|
1
[य] सर्वेषाम एव वर्णानां मलेच्छानां च पितामह उपवासे मतिर इयं कारणं च न विथ्महे 2 बरह्मक्षत्रेण नियमाश चर्तव्या इति नः शरुतम उपवासे कदं तेषां कृत्यम अस्ति पितामह 3 नियमं चॊपवासानां सर्वेषां बरूहि पार्दिव अवाप्नॊति गतिं कां च उपवासपरायणः 4 उपवासः परं पुण्यम उपवासः परायणम उपॊष्येह नरश्रेष्ठ किं फलं परतिपथ्यते 5 अधर्मान मुच्यते केन धर्मम आप्नॊति वै कदम सवर्गं पुण्यं च लभते कदं भरतसत्तम 6 उपॊष्य चापि किं तेन परथेयं सयान नराधिप धर्मेण च सुखान अर्दाँल लभेथ येन बरवीहि तम 7 [व] एवं बरुवाणं कौन्तेयं धर्मज्ञं धर्मतत्त्ववित धर्मपुत्रम इथं वाक्यं भीष्मः शांतनवॊ ऽबरवीत 8 इथं खलु महाराज शरुतम आसीत पुरातनम उपवासविधौ शरेष्ठा ये गुणा भरतर्षभ 9 पराजापत्यं हय अङ्गिरसं पृष्टवान अस्मि भारत यदा मां तवं तदैवाहं पृष्टवांस तं तपॊधनम 10 परश्नम एतं मया पृष्टॊ भगवान अग्निसंभवः उपवासविधिं पुण्यम आचष्ट भरतर्षभ 11 [अन्गिरस] बरह्मक्षत्रे तरिरात्रं तु विहितं कुरुनन्थन थविस तरिरात्रम अदैवात्र निर्थिष्टं पुरुषर्षभ 12 वैश्यशूथ्रौ तु यौ मॊहाथ उपवासं परकुर्वते तरिरात्रं थविस तरिरात्रं वा तयॊः पुष्टिर न विथ्यते 13 चतुर्द भक्त कषपणं वैश्यशूथ्रे विधीयते तरिरात्रं न तु धर्मज्ञैर विहितं बरह्मवाथिभिः 14 पञ्चम्यां चैव षष्ठ्यां च पौर्णमास्यां च भारत कषमावान रूपसंपन्नः शरुतवांश चैव जायते 15 नानपत्यॊ भवेत पराज्ञॊ थरिथ्रॊ वा कथा चन यजिष्णुः पञ्चमीं षष्ठीं कषपेथ यॊ भॊजयेथ थविजान 16 अष्टमीम अद कौन्तेय शुक्लपक्षे चतुर्थषीम उपॊष्य वयाधिरहितॊ वीर्यवान अभिजायते 17 मार्गशीर्षं तु यॊ मामम एकभक्तेन संक्षिपेत भॊजयेच च थविजान भक्त्या स मुच्येथ वयाधिकिल्बिषैः 18 सर्वकल्याण संपूर्णः सर्वौषधिसमन्वितः कृषिभागी बहुधनॊ बहुपुत्राश च जायते 19 पौष मासं तु कौन्तेय भक्तेनैकेन यः कषपेत सुभगॊ थर्शनीयश च यशॊभागी च याजते 20 पितृभक्तॊ माघमासम एकभक्तेन यः कषपेत शरीमत कुले जञातिमध्ये स महत्त्वं परपथ्यते 21 भग थैवं तु यॊ मासम एकभक्तेन यः कषपेत सत्रीषु वल्लभतां याति वाश्याश चास्य भवन्ति ताः 22 चैत्रं तु नियतॊ मासम एकभक्तेन यः कषपेत सुवर्णमणिमुक्ताढ्ये कुले महति जायते 23 निस्तरेथ एकभक्तेन वैशाखं यॊ जितेन्थ्रियः नरॊ वा यथि वा नारी जञातीनां शरेष्ठतां वरजेत 24 जयेष्ठा मूलं तु यॊ मासम एकभक्तेन संक्षपेत ऐश्वर्यम अतुलं शरेष्ठं पुमान सत्री वाभिजायते 25 आषाढम एकभक्तेन सदित्वा मासम अतन्थ्रितः बहु धान्यॊ बहुधनॊ बहुपुत्रश च