|
1
[जनमेजय] अस्तौषीथ यैर इमं वयासः सशिष्यॊ मधुसूथनम नामभिर विविधैर एषां निरुक्तं भगवन मम 2 वक्तुम अर्हसि शुश्रूसॊः परजापतिपतेर हरेः शरुत्वा भवेयं यत पूतः शरच चन्थ्र इवामलः 3 [वैषम्पायन] शृणु राजन यदाचस्त फल्गुनस्य हरिर विभुः परसन्नात्मात्मनॊ नाम्नां निरुक्तं गुणकर्मजम 4 नामभिः कीर्तितैस तस्य केशवस्य महात्मनः पृष्टवान केशवं राजन फल्गुनः परवीर हा 5 [अर्जुन] भगवन भूतभव्येश सर्वभूतसृग अव्यय लॊकधाम जगन नाद लॊकानाम अभयप्रथ 6 यानि नामानि ते थेवकीर्तितानि महर्षिभिः वेथेषु सपुराणेषु यानि गुह्यानि कर्मभिः 7 तेषां निरुक्तं तवत्तॊ ऽहं शरॊतुम इच्छामि केशव न हय अन्यॊ वर्तयेन नाम्नां निरुक्तं तवाम ऋते परभॊ 8 [षरीभगवान] ऋग्वेथे सयजुर्वेथे तदैवादर्व सामसु पुराणे सॊपनिषथे तदैव जयॊतिषे ऽरजुन 9 सांख्ये च यॊगशास्त्रे च आयुर्वेथे तदैव च बहूनि मम नामानि कीर्तितानि महर्षिभिः 10 गौनानि तत्र नामानि कर्मजानि च कानि चित निरुक्तं कर्मजानां च शृणुष्व परयतॊ ऽनघ कद्यमानं मया तात तवं हि मे ऽरधं समृतः पुरा 11 नमॊ ऽति यशसे तस्मै थेहिनां परमात्मने नारायणाय विश्वाय निर्गुणाय गुणात्मने 12 यस्य परसाथजॊ बरह्मा रुथ्रश च करॊधसंभवः यॊ ऽसौ यॊनिर हि सर्वस्य सदावरस्य चरस्य च 13 अस्ताथश गुणं यत तत सत्त्वं सत्त्ववतां वर परकृतिः सा परा मह्यं रॊथसी यॊगधारिणी ऋता सत्यामराजय्या लॊकानाम आत्मसंज्ञिता 14 तस्मात सर्वाः परवर्तन्ते सर्ग परलय विक्रियाः ततॊ यज्ञश च यस्ता च पुराणः पुरुषॊ विरात अनिरुथ्ध इति परॊक्तॊ लॊकानां परभवाप्ययः 15 बराह्मे रात्रिक्षये पराप्ते तस्य हय अमिततेजसः परसाथात पराथुरभवत पथ्मं पथ्मनिभेक्षण तत्र बरह्मा समभवत स तस्यैव परसाथजः 16 अह्नः कषये ललाताच च सुतॊ थेवस्य वै तदा करॊधाविष्टस्य संजज्ञे रुथ्रः संहार कारकः 17 एतौ थवौ विबुधश्रेष्ठौ परसाथक्रॊधजौ समृतौ तथ आथेशित पन्दानौ सृष्टि संहार कारकौ निमित्तमात्रं ताव अत्र सर्वप्रानि वरप्रथौ 18 कपर्थी जतिलॊ मुन्थः शमशानगृहसेवकः उग्रव्रतधरॊ रुथ्रॊ यॊगी तरिपुरथारुणः 19 थक्षक्रतुहरश चैव भग नेत्रहरस तदा नारायणात्मकॊ जञेयः पाण्डवेय युगे युगे 20 तस्मिन हि पूज्यमाने वै थेवथेवे महेश्वरे संपूजितॊ भवेत पार्द थेवॊ नारायणः परभुः 21 अहम आत्मा हि लॊकानां विश्वानां पाण्डुनन्थन तस्माथ आत्मानम एवाग्रे रुथ्रं संपूजयाम्य अहम 22 यथ्य अहं नार्चयेयं वै ईशानं वरथं शिवम आत्मानं नार्चयेत कश चिथ इति मे भावितं मनः मया परमाणं हि कृतं लॊकः समनुवर्तते 23 परमानानि हि पूज्यानि ततस तं पूजयाम्य अहम यस तं