|
1
[उ] भगवन भग नेत्रघ्न पूष्णॊ थशनपातन थक्षक्रतुहर तर्यक्ष संशयॊ मे महान अयम 2 चातुर्वर्ण्यं भगवता पूर्वं सृष्टं सवयम्भुवा केन कर्म विपाकेन वैश्यॊ गच्छति शूथ्रताम 3 वैश्यॊ वा कषत्रियः केन थविजॊ वा कषत्रियॊ भवेत परतिलॊमः कदं थेव शक्यॊ धर्मॊ निषेवितुम 4 केन वा कर्मणा विप्रः शूथ्रयॊनौ परजायते कषत्रियः शूथ्र ताम एति केन वा कर्मणा विभॊ 5 एतं मे संशयं थेव वथ भूतपते ऽनघ तरयॊ वर्णाः परकृत्येह कदं बराह्मण्यम आप्नुयुः 6 [म] बराह्मण्यं थेवि थुष्प्रापं निसर्गाथ बराह्मणः शुभे कषत्रियॊ वैश्यशूथ्रौ वा निसर्गाथ इति मे मतिः 7 कर्मणा थुष्कृतेनेह सदानाथ भरश्यति वै थविजः जयेष्ठं वर्णम अनुप्राप्य तस्माथ रक्षेत वै थविजः 8 सदितॊ बराह्मण धर्मेण बराह्मण्यम उपजीवति कषत्रियॊ वाद वैश्यॊ वा बरह्मभूयाय गच्छति 9 यस तु विप्रत्वम उत्सृज्य कषात्रं धर्मं निषेवते बराह्मण्यात स परिभ्रष्टः कषत्रयॊनौ परजायते 10 वैश्यकर्म च यॊ विप्रॊ लॊभमॊहव्यपाश्रयः बराह्मण्यं थुर्लभं पराप्य करॊत्य अल्पमतिः सथा 11 स थविजॊ वैश्यताम एति वैश्यॊ वा शूथ्रताम इयात सवधर्मात परच्युतॊ विप्रस ततः शूथ्रत्वम आप्नुते 12 तत्रासौ निरयं पराप्तॊ वर्णभ्रष्टॊ बहिष्कृतः बरह्मलॊकपरिभ्रष्टः शूथ्रः समुपजायते 13 कषत्रियॊ वा महाभागे वैश्यॊ वा धर्मचारिणि सवानि कर्माण्य अपाहाय शूथ्र कर्माणि सेवते 14 सदस्दानात स परिभ्रष्टॊ वर्णसंकरतां गतः बराह्मणः कषत्रियॊ वैश्यः शूथ्रत्वं याति ताथृशः 15 यस तु शुथ्धस्वधर्मेण जञानविज्ञानवाञ शुचिः धर्मज्ञॊ धर्मनिरतः स धर्मफलम अश्नुते 16 इथं चैवापरं थेवि बरह्मणा समुथीरितम अध्यात्मं नैष्ठिकं सथ्भिर धर्मकामैर निषेव्यते 17 उग्रान्नं गर्हितं थेवि गणान्नं शराथ्धसूतकम घुष्टान्नं गर्हितं थेवि थेवथेवैर महात्मभिः 18 शूथ्रान्नं गर्हितं थेवि थेवथेवैर महात्मभिः पितामह मुखॊत्सृष्टं परमाणम इति मे मतिः 19 शूथ्रान्नेनावशेषेण जठरे यॊ मरियेत वै आहिताग्निस तदा यज्वा स शूथ्र गतिभाग भवेत 20 तेन शूथ्रान्न शेषेण बरह्म सदानाथ अपाकृतः बराह्मणः शूथ्रताम एति नास्ति तत्र विचारणा 21 यस्यान्नेनावशेषेण जठरे यॊ मरियेत वै तां तां यॊनिं वरजेथ विप्रॊ यस्यान्नम उपजीवति 22 बराह्मणत्वं शुभं पराप्य थुर्लभं यॊ ऽवमन्यते अभॊज्यान्नानि चाश्नाति स थविजत्वात पतेत वै 23 सुरापॊ बरह्महा कषुथ्रश चौरॊ भग्नव्रतॊ ऽशुचिः सवाख्याय वर्जितः पापॊ लुभॊ नैकृतिकः शठः 24 अव्रती वृषली भर्ता कुण्डाशी सॊमविक्रयी निहीन सेवी विप्रॊ हि पतति बरह्मयॊनितः 25 गुरु तल्पी गुरु थवेषी गुरु कुत्सा रतिश च यः बरह्म थविट चापि