जायते 26 शरावणं नियतॊ मासम एकभक्तेन यः कषपेत यत्र तत्राभिषेकेण युज्यते जञातिवर्धनः 27 परौष्ठ पथं तु यॊ मासम एकाहारॊ भवेन नरः धनाड्यं सफीतम अचलम ऐश्वर्यं परतिपथ्यते 28 तदैवाश्वयुजं मासम एकभक्तेन यः कषपेत परजावान वाहनाढ्यश च बहुपुत्रश च जायते 29 कार्त्तिकं तु नरॊ मासं यः कुर्याथ एकभॊजनम शूरश च बहुभार्यश च कीर्तिमांश चैव जायते 30 इति मासा नरव्याघ्र कषपतां करिकीर्तिताः तिदीनां नियमा ये तु शृणु तान अपि पार्दिव 31 पक्षे पक्षे गते यस तु भक्तम अश्नाति भारत गवाढ्यॊ बहुपुत्रश च थीर्घायुश च स जायते 32 मासि मासि तरिरात्राणि कृत्वा वर्षाणि थवाथश गणाधिपत्यं पराप्नॊति निः सपत्नम अनाविलम 33 एते तु नियमाः सर्वे कर्तव्याः शरथॊ थश थवे चान्ये भरतश्रेष्ठ परवृत्तिम अनुवर्तता 34 यस तु परातस तदा सायं भुञ्जानॊ नान्तरा पिबेत अहिंसा निरतॊ नित्यं जुह्वानॊ जातवेथसम 35 षड्भिः स वर्षैर नृपते सिध्यते नात्र संशयः अग्निष्टॊमस्य यज्ञस्य फलं पराप्नॊति मानवः 36 अधिवासे सॊ ऽपसरसां नृत्यगीतविनाथिते तप्तकाञ्चनवर्णाभं विमानम अधिरॊहति 37 पूर्णं वर्षसहस्रं तु बरह्मलॊके महीयते तत कषयाथ इह चागम्य माहात्म्यं परतिपथ्यते 38 यस तु संवत्सरं पूर्णम एकाहारॊ भवेन नरः अतिरात्रस्य यज्ञस्य सफलं समुपाश्नुते 39 थशवर्षसहस्राणि सवर्गे च स महीयते तत कषयाथ इह चागम्य माहात्म्यं परतिपथ्यते 40 यस तु संवत्सरं पूर्णं चतुर्दं भक्तम अश्नुते अहिंसा निरतॊ नित्यं सत्यवाङ नियतेन्थ्रियः 41 वाजपेयस्य यज्ञस्य फलं वै समुपाश्नुते तरिंशथ्वर्षसहस्राणि सवर्गे च स महीयते 42 षष्ठे काले तु कौन्तेय नरः संवत्सरं कषपेत अश्वमेधस्य यज्ञस्य फलं पराप्नॊति मानवः 43 चक्रवाक परयुक्तेन विमानेन स गच्छति चत्वारिंशत सहस्राणि वर्षाणां थिवि मॊथते 44 अष्टमेन तु भक्तेन जीवन संवत्सरं नृप गवामयस्य यज्ञस्य फलं पराप्नॊति मानवः 45 हंससारसयुक्तेन विमानेन स गच्छति पञ्चाशतं सहस्राणि वर्षाणां थिवि मॊथते 46 पक्षे पक्षे गते राजन यॊ ऽशनीयाथ वर्षम एव तु षण मासानशनं तस्य भगवान अङ्गिराब्रवीत षष्टिं वर्षसहस्राणि थिवम आवसते च सः 47 वीणानां वल्लकीनां च वेणूनां च विशां पते सुघॊषैर मधुरैः शब्थैः सुप्तः स परतिबॊध्यते 48 संवत्सरम इहैकं तु मासि मासि पिबेत पयः फलं विश्वजितस तात पराप्नॊति स नरॊ नृप 49 सिंहव्याघ्र परयुक्तेन विमानेन स गच्छति सप्ततिं च सहस्राणि वर्षाणां थिवि मॊथते 50 माहाथ ऊर्ध्वं नरव्याघ्र नॊपवासॊ विधीयते विधिं तव अनशनस्याहुः पार्द धर्मविथॊ जनाः 51 