|
1
[भीस्म] स एवम उक्तॊ थविपथां वरिष्ठॊ; नारायणेनॊत्तम पूरुषेन जगाथ वाक्यं थविपथां वरिष्ठं; नारायणं लॊकहिताधिवासम 2 यथर्दम आत्मप्रभवेह जन्म; तवॊत्तमं धर्मगृहे चतुर्धा तत साध्यतां लॊकहितार्दम अथ्य; गच्छामि थरष्टुं परकृतिं तवाथ्याम 3 वेथाः सवधीता मम लॊकनाद; तप्तं तपॊ नानृतम उक्तपूर्वम पूजां गुरूणां सततं करॊमि; परस्य गुह्यं न च भिन्नपूर्वम 4 गुप्तानि चत्वारि यदागमं मे; शत्रौ च मित्रे च समॊ ऽसमि नित्यम तं चाथि थेवं सततं परपन्न; एकान्तभावेन वृणॊम्य अजस्रम एभिर विशेषैः परिशुथ्धसत्त्वः; कस्मान न पश्येयम अनन्तम ईशम 5 तत पारमेष्ठ्यस्य वचॊ निशम्य; नारायणः सात्वत धर्मगॊप्ता गच्छेति तं नारथम उक्तवान स; संपूजयित्वात्म विधिक्रियाभिः 6 ततॊ विसृष्टः परमेष्ठिपुत्रः; सॊ ऽभयर्चयित्वा तम ऋषिं पुराणम खम उत्पपातॊत्तम वेगयुक्तस; ततॊ ऽधि मेरौ सहसा निलिल्ये 7 तत्रावतस्दे च मुनिर मुहूर्तम; एकान्तम आसाथ्य गिरेः स शृङ्गे आलॊकयन उत्तरपश्चिमेन; थथर्श चात्य अथ्भुतरूपयुक्तम 8 कषीरॊथधेर उत्तरतॊ हि थवीपः; शवेतः स नाम्ना परदितॊ विशालः मेरॊः सहस्रैः स हि यॊजनानां; थवात्रिंशतॊर्ध्वं कविभिर निरुक्तः 9 अतीन्थ्रियाश चानशनाश च तत्र; निष्पन्थ हीनाः सुसुगन्धिनश च शवेताः पुमांसॊ गतसर्वपापाश; चक्षुर मुषः पापकृतां नराणाम 10 वज्रास्दि कायाः सममानॊन्माना; थिव्यान्वय रूपाः शुभसारॊपेताः छत्त्राकृति शीर्षा मेघौघनिनाथाः; सत पुष्कर चतुष्का राजीवशतपाथाः 11 सस्त्या थन्तैर युक्ताः शुक्लैर अस्ताभिर थंस्त्राभिर ये जिह्वाभिर ये विष्वग वक्त्रं लेलिह्यन्ते सूर्यप्रख्यम 12 भक्त्या थेवं विश्वॊत्पन्नं; यस्मात सर्वे लॊकाः सूताः वेथा धर्मा मुनयः शान्ता; थेवाः सर्वे तस्य विसर्गाः 13 [य] अतीन्थ्रिया निराहारा अनिष्पन्थाः सुगन्धिनः कदं ते पुरुषा जाताः का तेषां गतिर उत्तमा 14 ये विमुक्ता भवन्तीह नरा भरतसत्तम तेषां लक्षणम एतथ धि यच छवेतथ्वीपवासिनाम 15 तस्मान मे संशयं छिन्धि परं कौतूहलं हि मे तवं हि सर्वकदारामस तवां चैवॊपश्रिता वयम 16 [भीस्म] विस्तीर्णैषा कदा राजञ शरुता मे पितृसंनिधौ सैषा तव हि वक्तव्या कदा सारॊ हि स समृतः 17 राजॊपरिचरॊ नाम बभूवाधिपतिर भुवः आखन्थल सखः खयातॊ भक्तॊ नारायणं हरिम 18 धार्मिकॊ नित्यभक्तश च पितॄन नित्यम अतन्थ्रितः साम्राज्यं तेन संप्राप्तं नारायण वरात पुरा 19 सात्वतं विधिम आस्दाय पराक सूर्यमुख निःसृतम पूजयाम आस थेवेशं तच छेषेण पितामहान 20 पितृशेषेण विप्रांश च संविभज्याश्रितांश च सः शेषान्न भुक सत्यपरः