|
1
[भी] एतच छरुत्वा तु वचनं कृतात्मा कृतनिश्चयः आत्मनात्मानम आस्दाय थृष्ट्वा चात्मानम आत्मना 2 कृतकार्यः सुखी शान्तस तूस्नीं परायाथ उथङ मुखः शैशिरं गिरिम उथ्थिश्य सधर्मा मातरिश्वनः 3 एतस्मिन्न एव काले तु थेवर्षिर नारथस तथा हिमवन्तम इयाथ थरष्टुं सिथ्धचारणसेवितम 4 तम अप्सरॊगणाकीर्णं गीतस्वननिनाथितम किंनराणां समूहैश च भृङ्गराजैस तदैव च 5 मथ्गुभिः खञ्जरीतैश च विचित्रैर जीव जीवकैः चित्रवर्णैर मयूरैश च केका शतविराजितैः राजहंस समूहैश च हृष्टैः परभृतैस तदा 6 पक्षिराजॊ गरुत्मांश च यं नित्यम अधिगच्छति चत्वारॊ लॊकपालश च थेवाः सर्षिगणास तदा यत्र नित्यं समायान्ति लॊकस्य हितकाम्यया 7 विष्णुना यत्र पुत्रार्दे तपस तप्तं महात्मना यत्रैव च कुमारेण बाल्ये कषिप्ता थिवौकसः 8 शक्तिर नयस्ता कषितितले तरैलॊक्यम अवमन्य वै यत्रॊवाच जगत सकन्थः कषिपन वाक्यम इथं तथा 9 यॊ ऽनयॊ ऽसति मत्तॊ ऽभयधिकॊ विप्रा यस्याधिकं परियाः यॊ बरह्मण्यॊ थवितीयॊ ऽसति तरिषु लॊकेषु वीर्यवान 10 सॊ ऽभयुथ्धरत्व इमां शक्तिम अद वा कम्पयत्व इति तच छरुत्वा वयदिता लॊकाः क इमाम उथ्धरेथ इति 11 अद थेवगणं सर्वं संभ्रान्तेन्थ्रिय मानसम अपश्यथ भगवान विष्णुः कषिप्रं सासुरराक्षसम किं नव अत्र सुकृतं कार्यं भवेथ इति विचिन्तयन 12 स नामृष्यत तं कषेपम अवैक्षत च पावकिम स परहस्य विशुथ्धात्मा शक्तिं परज्वलितां तथा कम्पयाम आस सव्येन पानिना पुरुषॊत्तमः 13 शक्त्यां तु कम्पयानायां विष्णुना बलिना तथा मेथिनी कम्पिता सर्वा सशैलवनकानना 14 शक्तेनापि समुथ्धर्तुं कम्पिता सा न तूथ्धृता रक्षता सकन्थ राजस्य धर्षणां परभविष्णुना 15 तां कम्पयित्वा भगवान परह्राथम इथम अब्रवीत पश्य वीर्यं कुमारस्य नैतथ अन्यः करिष्यति 16 सॊ ऽमृष्यमाणस तथ वाक्यं समुथ्धरण निश्चितः जग्राह तां तस्य शक्तिं न चैनाम अप्य अकम्पयत 17 नाथं महान्तं मुक्त्वा स मूर्च्छितॊ गिरिमूर्धनि विह्वलः परापतथ भूमौ हिरण्यकशिपॊः सुतः 18 यत्रॊत्तरां थिशिं गत्वा शैलराजस्य पार्श्वतः तपॊ ऽतप्यत थुर्धर्षस तात नित्यं वृषध्वजः 19 पावकेन परिक्षिप्तॊ थीप्यता तस्य चाश्रमः आथित्यबन्धनं नाम थुर्धर्षम अकृतात्मभिः 20 न तत्र शक्यते गन्तुं यक्षराक्षस थानवैः थशयॊजनविस्तारम अग्निज्वाला समावृतम 21 भगवान पवकस तत्र सवयं तिष्ठति वीर्यवा सर्वविघ्नान परशमयन महाथेवस्य धीमतः 22 थिव्यं वर्षसहस्रं हि पाथेनैकेन तिष्ठतः थेवान संतापयंस तत्र महाथेवॊ धृतव्रतः 23 ऐन्थ्रीं तु थिशम आस्दाय शैलराजस्य धीमतः विविक्ते पर्वत तते पाराशर्यॊ महातपः वेथान अध्यापयाम आस वयासः शिष्यान महातपः 24 सुमन्तुं च महाभागं वैशम्पायनम एव च जैमिनिं च महाप्राज्ञं पैलं चापि तपस्विनम 25 एभिः शिष्यैः परिवृतॊ वयास आस्ते महातपः तत्राश्रमपथं पुण्यं थथर्श पितुर उत्तमम आरणेयॊ विशुथ्धात्मा नभसीव थिवाकरः 26 अद