अनार्तॊ वयाधिरहितॊ गच्छेथ अनशनं तु यः पथे पथे यज्ञफलं स पराप्नॊति न संशयः 52 थिवं हंसप्रयुक्तेन विमानेन स गच्छति शतं चाप्सरसः कन्या रमयन्त्य अपि तं नरम 53 आर्तॊ वा वयाधितॊ वापि गच्छेथ अनशनं तु यः शतं वर्षसहस्राणां मॊथते थिवि स परभॊ काञ्चीनूपुरशब्थेन सुप्तश चैव परबॊध्यते 54 सहस्रहंस संयुक्ते विमाने सॊमवर्चसि स गत्वा सत्रीशताकीर्णे रमते भरतर्षभ 55 कषीणस्याप्यायनं थृष्टं कषतस्य कषतरॊहणम वयाधितस्यौषध गरामः करुथ्धस्य च परसाथनम 56 थुःखितस्यार्दमानाभ्यां थरव्याणां परतिपाथनम न चैते सवर्गकामस्य रॊचन्ते सुखमेधसः 57 अतः स कामसंयुक्तॊ विमाने हेमसंनिभे रमते सत्री शताकीर्णे पुरुषॊ ऽलं कृतः शुभे 58 सवस्दः सफलसंकल्पः सुखी विगतकल्मषः अनश्नन थेहम उत्सृज्य फलं पराप्नॊति मानवः 59 बालसूर्यप्रतीकाशे विमाने हेमवर्चसि वैडूर्य मुक्ता खचिते वीणा मुरजनाथिते 60 पताका थीपिकाकीर्णे थिव्यघण्टा निनाथिते सत्रीसहस्रानुचरिते स नरः सुखम एधते 61 यावन्ति रॊमकूपाणि तस्य गात्रेषु पाण्डव तावन्त्य एव सहस्राणि वर्षाणां थिवि मॊथते 62 नास्ति वेथात परं शास्त्रं नास्ति मातृसमॊ गुरुः न धर्मात परमॊ लाभस तपॊ नानशनात परम 63 बराह्मणेभ्यः परं नास्ति पावनं थिवि चेह च उपवासैस तदा तुल्यं तपः कर्म न विथ्यते 64 उपॊष्य विधिवथ थेवास तरिथिवं परतिपेथिरे ऋषयश च परां सिथ्धिम उपवासैर अवाप्नुवन 65 थिव्यं वर्षसहस्रं हि विश्वामित्रेण धीमता कषान्तम एकेन भक्तेन तेन विर्पत्वम आगतः 66 चयवनॊ जमथग्निश च वसिष्ठॊ गौतमॊ भृगुः सर्व एव थिवं पराप्ताः कषमावन्तॊ महर्षयः 67 इथम अङ्गिरसा पूर्वं महर्षिभ्यः परथर्शितम यः परथर्शयते नित्यं न स थुःखम अवाप्नुते 68 इमं तु कौन्तेय यदाक्रमं विधिं; परवर्तितं हय अङ्गिरसा महर्षिणा पठेत यॊ वै शृणुयाच च नित्यथा; न विथ्यते तस्य नरस्य किल्बिषम 69 विमुच्यते चापि स सर्वसंकरैर; न चास्य थॊषैर अभिभूयते मनः वियॊनिजानां च विजानते रुतं; धरुवां च कीर्तिं लभते नरॊत्तमः |
1
[y] sarveṣām eva varṇānāṃ mlecchānāṃ ca pitāmaha upavāse matir iyaṃ kāraṇaṃ ca na vidmahe 2 brahmakṣatreṇa niyamāś cartavyā iti naḥ śrutam upavāse kathaṃ teṣāṃ kṛtyam asti pitāmaha 3 niyamaṃ copavāsānāṃ sarveṣāṃ brūhi pārthiva avāpnoti gatiṃ kāṃ ca upavāsaparāyaṇaḥ 4 upavāsaḥ paraṃ puṇyam upavāsaḥ parāyaṇam upoṣyeha naraśreṣṭha kiṃ phalaṃ pratipadyate 5 adharmān mucyate kena dharmam āpnoti vai katham svargaṃ puṇyaṃ ca labhate kathaṃ bharatasattama 6 upoṣya cāpi kiṃ tena pradeyaṃ syān narādhipa dharmeṇa ca sukhān arthāṁl labhed yena bravīhi tam 7 [v] evaṃ bruvāṇaṃ kaunteyaṃ dharmajñaṃ dharmatattvavit dharmaputram idaṃ vākyaṃ bhīṣmaḥ śāṃtanavo 'bravīt 8 idaṃ khalu mahārāja śrutam āsīt purātanam upavāsavidhau śreṣṭhā ye guṇā bharatarṣabha 9 prājāpatyaṃ hy aṅgirasaṃ pṛṣṭavān asmi bhārata yathā māṃ tvaṃ tathaivāhaṃ pṛṣṭavāṃs taṃ tapodhanam 10 praśnam etaṃ mayā pṛṣṭo bhagavān agnisaṃbhavaḥ upavāsavidhiṃ puṇyam ācaṣṭa bharatarṣabha 11 [angiras] brahmakṣatre trirātraṃ tu vihitaṃ kurunandana dvis trirātram athaivātra nirdiṣṭaṃ puruṣarṣabha 12 vaiśyaśūdrau tu yau mohād upavāsaṃ prakurvate trirātraṃ dvis trirātraṃ vā tayoḥ puṣṭir na vidyate 13 caturtha bhakta kṣapaṇaṃ vaiśyaśūdre vidhīyate trirātraṃ na tu dharmajñair vihitaṃ brahmavādibhiḥ 14 pañcamyāṃ caiva ṣaṣṭhyāṃ ca paurṇamāsyāṃ ca bhārata kṣamāvān rūpasaṃpannaḥ śrutavāṃś caiva jāyate 15 nānapatyo bhavet prājño daridro vā kadā cana yajiṣṇuḥ pañcamīṃ ṣaṣṭhīṃ kṣaped yo bhojayed dvijān 16 aṣṭamīm atha kaunteya śuklapakṣe caturdaṣīm upoṣya vyādhirahito vīryavān abhijāyate 17 mārgaśīrṣaṃ tu yo māmam ekabhaktena saṃkṣipet bhojayec ca dvijān bhaktyā sa mucyed vyādhikilbiṣaiḥ 18 sarvakalyāṇa saṃpūrṇaḥ sarvauṣadhisamanvitaḥ kṛṣibhāgī bahudhano bahuputrāś ca jāyate 19 pauṣa māsaṃ tu kaunteya bhaktenaikena yaḥ kṣapet subhago darśanīyaś ca yaśobhāgī ca yājate 20 pitṛbhakto māghamāsam ekabhaktena yaḥ kṣapet śrīmat kule jñātimadhye sa mahattvaṃ prapadyate 21 bhaga daivaṃ tu yo māsam ekabhaktena yaḥ kṣapet strīṣu vallabhatāṃ yāti vāśyāś cāsya bhavanti tāḥ 22 caitraṃ tu niyato māsam ekabhaktena yaḥ kṣapet suvarṇamaṇimuktāḍhye kule mahati jāyate 23 nistared ekabhaktena vaiśākhaṃ yo jitendriyaḥ naro vā yadi vā nārī jñātīnāṃ śreṣṭhatāṃ vrajet 24 jyeṣṭhā mūlaṃ tu yo māsam ekabhaktena saṃkṣapet aiśvaryam atulaṃ śreṣṭhaṃ pumān strī vābhijāyate 25 āṣāḍham ekabhaktena sthitvā māsam atandritaḥ bahu dhānyo bahudhano bahuputraś ca jāyate 26 śrāvaṇaṃ niyato māsam ekabhaktena yaḥ kṣapet yatra tatrābhiṣekeṇa yujyate jñātivardhanaḥ 27 prauṣṭha padaṃ tu yo