सर्वभूतेष्व अहिंसकः सर्वभावेन भक्तः स थेवथेवं जनार्थनम 21 तस्य नारायणे भक्तिं वहतॊ ऽमित्रकर्शन एकशय्यासनं शक्रॊ थत्तवान थेवरात सवयम 22 आत्मा राज्यं धनं चैव कलत्रं वाहनानि च एतथ भगवते सर्वम इति तत परेक्षितं सथा 23 काम्यनैमित्तिकाजस्रं यज्ञियाः परमक्रियाः सर्वाः सात्वतम आस्दाय विधिं चक्रे समाहितः 24 पञ्चरात्र विथॊ मुख्यास तस्य गेहे महात्मनः परायनं भगवत परॊक्तं भुञ्जते चाग्र भॊजनम 25 तस्य परशासतॊ राज्यं धर्मेणामित्र घातिनः नानृता वाक समभवन मनॊ थुष्टं न चाभवत न च कायेन कृतवान स पापं परम अन्व अपि 26 ये हि ते मुनयॊ खयाताः सप्त चित्रशिखन्थिनः तैर एकमतिभिर भूत्वा यत परॊक्तं शास्त्रम उत्तमम 27 मरीचिर अत्र्यङ्गिरसौ पुलस्त्यः पुलहः करतुः वसिष्ठश च महातेजा एते चित्रशिखन्थिनः 28 सप्त परकृतयॊ हय एतास तदा सवायम्भुवॊ ऽसतमः एताभिर धार्यते लॊकस ताभ्यः शास्त्रं विनिःसृतम 29 एकाग्रमनसॊ थान्ता मुनयः संयमे रताः इथं शरेय इथं बरह्म इथं हितम अनुत्तमम लॊकान संचिन्त्य मनसा ततः शास्त्रं परचक्रिरे 30 तत्र धर्मार्दकामा हि मॊक्षः पश्चाच च कीर्तितः मर्याथा विविधाश चैव थिवि भूमौ च संस्दिताः 31 आराध्य तपसा थेवं हरिं नारायणं परभुम थिव्यं वर्षसहस्रं वै सर्वे ते ऋषिभिः सह 32 नारायणानुशास्ता हि तथा थेवी सरस्वती विवेश तान ऋषीन सर्वाँल लॊकानां हितकाम्यया 33 ततः परवर्तिता सम्यक तपस्विथ्भिर थविजातिभिः शब्थे चार्दे च हेतौ च एषा परदमसर्गजा 34 आथाव एव हि तच छास्त्रम ओंकार सवरभूषितम ऋषिभिर भावितं तत्र यत्र कारुणिकॊ हय असौ 35 ततः परसन्नॊ भगवान अनिर्थिष्ट शरीरगः ऋषीन उवाच तान सर्वान अथृश्यः पुरुषॊत्तमः 36 कृतं शतसहस्रं हि शलॊकानाम इथम उत्तमम लॊकतन्त्रस्य कृत्स्नस्य यस्माथ धर्मः परवर्तते 37 परवृत्तौ च निवृत्तौ च यॊनिर एतथ भविष्यति ऋग यजुः सामभिर जुष्टम अदर्वाङ्गिरसैस तदा 38 तदा परमाणं हि मया कृतॊ बरह्मा परसाथजः रुथ्रश च करॊधजॊ विप्रा यूयं परकृतयस तदा 39 सूर्या चन्थ्रमसौ वायुर भूमिर आपॊ ऽगनिर एव च सर्वे च नक्षत्रगणा यच च भूताभिशब्थितम 40 अधिकारेषु वर्तन्ते यदा सवं बरह्मवाथिनः सर्वे परमाणं हि यदातदैतच छास्त्रम उत्तमम 41 भविष्यति परमाणं वय एतन मथ अनुशासनम अस्मात परवक्ष्यते धर्मान मनुः सवायम्भुवः सवयम 42 उशना बृहस्पतिश चैव यथॊत्पन्नौ भविष्यतः तथा परवक्ष्यतः शास्त्रं युष्मन मतिभिर उथ्धृतम 43 सवायम्भुवेषु धर्मेषु शास्त्रे चॊशनसा कृते बृहस्पतिमते चैव लॊकेषु परविचारिते 44 युष्मत कृतम इथं शास्त्रं परजा पालॊ वसुस ततः बृहस्पतिसकाशाथ वै पराप्स्यते थविजसत्तमाः 45 स हि मथ्भावितॊ राजा मथ्भक्तश च भविष्यति तेन शास्त्रेण लॊकेषु करिया सर्वा करिष्यति 46 एतथ धि सर्वशास्त्राणां शास्त्रम उत्तमसंज्ञितम एतथर्द्यं च धर्म्यं च यशस्यं चैतथ उत्तमम 47 अस्य परवर्तनाच चैव परजावन्तॊ भविष्यद स च राजा शरिया युक्तॊ भविष्यति महान वसुः 48 संस्दिते च नृपे तस्मिञ शास्त्रम एतत सनातनम अन्तर धास्यति तत सत्यम एतथ वः कदितं मया 49 एतावथ उक्त्वा वचनम अथृश्यः पुरुषॊत्तमः विसृज्य तान ऋषीन सर्वान काम अपि परस्दितॊ थिशम 50 ततस ते लॊकपितरः सर्वलॊकार्द चिन्तकाः परावर्तयन्त तच छास्त्रं धर्मयॊनिं सनातनम 51 उत्पन्ने ऽङगिरसे चैव युगे परदमकल्पिते साङ्गॊपनिषथं शास्त्रं सदापयित्वा बृहस्पतौ 52 जग्मुर यदेप्सितं थेशं तपसे कृतनिश्चयाः धारणात सर्वलॊकानां सर्वधर्मप्रवर्तकाः |
1
[bhīsma] sa evam ukto dvipadāṃ variṣṭho; nārāyaṇenottama pūruṣena jagāda vākyaṃ dvipadāṃ variṣṭhaṃ; nārāyaṇaṃ lokahitādhivāsam 2 yadartham ātmaprabhaveha janma; tavottamaṃ dharmagṛhe caturdhā tat sādhyatāṃ lokahitārtham adya; gacchāmi draṣṭuṃ prakṛtiṃ tavādyām 3 vedāḥ svadhītā mama lokanātha; taptaṃ tapo nānṛtam uktapūrvam pūjāṃ gurūṇāṃ satataṃ karomi; parasya guhyaṃ na ca bhinnapūrvam 4 guptāni catvāri yathāgamaṃ me; śatrau ca mitre ca samo 'smi nityam taṃ cādi devaṃ satataṃ prapanna; ekāntabhāvena vṛṇomy ajasram ebhir viśeṣaiḥ pariśuddhasattvaḥ; kasmān na paśyeyam anantam īśam 5 tat pārameṣṭhyasya vaco niśamya; nārāyaṇaḥ sātvata dharmagoptā gaccheti taṃ nāradam uktavān sa; saṃpūjayitvātma vidhikriyābhiḥ 6 tato visṛṣṭaḥ parameṣṭhiputraḥ; so 'bhyarcayitvā tam ṛṣiṃ purāṇam kham utpapātottama vegayuktas; tato 'dhi merau sahasā nililye 7 tatrāvatasthe ca munir muhūrtam; ekāntam āsādya gireḥ sa śṛṅge ālokayan uttarapaścimena; dadarśa cāty adbhutarūpayuktam 8 kṣīrodadher uttarato hi dvīpaḥ; śvetaḥ sa nāmnā prathito viśālaḥ meroḥ sahasraiḥ sa hi yojanānāṃ; dvātriṃśatordhvaṃ kavibhir niruktaḥ 9 atīndriyāś cānaśanāś ca tatra; niṣpanda hīnāḥ susugandhinaś ca śvetāḥ pumāṃso gatasarvapāpāś; cakṣur muṣaḥ pāpakṛtāṃ narāṇām 10 vajrāsthi kāyāḥ samamānonmānā; divyānvaya rūpāḥ śubhasāropetāḥ chattrākṛti śīrṣā meghaughaninādāḥ; sat puṣkara catuṣkā rājīvaśatapādāḥ 11 