वयासः परिक्षिप्तं जवजन्तम इव पावकम थथर्श सुतम आयान्तं थिवाकरसमप्रभम 27 असज्जमानं वृक्षेषु शैलेषु विषमेषु च यॊगयुक्तं महात्मानं यदा बानं गुणच्युतम 28 सॊ ऽभिगम्य पितुः पाथाव अगृह्णाथ अरणीसुतः यदॊपजॊषं तैश चापि समागच्छन महामुनिः 29 ततॊ निवेथयाम आस पित्रे सर्वम अशेषतः शुकॊ जनकराजेन संवाथं परीतमानसः 30 एवम अध्यापयञ शिष्यान वयासः पुत्रं च वीर्यवान उवास हिमवत्पृष्ठे पाराशर्यॊ महामुनिः 31 ततः कथा चिच छिष्यास तं परिवार्यावतस्दिरे वेथाध्ययनसंपन्नाः शान्तात्मानॊ जितेन्थ्रियाः 32 वेथेषु निष्ठां संप्राप्य साङ्गेष्व अतितपस्विनः अदॊचुस ते तथा वयासं शिष्याः पराञ्जलयॊ गुरुम 33 महता शरेयसा युक्ता यशसा च सम वर्धिताः एकं तव इथानीम इच्छामॊ गुरुणानुग्रहं कृतम 34 इति तेषां वचः शरुत्वा बरह्मर्षिस तान उवाच ह उच्यताम इति तथ वत्सा यथ वः कार्यं परियं मया 35 एतथ वाक्यं गुरॊः शरुत्वा शिष्यास ते हृष्टमानसाः पुनः पराञ्जलयॊ भूत्वा परनम्य शिरसा गुरुम 36 ऊचुस ते सहिता राजन्न इथं वचनम उत्तमम यथि परीत उपाध्यायॊ धन्याः समॊ मुनिसत्तम 37 काङ्क्षाम अस्तु वयं सर्वे वरं थत्तं महर्षिणा सस्दः शिष्यॊ न ते खयातिं गच्छेथ अत्र परसीथ नः 38 चत्वारस ते वयं शिष्या गुरुपुत्रश च पञ्चमः इह वेथाः परतिष्ठेरन्न एष नः काङ्क्षितॊ वरः 39 शिष्याणां वचनं शरुत्वा वयासॊ वेथार्द तत्त्ववित पराशरात्मजॊ धीमान परलॊकार्द चिन्तकः उवाच शिष्यान धर्मात्मा धर्म्यं नैःश्रेयसं वचः 40 बराह्मणाय सथा थेयं बरह्म शुश्रूसवे भवेत बरह्मलॊके निवासं यॊ धरुवं समभिकाङ्क्षति 41 भवन्तॊ बहुलाः सन्तु वेथॊ विस्तार्यताम अयम नाशिष्ये संप्रथातव्यॊ नाव्रते नाकृतात्मनि 42 एते शिष्यगुणाः सर्वे विज्ञातव्या यदार्दतः नापरीक्षित चारित्रे विथ्या थेया कदं चन 43 यदा हि कनकं शुथ्धं तापछेथनिघर्षणैः परीक्षेत तदा शिष्यान ईक्षेत कुलगुणाथिभिः 44 न नियॊज्याश च वः शिष्या अनियॊगे महाभये यदामतियदा पादं तदा विथ्या फलिष्यति 45 सर्वस तरतु थुर्गानि सर्वॊ भथ्राणि पश्यतु शरावयेच चतुरॊ वर्णान कृत्वा बराह्मणम अग्रतः 46 वेथस्याध्ययनं हीथं तच च कार्यं महत समृतम सतुत्यर्दम इह थेवानां वेथाः सृष्टाः सवयम्भुवा 47 यॊ निर्वथेत संमॊहाथ बराह्मणं वेथपारगम सॊ ऽपध्यानाथ बराह्मणस्य पराभूयाथ असंशयम 48 यश चाधर्मेण विब्रूयाथ यश चाधर्मेण पृच्छति तयॊर अन्यतरः परैति विथ्वेषं वाधिगच्छति 49 एतथ वः सर्वम आख्यातं सवाध्यायस्य विधिं परति उपकुर्याच च शिष्याणाम एतच च हृथि वॊ भवेत |
1