वेत्ति स मां वेत्ति यॊ ऽनु तं स हि माम अनु 24 रुथ्रॊ नारायणश चैव सत्त्वम एकं थविधाकृतम लॊके चरति कौन्तेय वयक्ति सदं सर्वकर्मसु 25 न हि मे केन चिथ थेयॊ वरः पाण्डवनन्थन इति संचिन्त्य मनसा पुराणं विश्वम ईश्वरम पुत्रार्दम आराधितवान आत्मानम अहम आत्मना 26 न हि विष्णुः परनमति कस्मै चिथ विबुधाय तु ऋत आत्मानम एवेति ततॊ रुथ्रं भजाम्य अहम 27 सब्रह्मकाः सरुथ्राश च सेन्थ्रा थेवाः सहर्षिभिः अर्चयन्ति सुरश्रेष्ठं थेवं नारायणं हरिम 28 भविष्यतां वर्ततां च भूतानां चैव भारत सर्वेषाम अग्रणीर विष्णुः सेव्यः पूज्यश च नित्यशः 29 नमस्व हव्यथं विष्णुं तदा शरणथं नम वरथं नमस्व कौन्तेय हव्यकव्य भुजं नम 30 चतुर्विधा मम जना भक्ता एवं हि ते शरुतम तेषाम एकान्तिनः शरेष्ठास ते चैवानन्य थेवताः अहम एव गतिस तेषां निराशीः कर्म कारिणाम 31 ये च शिष्टास तरयॊ भक्ताः फलकामा हि ते मताः सर्वे चयवन धर्माणः परतिबुथ्धस तु शरेष्ठ भाक 32 बरह्माणं शिति कन्दं च याश चान्या थेवताः समृताः परबुथ्धवर्याः सेवन्ते एष पार्दानुकीत्रितः भक्तं परति विशेषस ते एष पार्दानुकीर्तितः 33 तवं चैवाहं च कौन्तेय नरनारायणौ समृतौ भारावतरणार्दं हि परविष्टौ मानुषीं तनुम 34 जानाम्य अध्यात्मयॊगांश च यॊ ऽहं यस्माच च भारत निवृत्ति लक्षणॊ धर्मस तदाभ्युथयिकॊ ऽपि च 35 नराणाम अयनं खयातम अहम एकः सनातनः आपॊ नारा इति परॊक्ता आपॊ वै नरसूनवः अयनं मम तत पूर्वम अतॊ नारायणॊ हय अहम 36 छाथयामि जगथ विश्वं भूत्वा सूर्य इवांशुभिः सर्वभूताधिवासश च वासुथेवस ततॊ हय अहम 37 गतिश च सर्वभूतानां परजानां चापि भारत वयाप्ता मे रॊथसी पार्द कान्तिश चाभ्यधिका मम 38 अधिभूतानि चान्ते ऽहं तथ इच्छंश चास्मि भारत करमणाच चाप्य अहं पार्द विष्णुर इत्य अभिसंज्ञितः 39 थमात सिथ्धिं परीप्सन्तॊ मां जनाः कामयन्ति हि थिवं चॊर्वीं च मध्यं च तस्माथ थामॊथरॊ हय अहम 40 पृश्निर इत्य उच्यते चान्नं वेथा आपॊ ऽमृतं तदा ममैतानि सथा गर्भे पृश्निगर्भस ततॊ हय अहम 41 ऋषयः पराहुर एवं मां तरित कूपाभिपातितम पृश्निगर्भ तरितं पातीत्य एकत थवित पातितम 42 ततः स बरह्मणः पुत्र आथ्यॊ ऋषि वरस तरितः उत्ततारॊथ पानाथ वै पृश्निगर्भानुकीर्तनात 43 सूर्यस्य तपतॊ लॊकान अग्नेः सॊमस्य चाप्य उत अंशवॊ ये परकाशन्ते मम ते केशसंज्ञिताः सर्वज्ञाः केशवं तस्मान माम आहुर थविजसत्तमाः 44 सवपत्न्याम आहितॊ गर्भ उतद्येन महात्मना उतद्ये ऽनतर्हिते चैव कथा चिथ थेव मायया बृहस्पतिर अदाविन्थत तां पत्नीं तस्य भारत 45 ततॊ वै तम ऋषिश्रेष्ठं मैदुनॊपगतं तदा उवाच