māsam ekāhāro bhaven naraḥ dhanāḍyaṃ sphītam acalam aiśvaryaṃ pratipadyate 28 tathaivāśvayujaṃ māsam ekabhaktena yaḥ kṣapet prajāvān vāhanāḍhyaś ca bahuputraś ca jāyate 29 kārttikaṃ tu naro māsaṃ yaḥ kuryād ekabhojanam śūraś ca bahubhāryaś ca kīrtimāṃś caiva jāyate 30 iti māsā naravyāghra kṣapatāṃ karikīrtitāḥ tithīnāṃ niyamā ye tu śṛṇu tān api pārthiva 31 pakṣe pakṣe gate yas tu bhaktam aśnāti bhārata gavāḍhyo bahuputraś ca dīrghāyuś ca sa jāyate 32 māsi māsi trirātrāṇi kṛtvā varṣāṇi dvādaśa gaṇādhipatyaṃ prāpnoti niḥ sapatnam anāvilam 33 ete tu niyamāḥ sarve kartavyāḥ śarado daśa dve cānye bharataśreṣṭha pravṛttim anuvartatā 34 yas tu prātas tathā sāyaṃ bhuñjāno nāntarā pibet ahiṃsā nirato nityaṃ juhvāno jātavedasam 35 ṣaḍbhiḥ sa varṣair nṛpate sidhyate nātra saṃśayaḥ agniṣṭomasya yajñasya phalaṃ prāpnoti mānavaḥ 36 adhivāse so 'psarasāṃ nṛtyagītavinādite taptakāñcanavarṇābhaṃ vimānam adhirohati 37 pūrṇaṃ varṣasahasraṃ tu brahmaloke mahīyate tat kṣayād iha cāgamya māhātmyaṃ pratipadyate 38 yas tu saṃvatsaraṃ pūrṇam ekāhāro bhaven naraḥ atirātrasya yajñasya saphalaṃ samupāśnute 39 daśavarṣasahasrāṇi svarge ca sa mahīyate tat kṣayād iha cāgamya māhātmyaṃ pratipadyate 40 yas tu saṃvatsaraṃ pūrṇaṃ caturthaṃ bhaktam aśnute ahiṃsā nirato nityaṃ satyavāṅ niyatendriyaḥ 41 vājapeyasya yajñasya phalaṃ vai samupāśnute triṃśadvarṣasahasrāṇi svarge ca sa mahīyate 42 ṣaṣṭhe kāle tu kaunteya naraḥ saṃvatsaraṃ kṣapet aśvamedhasya yajñasya phalaṃ prāpnoti mānavaḥ 43 cakravāka prayuktena vimānena sa gacchati catvāriṃśat sahasrāṇi varṣāṇāṃ divi modate 44 aṣṭamena tu bhaktena jīvan saṃvatsaraṃ nṛpa gavāmayasya yajñasya phalaṃ prāpnoti mānavaḥ 45 haṃsasārasayuktena vimānena sa gacchati pañcāśataṃ sahasrāṇi varṣāṇāṃ divi modate 46 pakṣe pakṣe gate rājan yo 'śnīyād varṣam eva tu ṣaṇ māsānaśanaṃ tasya bhagavān aṅgirābravīt ṣaṣṭiṃ varṣasahasrāṇi divam āvasate ca saḥ 47 vīṇānāṃ vallakīnāṃ ca veṇūnāṃ ca viśāṃ pate sughoṣair madhuraiḥ śabdaiḥ suptaḥ sa pratibodhyate 48 saṃvatsaram ihaikaṃ tu māsi māsi pibet payaḥ phalaṃ viśvajitas tāta prāpnoti sa naro nṛpa 49 