्षणम 24 बरह्मसत्यं तपः सत्यं सत्यं चैव परजापतिः सत्याथ भूतानि जातानि भूतं सत्यम अयं महत 25 तस्मात सत्याश्रया विप्रा नित्यं यॊगपरायणाः अतीतक्रॊधसंतापा नियता धर्मसेतवः 26 अन्यॊन्यनियतान वैथ्यान धर्मसेतु परवर्तकान तान अहं संप्रवक्ष्यामि शाश्वताँल लॊकभावनान 27 चातुर्विथ्यं तदा वर्णांश चतुरश चाश्रमान पृदक धर्मम एकं चतुष्पाथं नित्यम आहुर मनीषिणः 28 पन्दानं वः परवक्ष्यामि शिवं कषेमकरं थविजाः नियतं बरह्म भावाय यातं पूर्वं मनीषिभिः 29 गथतस तं ममाथ्येह पन्दानं थुर्विथं परम निबॊधत महाभागा निखिलेन परं परम 30 बरह्म चारिकम एवाहुर आश्रमं परदमं पथम गार्हस्द्यं तु थवितीयं सयाथ वानप्रस्दम अतः परम ततः परं तु विज्ञेयम अध्यात्मं परमं पथम 31 जयॊतिर आकाशम आथित्यॊ वायुर इन्थ्रः परजापतिः नॊपैति यावथ अध्यात्मं तावथ एतान न पश्यति तस्यॊपायं परवक्ष्यामि पुरस्तात तं निबॊधत 32 फलमूलानिल भुजां मुनीनां वसतां वने वानप्रस्दं थविजातीनां तरयाणाम उपथिश्यते 33 सर्वेषाम एव वर्णानां गार्हस्द्यं तथ विधीयते शरथ्धा लक्षणम इत्य एवं धर्मं धीराः परचक्षते 34 इत्य एते थेव याना वः पन्दानः परिकीर्तिताः सथ्भिर अध्यासिता धीरैः कर्मभिर धर्मसेतवः 35 एतेषां पृदग अध्यास्ते यॊ धर्मं संशितव्रतः कालात पश्यति भूतानां सथैव परभवाप्ययौ 36 अतस तत्त्वानि वक्ष्यामि यादातद्येन हेतुना विषयस्दानि सर्वाणिव वर्तमानानि भागशः 37 महान आत्मा तदाव्यक्तम अहं कारस तदैव च इन्थ्रियाणि थशैकं च महाभूतानि पञ्च च 38 विशेषाः पञ्च भूतानाम इत्य एषा वैथिकी शरुतिः चतुर्विंशतिर एषा वस तत्त्वानां संप्रकीर्तिता 39 तत्त्वानाम अद यॊ वेथ सर्वेषां परभवाप्ययौ स धीरः सर्वभूतेषु न मॊहम अधिगच्छति 40 तत्त्वानि यॊ वेथयते यदातदं; गुणांश च सर्वान अखिलाश च थेवताः विधूतपाप्मा परविमुच्य बन्धनं; स सर्वलॊकान अमलान समश्नुते |
1
[arjuna] brahma yat paramaṃ vedyaṃ tan me vyākhyātum arhasi bhavato hi prasādena sūkṣme me ramate matiḥ 2 [vā] atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam saṃvādaṃ mokṣasaṃyuktaṃ śiṣyasya guruṇā saha 3 kaś cid brāhmaṇam āsīnam ācāryaṃ saṃśitavratam śiṣyaḥ papraccha medhāvī kiṃś cic chreyaḥ paraṃtapa 4 bhagavantaṃ prapanno 'haṃ niḥśreyasaparāyaṇaḥ yāce tvāṃ śirasā vipra yad brūyāṃ tad vicakṣva me 5 tam evaṃ vādinaṃ pārtha śiṣyaṃ gurur uvāca ha kathayasva pravakṣyāmi yatra te saṃśayo dvija 6 ity uktaḥ sa kuruśreṣṭha guruṇā guruvatsalaḥ prāñjaliḥ paripapraccha yat tac chṛṇu mahāmate 7 [ṣisya] kutaś cāhaṃ kutaś ca tvaṃ tat satyaṃ brūhi yat param kuto jātāni bhūtāni sthāvarāṇi carāṇi ca 8 kena jīvanti bhūtāni teṣām āyuḥ kim ātmakam kiṃ satyaṃ kiṃ tapo vipra ke guṇāḥ sadbhir īritāḥ ke panthānaḥ śivāḥ santi kiṃ sukhaṃ kiṃ ca duṣkṛtam 9 etān me bhagavan praśnān yāthātathyena sattama vaktum arhasi viprarṣe yathāvad iha tattvataḥ 10 [vā] tasmai saṃpratipannāya yathāvat paripṛcchate śiṣyāya guṇayuktāya śāntāya guruvartine chāyā bhūtāya dāntāya yataye brahmacāriṇe 11 tān praśnān abravīt pārttha medhāvī sa dhṛtavrataḥ guruḥ kuru kulaśreṣṭha samyak sarvān ariṃdama 12 brahma proktam idaṃ dharmam ṛṣipravara sevitam veda vidyā samāvāpyaṃ tattvabhūtārtha bhāvanam 13 bhūtabhavya bhaviṣyādi