sastyā dantair yuktāḥ śuklair astābhir daṃstrābhir ye jihvābhir ye viṣvag vaktraṃ lelihyante sūryaprakhyam 12 bhaktyā devaṃ viśvotpannaṃ; yasmāt sarve lokāḥ sūtāḥ vedā dharmā munayaḥ śāntā; devāḥ sarve tasya visargāḥ 13 [y] atīndriyā nirāhārā aniṣpandāḥ sugandhinaḥ kathaṃ te puruṣā jātāḥ kā teṣāṃ gatir uttamā 14 ye vimuktā bhavantīha narā bharatasattama teṣāṃ lakṣaṇam etad dhi yac chvetadvīpavāsinām 15 tasmān me saṃśayaṃ chindhi paraṃ kautūhalaṃ hi me tvaṃ hi sarvakathārāmas tvāṃ caivopaśritā vayam 16 [bhīsma] vistīrṇaiṣā kathā rājañ śrutā me pitṛsaṃnidhau saiṣā tava hi vaktavyā kathā sāro hi sa smṛtaḥ 17 rājoparicaro nāma babhūvādhipatir bhuvaḥ ākhandala sakhaḥ khyāto bhakto nārāyaṇaṃ harim 18 dhārmiko nityabhaktaś ca pitṝn nityam atandritaḥ sāmrājyaṃ tena saṃprāptaṃ nārāyaṇa varāt purā 19 sātvataṃ vidhim āsthāya prāk sūryamukha niḥsṛtam pūjayām āsa deveśaṃ tac cheṣeṇa pitāmahān 20 pitṛśeṣeṇa viprāṃś ca saṃvibhajyāśritāṃś ca saḥ śeṣānna bhuk satyaparaḥ sarvabhūteṣv ahiṃsakaḥ sarvabhāvena bhaktaḥ sa devadevaṃ janārdanam 21 tasya nārāyaṇe bhaktiṃ vahato 'mitrakarśana ekaśayyāsanaṃ śakro dattavān devarāt svayam 22 ātmā rājyaṃ dhanaṃ caiva kalatraṃ vāhanāni ca etad bhagavate sarvam iti tat prekṣitaṃ sadā 23 kāmyanaimittikājasraṃ yajñiyāḥ paramakriyāḥ sarvāḥ sātvatam āsthāya vidhiṃ cakre samāhitaḥ 24 pañcarātra vido mukhyās tasya gehe mahātmanaḥ prāyanaṃ bhagavat proktaṃ bhuñjate cāgra bhojanam 25 tasya praśāsato rājyaṃ dharmeṇāmitra ghātinaḥ nānṛtā vāk samabhavan mano duṣṭaṃ na cābhavat na ca kāyena kṛtavān sa pāpaṃ param anv api 26 ye hi te munayo khyātāḥ sapta citraśikhandinaḥ tair ekamatibhir bhūtvā yat proktaṃ śāstram uttamam 27 marīcir atryaṅgirasau pulastyaḥ pulahaḥ kratuḥ vasiṣṭhaś ca mahātejā ete citraśikhandinaḥ 28 sapta prakṛtayo hy etās tathā svāyambhuvo 'stamaḥ etābhir dhāryate lokas tābhyaḥ śāstraṃ viniḥsṛtam 29 ekāgramanaso dāntā munayaḥ saṃyame ratāḥ idaṃ śreya idaṃ brahma idaṃ hitam anuttamam lokān saṃcintya manasā tataḥ śāstraṃ pracakrire 30 tatra dharmārthakāmā hi mokṣaḥ paścāc ca kīrtitaḥ maryādā vividhāś caiva divi bhūmau ca saṃsthitāḥ 31 