[bhī] etac chrutvā tu vacanaṃ kṛtātmā kṛtaniścayaḥ ātmanātmānam āsthāya dṛṣṭvā cātmānam ātmanā 2 kṛtakāryaḥ sukhī śāntas tūsnīṃ prāyād udaṅ mukhaḥ śaiśiraṃ girim uddiśya sadharmā mātariśvanaḥ 3 etasminn eva kāle tu devarṣir nāradas tadā himavantam iyād draṣṭuṃ siddhacāraṇasevitam 4 tam apsarogaṇākīrṇaṃ gītasvananināditam kiṃnarāṇāṃ samūhaiś ca bhṛṅgarājais tathaiva ca 5 madgubhiḥ khañjarītaiś ca vicitrair jīva jīvakaiḥ citravarṇair mayūraiś ca kekā śatavirājitaiḥ rājahaṃsa samūhaiś ca hṛṣṭaiḥ parabhṛtais tathā 6 pakṣirājo garutmāṃś ca yaṃ nityam adhigacchati catvāro lokapālaś ca devāḥ sarṣigaṇās tathā yatra nityaṃ samāyānti lokasya hitakāmyayā 7 viṣṇunā yatra putrārthe tapas taptaṃ mahātmanā yatraiva ca kumāreṇa bālye kṣiptā divaukasaḥ 8 śaktir nyastā kṣititale trailokyam avamanya vai yatrovāca jagat skandaḥ kṣipan vākyam idaṃ tadā 9 yo 'nyo 'sti matto 'bhyadhiko viprā yasyādhikaṃ priyāḥ yo brahmaṇyo dvitīyo 'sti triṣu lokeṣu vīryavān 10 so 'bhyuddharatv imāṃ śaktim atha vā kampayatv iti tac chrutvā vyathitā lokāḥ ka imām uddhared iti 11 atha devagaṇaṃ sarvaṃ saṃbhrāntendriya mānasam apaśyad bhagavān viṣṇuḥ kṣipraṃ sāsurarākṣasam kiṃ nv atra sukṛtaṃ kāryaṃ bhaved iti vicintayan 12 sa nāmṛṣyata taṃ kṣepam avaikṣata ca pāvakim sa prahasya viśuddhātmā śaktiṃ prajvalitāṃ tadā kampayām āsa savyena pāninā puruṣottamaḥ 13 śaktyāṃ tu kampayānāyāṃ viṣṇunā balinā tadā medinī kampitā sarvā saśailavanakānanā 14 śaktenāpi samuddhartuṃ kampitā sā na tūddhṛtā rakṣatā skanda rājasya dharṣaṇāṃ prabhaviṣṇunā 15 tāṃ kampayitvā bhagavān prahrādam idam abravīt paśya vīryaṃ kumārasya naitad anyaḥ kariṣyati 16 so 'mṛṣyamāṇas tad vākyaṃ samuddharaṇa niścitaḥ jagrāha tāṃ tasya śaktiṃ na cainām apy akampayat 17 nādaṃ mahāntaṃ muktvā sa mūrcchito girimūrdhani vihvalaḥ prāpatad bhūmau hiraṇyakaśipoḥ sutaḥ 18 yatrottarāṃ diśiṃ gatvā śailarājasya pārśvataḥ tapo 'tapyata durdharṣas tāta nityaṃ vṛṣadhvajaḥ 19 pāvakena parikṣipto dīpyatā tasya cāśramaḥ ādityabandhanaṃ nāma durdharṣam akṛtātmabhiḥ 20 na tatra śakyate gantuṃ yakṣarākṣasa dānavaiḥ daśayojanavistāram agnijvālā samāvṛtam 21 bhagavān pavakas tatra svayaṃ tiṣṭhati vīryavā sarvavighnān praśamayan mahādevasya dhīmataḥ 22 divyaṃ varṣasahasraṃ hi pādenaikena tiṣṭhataḥ devān saṃtāpayaṃs tatra mahādevo dhṛtavrataḥ 23 aindrīṃ tu diśam āsthāya śailarājasya dhīmataḥ vivikte parvata tate pārāśaryo mahātapaḥ vedān adhyāpayām āsa vyāsaḥ śiṣyān mahātapaḥ 24 sumantuṃ ca mahābhāgaṃ vaiśampāyanam eva ca jaiminiṃ ca mahāprājñaṃ pailaṃ cāpi tapasvinam 25 ebhiḥ śiṣyaiḥ parivṛto vyāsa āste mahātapaḥ tatrāśramapadaṃ puṇyaṃ dadarśa pitur uttamam āraṇeyo