पतति बराह्मणॊ बरह्मयॊनितः 26 एभिस तु कर्म भिर थेवि शुभैर आचरितैस तदा शूथ्रॊ बराह्मणतां गच्छेथ वैश्यः कषत्रियतां वरजेत 27 शूथ्र कर्माणि सर्वाणि यदान्यायं यदाविधि शुश्रूषां परिचर्यां च जयेष्ठे वर्णे परयत्नतः कुर्याथ अविमनाः शूथ्रः सततं सत्पदे सदितः 28 थैवतथ्विज सत्कर्ता सर्वातिद्य कृतव्रतः ऋतुकालाभिगामी च नियतॊ नियताशनः 29 चौक्षश चौक्ष जनान्वेषी शेषान्न कृतभॊजनः वृदा मांसान्य अभुञ्जानः शूथ्रॊ वैश्यत्वम ऋच्छति 30 ऋतवाग अनहंवाथी निर्थ्वंथ्वः शम कॊविथः यजते नित्ययज्ञैश च सवाध्यायपरमः शुचिः 31 थान्तॊ बराह्मण सत्कर्ता सर्ववर्णबुभूषकः गृहस्द वरतम आतिष्ठन थविकालकृतभॊजनः 32 शेषाशी विजिताहारॊ निष्कामॊ निरहं वथः अग्निहॊत्रम उपासंश च जुह्वानश च यदाविधि 33 सर्वातिद्यम उपातिष्ठञ शेषान्न कृतभॊजनः तरेताग्निमन्त्रविहितॊ वैश्यॊ बह्वति वै यथि स वैश्यः कषत्रियकुले शुचौ महति जायते 34 स वैश्यः कषत्रियॊ जातॊ जन्मप्रभृति संस्कृतः उपनीतॊ वरतपरॊ थविजॊ भवति सत्कृतः 35 थथाति यजते यज्ञैः संस्कृतैर आप्तथक्षिणैः अधीते सवर्गम अन्विच्छंस तरेताग्निशरणः सथा 36 आर्तहस्तप्रथॊ नित्यं परजा धर्मेण पालयन सत्यः सत्यानि कुरुते नित्यं यः सुखथर्शनः 37 धर्मथण्डॊ न निर्थण्डॊ धर्मकार्यानुशासकः यन्त्रितः कार्यकरणे षड्भागकृतलक्षणः 38 गराम्यधर्मान न सेवेन सवच्छन्थेनार्द कॊविथः ऋतुकाले तु धर्मात्मा पत्नीं सेवेत नित्यथा 39 सर्वॊपवासी नियतः सवाध्यायपरमः शुचिः बहिष्कान्तरिते नित्यं शयानॊ ऽगनिगृहे सथा 40 सर्वातिद्यं तरिवर्गस्य कुर्वाणः सुमनाः सथा शूथ्राणां चान्न कामानां नित्यं सिथ्धम इति बरुवन 41 सवार्दाथ वा यथि वा कामान न किं चिथ उपलक्षयेत पितृथेवातिदि कृते साधनं कुरुते च यः 42 सववेश्मनि यदान्यायम उपास्ते भैक्षम एव च तरिकालम अग्निहॊत्रं च जुह्वानॊ वै यदाविधि 43 गॊब्राह्मण हितार्दाय रणे चाभिमुखॊ हतः तरेताग्निमन्त्रपूतं वा समाविश्य थविजॊ भवेत 44 जञानविज्ञानसंपन्नः संस्कृतॊ वेथपारगः विप्रॊ भवति धर्मात्मा कषत्रियः सवेन कर्मणा 45 एतैः कर्मफलैर थेवि नयून जातिकुलॊथ्भवः शूथ्रॊ ऽपय आगमसंपन्नॊ थविजॊ भवति संस्कृतः 46 बराह्मणॊ वाप्य असथ्वृत्तः सर्वसंकरभॊजनः बराह्मण्यं पुण्यम उत्सृज्य शूथ्रॊ भवति ताथृशः 47 कर्म भिः शुचिभिर थेवि शुथ्धात्मा विजितेन्थ्रियः शूथ्रॊ ऽपि थविजवत सेव्य इति बरह्माब्रवीत सवयम 48 सवभावकर्म च शुभं यत्र शूथ्रे ऽपि तिष्ठति विशुथ्धः स थविजातिर वै विज्ञेय इति मे मतिः 49 न यॊनिर नापि संस्कारॊ न शरुतं न च संनतिः कारणानि थविजत्वस्य वृत्तम एव तु