ārādhya tapasā devaṃ hariṃ nārāyaṇaṃ prabhum divyaṃ varṣasahasraṃ vai sarve te ṛṣibhiḥ saha 32 nārāyaṇānuśāstā hi tadā devī sarasvatī viveśa tān ṛṣīn sarvāṁl lokānāṃ hitakāmyayā 33 tataḥ pravartitā samyak tapasvidbhir dvijātibhiḥ śabde cārthe ca hetau ca eṣā prathamasargajā 34 ādāv eva hi tac chāstram oṃkāra svarabhūṣitam ṛṣibhir bhāvitaṃ tatra yatra kāruṇiko hy asau 35 tataḥ prasanno bhagavān anirdiṣṭa śarīragaḥ ṛṣīn uvāca tān sarvān adṛśyaḥ puruṣottamaḥ 36 kṛtaṃ śatasahasraṃ hi ślokānām idam uttamam lokatantrasya kṛtsnasya yasmād dharmaḥ pravartate 37 pravṛttau ca nivṛttau ca yonir etad bhaviṣyati ṛg yajuḥ sāmabhir juṣṭam atharvāṅgirasais tathā 38 tathā pramāṇaṃ hi mayā kṛto brahmā prasādajaḥ rudraś ca krodhajo viprā yūyaṃ prakṛtayas tathā 39 sūryā candramasau vāyur bhūmir āpo 'gnir eva ca sarve ca nakṣatragaṇā yac ca bhūtābhiśabditam 40 adhikāreṣu vartante yathā svaṃ brahmavādinaḥ sarve pramāṇaṃ hi yathātathaitac chāstram uttamam 41 bhaviṣyati pramāṇaṃ vay etan mad anuśāsanam asmāt pravakṣyate dharmān manuḥ svāyambhuvaḥ svayam 42 uśanā bṛhaspatiś caiva yadotpannau bhaviṣyataḥ tadā pravakṣyataḥ śāstraṃ yuṣman matibhir uddhṛtam 43 svāyambhuveṣu dharmeṣu śāstre cośanasā kṛte bṛhaspatimate caiva lokeṣu pravicārite 44 yuṣmat kṛtam idaṃ śāstraṃ prajā pālo vasus tataḥ bṛhaspatisakāśād vai prāpsyate dvijasattamāḥ 45 sa hi madbhāvito rājā madbhaktaś ca bhaviṣyati tena śāstreṇa lokeṣu kriyā sarvā kariṣyati 46 etad dhi sarvaśāstrāṇāṃ śāstram uttamasaṃjñitam etadarthyaṃ ca dharmyaṃ ca yaśasyaṃ caitad uttamam 47 asya pravartanāc caiva prajāvanto bhaviṣyatha sa ca rājā śriyā yukto bhaviṣyati mahān vasuḥ 48 saṃsthite ca nṛpe tasmiñ śāstram etat sanātanam antar dhāsyati tat satyam etad vaḥ kathitaṃ mayā 49 etāvad uktvā vacanam adṛśyaḥ puruṣottamaḥ visṛjya tān ṛṣīn sarvān kām api prasthito diśam 50 tatas te lokapitaraḥ sarvalokārtha cintakāḥ prāvartayanta tac chāstraṃ dharmayoniṃ sanātanam 51 utpanne 'ṅgirase caiva yuge prathamakalpite sāṅgopaniṣadaṃ śāstraṃ sthāpayitvā bṛhaspatau 52 jagmur yathepsitaṃ deśaṃ tapase kṛtaniścayāḥ dhāraṇāt sarvalokānāṃ sarvadharmapravartakāḥ |