गर्भः कौन्तेय पञ्च भूतसमन्वितः 46 पूर्वागतॊ ऽहं वरथ नार्हस्य अम्बां परबाधितुम एतथ बृहस्पतिः शरुत्वा चुक्रॊध च शशाप च 47 मैदुनॊपगतॊ यस्मात तवयाहं विनिवारितः तस्माथ अन्धॊ जास्यसि तवं मच छापान नात्र संशयः 48 स शापाथ ऋषिमुख्यस्य थीर्घं तम उपेयिवान स हि थीर्घतमा नाम नाम्ना हय आसीथ ऋषिः पुरा 49 वेथान अवाप्य चतुरः साङ्गॊपाङ्गान सनातनान परयॊजयाम आस तथा नाम गुह्यम इथं मम 50 आनुपूर्व्येण विधिना केशवेति पुनः पुनः स चक्षुष्मान समभवथ गौतमश चाभवत पुनः 51 एवं हि वरथं नाम केशवेति ममार्जुन थेवानाम अद सर्वेषाम ऋषीणां च महात्मनाम 52 अग्निः सॊमेन संयुक्त एकयॊनिमुखं कृतम अग्नीषॊमात्मकं तस्माज जगत कृत्स्नं चराचरम 53 अपि हि पुराणे भवत्य एकयॊन्य आत्मकाव अग्नीषॊमौ थेवाश चाग्निमुखा इति एकयॊनित्वाच च परस्परं महयन्तॊ लॊकान धारयत इति |
1
[janamejaya] astauṣīd yair imaṃ vyāsaḥ saśiṣyo madhusūdanam nāmabhir vividhair eṣāṃ niruktaṃ bhagavan mama 2 vaktum arhasi śuśrūsoḥ prajāpatipater hareḥ śrutvā bhaveyaṃ yat pūtaḥ śarac candra ivāmalaḥ 3 [vaiṣampāyana] śṛṇu rājan yathācasta phalgunasya harir vibhuḥ prasannātmātmano nāmnāṃ niruktaṃ guṇakarmajam 4 nāmabhiḥ kīrtitais tasya keśavasya mahātmanaḥ pṛṣṭavān keśavaṃ rājan phalgunaḥ paravīra hā 5 [arjuna] bhagavan bhūtabhavyeśa sarvabhūtasṛg avyaya lokadhāma jagan nātha lokānām abhayaprada 6 yāni nāmāni te devakīrtitāni maharṣibhiḥ vedeṣu sapurāṇeṣu yāni guhyāni karmabhiḥ 7 teṣāṃ niruktaṃ tvatto 'haṃ śrotum icchāmi keśava na hy anyo vartayen nāmnāṃ niruktaṃ tvām ṛte prabho 8 [ṣrībhagavān] ṛgvede sayajurvede tathaivātharva sāmasu purāṇe sopaniṣade tathaiva jyotiṣe 'rjuna 9 sāṃkhye ca yogaśāstre ca āyurvede tathaiva ca bahūni mama nāmāni kīrtitāni maharṣibhiḥ 10 gaunāni tatra nāmāni karmajāni ca kāni cit niruktaṃ karmajānāṃ ca śṛṇuṣva prayato 'nagha kathyamānaṃ mayā tāta tvaṃ hi me 'rdhaṃ smṛtaḥ purā 11 namo 'ti yaśase tasmai dehināṃ paramātmane nārāyaṇāya viśvāya nirguṇāya guṇātmane 12 yasya prasādajo brahmā rudraś ca krodhasaṃbhavaḥ yo 'sau yonir hi sarvasya sthāvarasya carasya ca 13 astādaśa guṇaṃ yat tat sattvaṃ sattvavatāṃ vara prakṛtiḥ sā parā mahyaṃ rodasī yogadhāriṇī ṛtā satyāmarājayyā lokānām ātmasaṃjñitā 14 tasmāt sarvāḥ pravartante sarga pralaya vikriyāḥ tato yajñaś ca yastā ca purāṇaḥ puruṣo virāt aniruddha iti prokto lokānāṃ prabhavāpyayaḥ 15 brāhme rātrikṣaye prāpte tasya hy amitatejasaḥ prasādāt prādurabhavat padmaṃ padmanibhekṣaṇa tatra brahmā samabhavat sa tasyaiva prasādajaḥ 16 ahnaḥ kṣaye lalātāc ca suto devasya vai tathā krodhāviṣṭasya saṃjajñe rudraḥ saṃhāra kārakaḥ 17 etau dvau vibudhaśreṣṭhau prasādakrodhajau smṛtau tad ādeśita panthānau sṛṣṭi saṃhāra kārakau nimittamātraṃ tāv atra sarvaprāni varapradau 18 kapardī jatilo mundaḥ śmaśānagṛhasevakaḥ ugravratadharo rudro yogī tripuradāruṇaḥ 19 dakṣakratuharaś caiva bhaga netraharas tathā nārāyaṇātmako jñeyaḥ pāṇḍaveya yuge yuge 20 tasmin hi pūjyamāne vai devadeve maheśvare saṃpūjito bhavet pārtha devo nārāyaṇaḥ prabhuḥ 21 aham ātmā hi lokānāṃ viśvānāṃ pāṇḍunandana tasmād ātmānam evāgre rudraṃ saṃpūjayāmy aham 22 yady ahaṃ nārcayeyaṃ vai īśānaṃ varadaṃ śivam ātmānaṃ nārcayet kaś cid iti me bhāvitaṃ manaḥ mayā pramāṇaṃ hi kṛtaṃ lokaḥ samanuvartate 23 pramānāni hi pūjyāni tatas taṃ pūjayāmy aham yas taṃ vetti sa māṃ vetti yo 'nu taṃ sa hi mām anu 24 rudro nārāyaṇaś caiva sattvam ekaṃ dvidhākṛtam loke carati kaunteya vyakti sthaṃ sarvakarmasu 25 na hi me kena cid deyo varaḥ pāṇḍavanandana iti saṃcintya manasā purāṇaṃ viśvam īśvaram putrārtham ārādhitavān ātmānam aham ātmanā 26 na hi viṣṇuḥ pranamati kasmai cid vibudhāya tu ṛta ātmānam eveti tato rudraṃ bhajāmy aham 27 sabrahmakāḥ sarudrāś ca sendrā devāḥ saharṣibhiḥ arcayanti suraśreṣṭhaṃ devaṃ nārāyaṇaṃ harim 28 bhaviṣyatāṃ vartatāṃ ca bhūtānāṃ caiva bhārata sarveṣām agraṇīr viṣṇuḥ sevyaḥ pūjyaś ca nityaśaḥ 29 namasva havyadaṃ viṣṇuṃ tathā śaraṇadaṃ nama varadaṃ namasva kaunteya havyakavya bhujaṃ nama 30 caturvidhā mama janā bhaktā evaṃ hi te śrutam teṣām ekāntinaḥ śreṣṭhās te caivānanya devatāḥ aham eva gatis teṣāṃ nirāśīḥ karma kāriṇām 31 ye ca śiṣṭās trayo bhaktāḥ phalakāmā hi te matāḥ sarve cyavana dharmāṇaḥ pratibuddhas tu śreṣṭha bhāk 32 brahmāṇaṃ śiti kanthaṃ ca yāś cānyā devatāḥ smṛtāḥ prabuddhavaryāḥ sevante eṣa pārthānukītritaḥ bhaktaṃ prati viśeṣas te eṣa pārthānukīrtitaḥ 33 tvaṃ caivāhaṃ ca kaunteya naranārāyaṇau