कारणम 50 सर्वॊ ऽयं बराह्मणॊ लॊके वृत्तेन तु विधीयते वृत्ते सदितश च सुश्रॊणिब्राह्मणत्वं निगच्छति 51 बराह्मः सवभावः कल्याणि समः सर्वत्र मे मतिः निर्गुणं निर्मलं बरह्म यत्र तिष्ठति स थविजः 52 एते यॊनिफला थेवि सदानभागनिथर्शकाः सवयं च वरथेनॊक्ता बरह्मणा सृजता परजाः 53 बराह्मणॊ हि महत कषेत्रं लॊके चरति पाथवत यत तत्र बीजं वपति सा कृषिः पारलौकिकी 54 मिताशिना सथा भाव्यं सत्पदालम्बिना सथा बराह्म मारम अतिक्रम्य वर्तितव्यं बुभूषता 55 संहिताध्यायिना भाव्यं गृहे वै गृहमेधिना नित्यं सवाध्याययुक्तेन थानाध्ययनजीविना 56 एवं भूतॊ हि यॊ विप्रः सततं सत्पदे सदितः आहिताग्निर अधीयानॊ बरह्मभूयाय कल्पते 57 बराह्मण्यम एव संप्राप्य रक्षितव्यं यतात्मभिः यॊनिप्रतिग्रहाथानैः कर्मभिश च शुचिस्मिते 58 एतत ते सर्वम आख्यातं यदा शूथ्रॊ भवेथ थविजः बराह्मणॊ वा चयुतॊ धर्माथ यदा शूथ्रत्वम आप्नुते |
1
[u] bhagavan bhaga netraghna pūṣṇo daśanapātana dakṣakratuhara tryakṣa saṃśayo me mahān ayam 2 cāturvarṇyaṃ bhagavatā pūrvaṃ sṛṣṭaṃ svayambhuvā kena karma vipākena vaiśyo gacchati śūdratām 3 vaiśyo vā kṣatriyaḥ kena dvijo vā kṣatriyo bhavet pratilomaḥ kathaṃ deva śakyo dharmo niṣevitum 4 kena vā karmaṇā vipraḥ śūdrayonau prajāyate kṣatriyaḥ śūdra tām eti kena vā karmaṇā vibho 5 etaṃ me saṃśayaṃ deva vada bhūtapate 'nagha trayo varṇāḥ prakṛtyeha kathaṃ brāhmaṇyam āpnuyuḥ 6 [m] brāhmaṇyaṃ devi duṣprāpaṃ nisargād brāhmaṇaḥ śubhe kṣatriyo vaiśyaśūdrau vā nisargād iti me matiḥ 7 karmaṇā duṣkṛteneha sthānād bhraśyati vai dvijaḥ jyeṣṭhaṃ varṇam anuprāpya tasmād rakṣeta vai dvijaḥ 8 sthito brāhmaṇa dharmeṇa brāhmaṇyam upajīvati kṣatriyo vātha vaiśyo vā brahmabhūyāya gacchati 9 yas tu vipratvam utsṛjya kṣātraṃ dharmaṃ niṣevate brāhmaṇyāt sa paribhraṣṭaḥ kṣatrayonau prajāyate 10 vaiśyakarma ca yo vipro lobhamohavyapāśrayaḥ brāhmaṇyaṃ durlabhaṃ prāpya karoty alpamatiḥ sadā 11 sa dvijo vaiśyatām eti vaiśyo vā śūdratām iyāt svadharmāt pracyuto vipras tataḥ śūdratvam āpnute 12 tatrāsau nirayaṃ prāpto varṇabhraṣṭo bahiṣkṛtaḥ brahmalokaparibhraṣṭaḥ śūdraḥ samupajāyate 13 kṣatriyo vā mahābhāge vaiśyo vā dharmacāriṇi svāni karmāṇy apāhāya śūdra karmāṇi sevate 14 sthasthānāt sa paribhraṣṭo varṇasaṃkaratāṃ gataḥ brāhmaṇaḥ kṣatriyo vaiśyaḥ śūdratvaṃ yāti tādṛśaḥ 