viśuddhātmā nabhasīva divākaraḥ 26 atha vyāsaḥ parikṣiptaṃ jvajantam iva pāvakam dadarśa sutam āyāntaṃ divākarasamaprabham 27 asajjamānaṃ vṛkṣeṣu śaileṣu viṣameṣu ca yogayuktaṃ mahātmānaṃ yathā bānaṃ guṇacyutam 28 so 'bhigamya pituḥ pādāv agṛhṇād araṇīsutaḥ yathopajoṣaṃ taiś cāpi samāgacchan mahāmuniḥ 29 tato nivedayām āsa pitre sarvam aśeṣataḥ śuko janakarājena saṃvādaṃ prītamānasaḥ 30 evam adhyāpayañ śiṣyān vyāsaḥ putraṃ ca vīryavān uvāsa himavatpṛṣṭhe pārāśaryo mahāmuniḥ 31 tataḥ kadā cic chiṣyās taṃ parivāryāvatasthire vedādhyayanasaṃpannāḥ śāntātmāno jitendriyāḥ 32 vedeṣu niṣṭhāṃ saṃprāpya sāṅgeṣv atitapasvinaḥ athocus te tadā vyāsaṃ śiṣyāḥ prāñjalayo gurum 33 mahatā śreyasā yuktā yaśasā ca sma vardhitāḥ ekaṃ tv idānīm icchāmo guruṇānugrahaṃ kṛtam 34 iti teṣāṃ vacaḥ śrutvā brahmarṣis tān uvāca ha ucyatām iti tad vatsā yad vaḥ kāryaṃ priyaṃ mayā 35 etad vākyaṃ guroḥ śrutvā śiṣyās te hṛṣṭamānasāḥ punaḥ prāñjalayo bhūtvā pranamya śirasā gurum 36 ūcus te sahitā rājann idaṃ vacanam uttamam yadi prīta upādhyāyo dhanyāḥ smo munisattama 37 kāṅkṣām astu vayaṃ sarve varaṃ dattaṃ maharṣiṇā sasthaḥ śiṣyo na te khyātiṃ gacched atra prasīda naḥ 38 catvāras te vayaṃ śiṣyā guruputraś ca pañcamaḥ iha vedāḥ pratiṣṭherann eṣa naḥ kāṅkṣito varaḥ 39 śiṣyāṇāṃ vacanaṃ śrutvā vyāso vedārtha tattvavit parāśarātmajo dhīmān paralokārtha cintakaḥ uvāca śiṣyān dharmātmā dharmyaṃ naiḥśreyasaṃ vacaḥ 40 brāhmaṇāya sadā deyaṃ brahma śuśrūsave bhavet brahmaloke nivāsaṃ yo dhruvaṃ samabhikāṅkṣati 41 bhavanto bahulāḥ santu vedo vistāryatām ayam nāśiṣye saṃpradātavyo nāvrate nākṛtātmani 42 ete śiṣyaguṇāḥ sarve vijñātavyā yathārthataḥ nāparīkṣita cāritre vidyā deyā kathaṃ cana 43 yathā hi kanakaṃ śuddhaṃ tāpachedanigharṣaṇaiḥ parīkṣeta tathā śiṣyān īkṣet kulaguṇādibhiḥ 44 na niyojyāś ca vaḥ śiṣyā aniyoge mahābhaye yathāmatiyathā pāthaṃ tathā vidyā phaliṣyati 45 sarvas taratu durgāni sarvo bhadrāṇi paśyatu śrāvayec caturo varṇān kṛtvā brāhmaṇam agrataḥ 46 vedasyādhyayanaṃ hīdaṃ tac ca kāryaṃ mahat smṛtam stutyartham iha devānāṃ vedāḥ sṛṣṭāḥ svayambhuvā 47 yo nirvadeta saṃmohād brāhmaṇaṃ vedapāragam so 'padhyānād brāhmaṇasya parābhūyād asaṃśayam 48 yaś cādharmeṇa vibrūyād yaś cādharmeṇa pṛcchati tayor anyataraḥ praiti vidveṣaṃ vādhigacchati 49 etad vaḥ sarvam ākhyātaṃ svādhyāyasya vidhiṃ prati upakuryāc ca śiṣyāṇām etac ca hṛdi vo bhavet |