smṛtau bhārāvataraṇārthaṃ hi praviṣṭau mānuṣīṃ tanum 34 jānāmy adhyātmayogāṃś ca yo 'haṃ yasmāc ca bhārata nivṛtti lakṣaṇo dharmas tathābhyudayiko 'pi ca 35 narāṇām ayanaṃ khyātam aham ekaḥ sanātanaḥ āpo nārā iti proktā āpo vai narasūnavaḥ ayanaṃ mama tat pūrvam ato nārāyaṇo hy aham 36 chādayāmi jagad viśvaṃ bhūtvā sūrya ivāṃśubhiḥ sarvabhūtādhivāsaś ca vāsudevas tato hy aham 37 gatiś ca sarvabhūtānāṃ prajānāṃ cāpi bhārata vyāptā me rodasī pārtha kāntiś cābhyadhikā mama 38 adhibhūtāni cānte 'haṃ tad icchaṃś cāsmi bhārata kramaṇāc cāpy ahaṃ pārtha viṣṇur ity abhisaṃjñitaḥ 39 damāt siddhiṃ parīpsanto māṃ janāḥ kāmayanti hi divaṃ corvīṃ ca madhyaṃ ca tasmād dāmodaro hy aham 40 pṛśnir ity ucyate cānnaṃ vedā āpo 'mṛtaṃ tathā mamaitāni sadā garbhe pṛśnigarbhas tato hy aham 41 ṛṣayaḥ prāhur evaṃ māṃ trita kūpābhipātitam pṛśnigarbha tritaṃ pātīty ekata dvita pātitam 42 tataḥ sa brahmaṇaḥ putra ādyo ṛṣi varas tritaḥ uttatāroda pānād vai pṛśnigarbhānukīrtanāt 43 sūryasya tapato lokān agneḥ somasya cāpy uta aṃśavo ye prakāśante mama te keśasaṃjñitāḥ sarvajñāḥ keśavaṃ tasmān mām āhur dvijasattamāḥ 44 svapatnyām āhito garbha utathyena mahātmanā utathye 'ntarhite caiva kadā cid deva māyayā bṛhaspatir athāvindat tāṃ patnīṃ tasya bhārata 45 tato vai tam ṛṣiśreṣṭhaṃ maithunopagataṃ tathā uvāca garbhaḥ kaunteya pañca bhūtasamanvitaḥ 46 pūrvāgato 'haṃ varada nārhasy ambāṃ prabādhitum etad bṛhaspatiḥ śrutvā cukrodha ca śaśāpa ca 47 maithunopagato yasmāt tvayāhaṃ vinivāritaḥ tasmād andho jāsyasi tvaṃ mac chāpān nātra saṃśayaḥ 48 sa śāpād ṛṣimukhyasya dīrghaṃ tama upeyivān sa hi dīrghatamā nāma nāmnā hy āsīd ṛṣiḥ purā 49 vedān avāpya caturaḥ sāṅgopāṅgān sanātanān prayojayām āsa tadā nāma guhyam idaṃ mama 50 ānupūrvyeṇa vidhinā keśaveti punaḥ punaḥ sa cakṣuṣmān samabhavad gautamaś cābhavat punaḥ 51 evaṃ hi varadaṃ nāma keśaveti mamārjuna devānām atha sarveṣām ṛṣīṇāṃ ca mahātmanām 52 agniḥ somena saṃyukta ekayonimukhaṃ kṛtam agnīṣomātmakaṃ tasmāj jagat kṛtsnaṃ carācaram 53 api hi purāṇe bhavaty ekayony ātmakāv agnīṣomau devāś cāgnimukhā iti ekayonitvāc ca parasparaṃ mahayanto lokān dhārayata iti |