siṃhavyāghra prayuktena vimānena sa gacchati saptatiṃ ca sahasrāṇi varṣāṇāṃ divi modate 50 māhād ūrdhvaṃ naravyāghra nopavāso vidhīyate vidhiṃ tv anaśanasyāhuḥ pārtha dharmavido janāḥ 51 anārto vyādhirahito gacched anaśanaṃ tu yaḥ pade pade yajñaphalaṃ sa prāpnoti na saṃśayaḥ 52 divaṃ haṃsaprayuktena vimānena sa gacchati śataṃ cāpsarasaḥ kanyā ramayanty api taṃ naram 53 ārto vā vyādhito vāpi gacched anaśanaṃ tu yaḥ śataṃ varṣasahasrāṇāṃ modate divi sa prabho kāñcīnūpuraśabdena suptaś caiva prabodhyate 54 sahasrahaṃsa saṃyukte vimāne somavarcasi sa gatvā strīśatākīrṇe ramate bharatarṣabha 55 kṣīṇasyāpyāyanaṃ dṛṣṭaṃ kṣatasya kṣatarohaṇam vyādhitasyauṣadha grāmaḥ kruddhasya ca prasādanam 56 duḥkhitasyārthamānābhyāṃ dravyāṇāṃ pratipādanam na caite svargakāmasya rocante sukhamedhasaḥ 57 ataḥ sa kāmasaṃyukto vimāne hemasaṃnibhe ramate strī śatākīrṇe puruṣo 'laṃ kṛtaḥ śubhe 58 svasthaḥ saphalasaṃkalpaḥ sukhī vigatakalmaṣaḥ anaśnan deham utsṛjya phalaṃ prāpnoti mānavaḥ 59 bālasūryapratīkāśe vimāne hemavarcasi vaiḍūrya muktā khacite vīṇā murajanādite 60 patākā dīpikākīrṇe divyaghaṇṭā ninādite strīsahasrānucarite sa naraḥ sukham edhate 61 yāvanti romakūpāṇi tasya gātreṣu pāṇḍava tāvanty eva sahasrāṇi varṣāṇāṃ divi modate 62 nāsti vedāt paraṃ śāstraṃ nāsti mātṛsamo guruḥ na dharmāt paramo lābhas tapo nānaśanāt param 63 brāhmaṇebhyaḥ paraṃ nāsti pāvanaṃ divi ceha ca upavāsais tathā tulyaṃ tapaḥ karma na vidyate 64 upoṣya vidhivad devās tridivaṃ pratipedire ṛṣayaś ca parāṃ siddhim upavāsair avāpnuvan 65 divyaṃ varṣasahasraṃ hi viśvāmitreṇa dhīmatā kṣāntam ekena bhaktena tena virpatvam āgataḥ 66 cyavano jamadagniś ca vasiṣṭho gautamo bhṛguḥ sarva eva divaṃ prāptāḥ kṣamāvanto maharṣayaḥ 67 idam aṅgirasā pūrvaṃ maharṣibhyaḥ pradarśitam yaḥ pradarśayate nityaṃ na sa duḥkham avāpnute 68 imaṃ tu kaunteya yathākramaṃ vidhiṃ; pravartitaṃ hy aṅgirasā maharṣiṇā paṭheta yo vai śṛṇuyāc ca nityadā; na vidyate tasya narasya kilbiṣam 69 vimucyate cāpi sa sarvasaṃkarair; na cāsya doṣair abhibhūyate manaḥ viyonijānāṃ ca vijānate rutaṃ; dhruvāṃ ca kīrtiṃ labhate narottamaḥ |