dharmakāmārtha niścayam siddhasaṃgha parijñātaṃ purākalpaṃ sanātanam 14 pravakṣye 'haṃ mahāprājña padam uttamam adya te buddhvā yad iha saṃśiddhā bhavantīha manīṣiṇaḥ 15 upagamyarṣayaḥ pūrvaṃ jijñāsantaḥ parasparam bṛhaspatibharadvājau gautamo bhārgavas tathā 16 vasiṣṭhaḥ kāśyapaś caiva viśvāmitro 'trir eva ca mārgān sarvān parikramya pariśrāntāḥ svakarmabhiḥ 17 ṛṣim āṅgirasaṃ vṛddhaṃ puraskṛtya tu te dvijāḥ dadṛśur brahmabhavane brahmāṇaṃ vītakalmaṣam 18 taṃ praṇamya mahātmānaṃ sukhāsīnaṃ maharṣayaḥ papracchur vinayopetā niḥśreyasam idaṃ param 19 kathaṃ karma kriyāt sādhu kathaṃ mucyeta kilbiṣāt ke no mārgāḥ śivāś ca syuḥ kiṃ satyaṃ kiṃ ca duṣkṛtam 20 kenobhau karma panthānau mahattvaṃ kena vindati pralayaṃ cāpavargaṃ ca bhūtānāṃ prabhavāpyayau 21 ity uktaḥ sa muniśreṣṭhair yad āha prapitāmahaḥ tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi śṛṇu śiṣyayathāgamam 22 [brahmā] satyād bhūtāni jātāni sthāvarāṇi carāṇi ca tapasā tāni jīvanti iti tad vittasu vratāḥ 23 svāṃ yoniṃ punar āgamya vartante svena karmaṇā satyaṃ hi guṇasaṃyuktaṃ niyataṃ pañca lakṣaṇam 24 brahmasatyaṃ tapaḥ satyaṃ satyaṃ caiva prajāpatiḥ satyād bhūtāni jātāni bhūtaṃ satyam ayaṃ mahat 25 tasmāt satyāśrayā viprā nityaṃ yogaparāyaṇāḥ atītakrodhasaṃtāpā niyatā dharmasetavaḥ 26 anyonyaniyatān vaidyān dharmasetu pravartakān tān ahaṃ saṃpravakṣyāmi śāśvatāṁl lokabhāvanān 27 cāturvidyaṃ tathā varṇāṃś caturaś cāśramān pṛthak dharmam ekaṃ catuṣpādaṃ nityam āhur manīṣiṇaḥ 28 panthānaṃ vaḥ pravakṣyāmi śivaṃ kṣemakaraṃ dvijāḥ niyataṃ brahma bhāvāya yātaṃ pūrvaṃ manīṣibhiḥ 29 gadatas taṃ mamādyeha panthānaṃ durvidaṃ param nibodhata mahābhāgā nikhilena paraṃ param 30 brahma cārikam evāhur āśramaṃ prathamaṃ padam gārhasthyaṃ tu dvitīyaṃ syād vānaprastham ataḥ param tataḥ paraṃ tu vijñeyam adhyātmaṃ paramaṃ padam 31 jyotir ākāśam ādityo vāyur indraḥ prajāpatiḥ nopaiti yāvad adhyātmaṃ tāvad etān na paśyati tasyopāyaṃ pravakṣyāmi purastāt taṃ nibodhata 32 phalamūlānila bhujāṃ munīnāṃ vasatāṃ vane vānaprasthaṃ dvijātīnāṃ trayāṇām upadiśyate 33 sarveṣām eva varṇānāṃ gārhasthyaṃ tad vidhīyate śraddhā lakṣaṇam ity evaṃ dharmaṃ dhīrāḥ pracakṣate 34 ity ete deva yānā vaḥ panthānaḥ parikīrtitāḥ sadbhir adhyāsitā dhīraiḥ karmabhir dharmasetavaḥ 35 eteṣāṃ pṛthag adhyāste yo dharmaṃ saṃśitavrataḥ kālāt paśyati bhūtānāṃ sadaiva prabhavāpyayau 36 atas tattvāni vakṣyāmi yāthātathyena hetunā viṣayasthāni sarvāṇiv vartamānāni bhāgaśaḥ 37 mahān ātmā tathāvyaktam ahaṃ kāras tathaiva ca indriyāṇi daśaikaṃ ca mahābhūtāni pañca ca 38 viśeṣāḥ pañca bhūtānām ity eṣā vaidikī śrutiḥ caturviṃśatir eṣā vas tattvānāṃ saṃprakīrtitā 39 tattvānām atha yo veda sarveṣāṃ prabhavāpyayau sa dhīraḥ sarvabhūteṣu na moham adhigacchati 40 tattvāni yo vedayate yathātathaṃ; guṇāṃś ca sarvān akhilāś ca devatāḥ vidhūtapāpmā pravimucya bandhanaṃ; sa sarvalokān amalān samaśnute |