15 yas tu śuddhasvadharmeṇa jñānavijñānavāñ śuciḥ dharmajño dharmanirataḥ sa dharmaphalam aśnute 16 idaṃ caivāparaṃ devi brahmaṇā samudīritam adhyātmaṃ naiṣṭhikaṃ sadbhir dharmakāmair niṣevyate 17 ugrānnaṃ garhitaṃ devi gaṇānnaṃ śrāddhasūtakam ghuṣṭānnaṃ garhitaṃ devi devadevair mahātmabhiḥ 18 śūdrānnaṃ garhitaṃ devi devadevair mahātmabhiḥ pitāmaha mukhotsṛṣṭaṃ pramāṇam iti me matiḥ 19 śūdrānnenāvaśeṣeṇa jaṭhare yo mriyeta vai āhitāgnis tathā yajvā sa śūdra gatibhāg bhavet 20 tena śūdrānna śeṣeṇa brahma sthānād apākṛtaḥ brāhmaṇaḥ śūdratām eti nāsti tatra vicāraṇā 21 yasyānnenāvaśeṣeṇa jaṭhare yo mriyeta vai tāṃ tāṃ yoniṃ vrajed vipro yasyānnam upajīvati 22 brāhmaṇatvaṃ śubhaṃ prāpya durlabhaṃ yo 'vamanyate abhojyānnāni cāśnāti sa dvijatvāt pateta vai 23 surāpo brahmahā kṣudraś cauro bhagnavrato 'śuciḥ svākhyāya varjitaḥ pāpo lubho naikṛtikaḥ śaṭhaḥ 24 avratī vṛṣalī bhartā kuṇḍāśī somavikrayī nihīna sevī vipro hi patati brahmayonitaḥ 25 guru talpī guru dveṣī guru kutsā ratiś ca yaḥ brahma dviṭ cāpi patati brāhmaṇo brahmayonitaḥ 26 ebhis tu karma bhir devi śubhair ācaritais tathā śūdro brāhmaṇatāṃ gacched vaiśyaḥ kṣatriyatāṃ vrajet 27 śūdra karmāṇi sarvāṇi yathānyāyaṃ yathāvidhi śuśrūṣāṃ paricaryāṃ ca jyeṣṭhe varṇe prayatnataḥ kuryād avimanāḥ śūdraḥ satataṃ satpathe sthitaḥ 28 daivatadvija satkartā sarvātithya kṛtavrataḥ ṛtukālābhigāmī ca niyato niyatāśanaḥ 29 caukṣaś caukṣa janānveṣī śeṣānna kṛtabhojanaḥ vṛthā māṃsāny abhuñjānaḥ śūdro vaiśyatvam ṛcchati 30 ṛtavāg anahaṃvādī nirdvaṃdvaḥ śama kovidaḥ yajate nityayajñaiś ca svādhyāyaparamaḥ śuciḥ 31 dānto brāhmaṇa satkartā sarvavarṇabubhūṣakaḥ gṛhastha vratam ātiṣṭhan dvikālakṛtabhojanaḥ 32 śeṣāśī vijitāhāro niṣkāmo nirahaṃ vadaḥ agnihotram upāsaṃś ca juhvānaś ca yathāvidhi 33 sarvātithyam upātiṣṭhañ śeṣānna kṛtabhojanaḥ tretāgnimantravihito vaiśyo bahvati vai yadi sa vaiśyaḥ kṣatriyakule śucau mahati jāyate 34 sa vaiśyaḥ kṣatriyo jāto janmaprabhṛti saṃskṛtaḥ upanīto vrataparo dvijo bhavati satkṛtaḥ 35 dadāti yajate yajñaiḥ saṃskṛtair āptadakṣiṇaiḥ adhīte svargam anvicchaṃs tretāgniśaraṇaḥ sadā 36 ārtahastaprado nityaṃ prajā dharmeṇa pālayan satyaḥ satyāni kurute nityaṃ yaḥ sukhadarśanaḥ 37 dharmadaṇḍo na nirdaṇḍo dharmakāryānuśāsakaḥ yantritaḥ kāryakaraṇe ṣaḍbhāgakṛtalakṣaṇaḥ 38 grāmyadharmān na sevena svacchandenārtha kovidaḥ ṛtukāle tu dharmātmā patnīṃ seveta nityadā 39 sarvopavāsī niyataḥ svādhyāyaparamaḥ śuciḥ bahiṣkāntarite nityaṃ śayāno 'gnigṛhe sadā 40 sarvātithyaṃ trivargasya kurvāṇaḥ sumanāḥ sadā śūdrāṇāṃ cānna kāmānāṃ nityaṃ siddham iti bruvan 41 svārthād vā yadi vā kāmān na kiṃ cid upalakṣayet pitṛdevātithi kṛte sādhanaṃ kurute ca yaḥ 42 svaveśmani yathānyāyam upāste bhaikṣam eva ca trikālam agnihotraṃ ca juhvāno vai yathāvidhi 43 gobrāhmaṇa hitārthāya raṇe cābhimukho hataḥ tretāgnimantrapūtaṃ vā samāviśya dvijo bhavet 44 jñānavijñānasaṃpannaḥ saṃskṛto vedapāragaḥ vipro bhavati dharmātmā kṣatriyaḥ svena karmaṇā 45 etaiḥ karmaphalair devi nyūna jātikulodbhavaḥ śūdro 'py āgamasaṃpanno dvijo bhavati saṃskṛtaḥ 46 brāhmaṇo vāpy asadvṛttaḥ sarvasaṃkarabhojanaḥ brāhmaṇyaṃ puṇyam utsṛjya śūdro bhavati tādṛśaḥ 47 karma bhiḥ śucibhir devi śuddhātmā vijitendriyaḥ śūdro 'pi dvijavat sevya iti brahmābravīt svayam 48 svabhāvakarma ca śubhaṃ yatra śūdre 'pi tiṣṭhati viśuddhaḥ sa dvijātir vai vijñeya iti me matiḥ 49 na yonir nāpi saṃskāro na śrutaṃ na ca saṃnatiḥ kāraṇāni dvijatvasya vṛttam eva tu kāraṇam 50 sarvo 'yaṃ brāhmaṇo loke vṛttena tu vidhīyate vṛtte sthitaś ca suśroṇibrāhmaṇatvaṃ nigacchati 51 brāhmaḥ svabhāvaḥ kalyāṇi samaḥ sarvatra me matiḥ nirguṇaṃ nirmalaṃ brahma yatra tiṣṭhati sa dvijaḥ 52 ete yoniphalā devi sthānabhāganidarśakāḥ svayaṃ ca varadenoktā brahmaṇā sṛjatā prajāḥ 53 brāhmaṇo hi mahat kṣetraṃ loke carati pādavat yat tatra bījaṃ vapati sā kṛṣiḥ pāralaukikī 54 mitāśinā sadā bhāvyaṃ satpathālambinā sadā brāhma māram atikramya vartitavyaṃ bubhūṣatā 55 saṃhitādhyāyinā bhāvyaṃ gṛhe vai gṛhamedhinā nityaṃ svādhyāyayuktena dānādhyayanajīvinā 56 evaṃ bhūto hi yo vipraḥ satataṃ satpathe sthitaḥ āhitāgnir adhīyāno brahmabhūyāya kalpate 57 brāhmaṇyam eva saṃprāpya rakṣitavyaṃ yatātmabhiḥ yonipratigrahādānaiḥ karmabhiś ca śucismite 58 etat te sarvam ākhyātaṃ yathā śūdro bhaved dvijaḥ brāhmaṇo vā cyuto dharmād yathā śūdratvam āpnute |