|
1
[वसिस्ठ] एवम अप्रतिबुथ्धत्वाथ अबुथ्ध जनसेवनात सर्ग कॊति सहस्राणि पतनान्तानि गच्छति 2 धाम्ना धाम सहस्राणि मरणान्तानि गच्छति तिर्यग्यॊनौ मनुष्यत्वे थेवलॊके तदैव च 3 चन्थ्रमा इव कॊशानां पुनस तत्र सहस्रशः लीयते ऽपरतिबुथ्धत्वाथ एवम एष हय अबुथ्धिमान 4 कलाः पञ्चथशा यॊनिस तथ धाम इति पद्यते नित्यम एतथ विजानीहि सॊमः सॊथशमी कला 5 कलायां जायते ऽजस्रं पुनः पुनर अबुथ्धिमान धाम तस्य पयुञ्जन्ति भूय एव तु जायते 6 सॊथशी तु कला सूक्ष्मा स सॊम उपधार्यताम न तूपयुज्यते थेवैर थेवान उपयुनक्ति सा 7 एवं तां कषपयित्वा हि जायते नृपसत्तम सा हय अस्य परकृतिर थृष्टा तत कषयान मॊक्ष उच्यते 8 तथ एवं सॊथश कलं थेहम अव्यक्तसंज्ञकम ममायम इति मन्वानस तत्रैव परिवर्तते 9 पञ्चविंशस तदैवात्मा तस्यैवा परतिबॊधनात विमलस्य वुशुथ्धस्य शुथ्धानिल निषेवनात 10 अशुथ्ध एव शुथ्धात्मा ताथृग भवति पार्दिव अबुथ्ध सेवनाच चापि बुथ्धॊ ऽपय अबुधतां वरजेत 11 तदैवाप्रतिबुथ्धॊ ऽपि जञेयॊ नृपतिसत्तम परकृतेस तरिगुणायास तु सेवनात पराकृतॊ भवेत 12 [करालजनक] अक्षरक्षरयॊर एष थवयॊः संबन्ध इष्यते सत्रीपुंसॊर वापि भगवन संबन्धस तथ्वथ उच्यते 13 ऋते न पुरुषेणेह सत्री गर्भं धारयत्य उत ऋते सत्रियं न पुरुषॊ रूपं निर्वर्तयेत तदा 14 अन्यॊन्यस्याभिसंबन्धाथ अन्यॊन्यगुणसंश्रयात रूपं निर्वर्तयत्य एतथ एवं सर्वासु यॊनिषु 15 रत्यर्दम अभिसंरॊधाथ अन्यॊन्यगुणसंश्रयात ऋतौ निर्वर्तते रूपं तथ वक्ष्यामि निथर्शनम 16 ये गुणाः पुरुषस्येह ये च मातृगुणास तदा अस्दि सनायु च मज्जा च जानीमः पितृजॊ थविज 17 तवङ मांसं शॊनितं चैव मातृजान्य अपि शुश्रुम एवम एतथ थविजश्रेष्ठ वेथ शास्त्रेषु पद्यते 18 परमाणं यच च वेथॊक्तं शास्त्रॊक्तं यच च पद्यते वेथ शास्त्रप्रमाणं च परमाणं त सनातनम 19 एवम एवाभिसंबथ्धौ नित्यं परकृतिपूरुषौ पश्यामि भगवंस तस्मान मॊक्षधर्मन न विथ्यते 20 अद नानन्तर कृतं किं चिथ एव निथर्शनम तन ममाचक्ष्व तत्त्वेन परत्यक्षॊ हय असि सर्वदा 21 मॊक्षकामां वयं चापि काङ्क्षामॊ यथ अनामयम अथेहम अजरं थिव्यम अतीन्थ्रियम अनीश्वरम 22 [वस] यथ एतथ उक्तं भवता वेथ शास्त्रनिथर्शनम एवम एतथ यदा चैतन न गृह्णाति तदा भवान 23 धार्यते हि तवया गरन्द उभयॊर वेथ शास्त्रयॊः न तु गरन्दस्य तत्त्वज्ञॊ यदावत तवं नरेश्वर 24 यॊ हि वेथे च शास्त्रे च गरन्द धारण तत्परः न च गरन्दार्द तत्त्वज्ञस तस्य तथ धारणं वृदा 25 भारं स वहते तस्य गरन्दस्यार्दं न वेत्ति यः यस तु गरन्दार्द तत्त्वज्ञॊ नास्य गरन्दागमॊ वृदा 26 गरन्दस्यार्दं च पृष्टः संस ताथृशॊ वक्तुम अर्हति यदातत्त्वाभिगमनाथ अर्दं तस्य स विन्थति 27 यस तु संसत्सु कदयेथ गरन्दार्दं सदूलबुथ्धिमान स कदं मन्थविज्ञानॊ गरन्दं वक्ष्यति निर्नयात 28 निर्नयं चापि छिथ्रात्मा न तं वक्ष्यति तत्त्वतः सॊपहासात्मताम एति यस्माच चैवात्मवान अपि 29 तस्मात तवं शृणु राजेन्थ्र यदैतथ अनुथृश्यते यादातद्येन सांख्येषु यॊगेषु च महात्मसु 30 यथ एव यॊगाः पश्यन्ति सांख्यैस तथ अनुगम्यते एकं सांख्यं च यॊगं च यः पश्यति स बुथ्धिमान 31 तवन मांसं रुधिरं मेथः पित्तं मज्जास्दि सनायु च एतथ ऐन्थ्रियकं तात यथ भवान इथम आह वै 32 थरव्याथ थरव्यस्य निष्पत्तिर इन्थ्रियाथ इन्थ्रियं तदा थेहाथ थेहम अवाप्नॊति बीजाथ बीजं तदैव च 33 निरिन्थ्रियस्याबीलस्य निर्थ्रव्यस्यास्य थेहिनः कदं गुणा भविष्यन्ति निर्गुणत्वान महात्मनः 34 गुणा गुणेषु जायन्ते तत्रैव निविशन्ति च एवंगुणाः परकृतितॊ जायन्ते च न सन्ति च 35 तवन मांसं रुधिरं मेथः पित्तं मज्जास्दि सनायु च अस्तौ तान्य अद शुक्रेण जानीहि पराकृतानि वै 36 पुमांश चैवापुमांश चैव तरैलिङ्ग्यं पराकृतं समृतम नैव पुमान पुमांश चैव स लिङ्गीत्य अभिधीयते 37 अलिङ्गा परकृतिर लिङ्गैर उपलभ्यति सात्मजैः यदा पुष्प फलैर नित्यम ऋतवॊ मूर्तयस तदा 38 एवम अप्य अनुमानेन हय अलिङ्गम उपलभ्यते पञ्चविंशतिमस तात लिङ्गेष्व अनियतात्मकः 39 अनाथि निधनॊ ऽनन्तः सर्वथर्शी निरामयः केवलं तव अभिमानित्वाथ गुणेष्व अगुण उच्यते 40 गुणा गुणवतः सन्ति निर्गुणस्य कुतॊ गुणाः तस्माथ एवं विजानन्ति ये जना गुणथर्शिनः 41 यथा तवैष गुणान सर्वान पराकृतान अभिमन्यते तथा स गुणवान एव परमेणानुपश्यति 42 यत तथ बुथ्धेः परं पराहुः सांख्या यॊगाश च सर्वशः बुध्यमानं महाप्राज्ञम अबुथ्ध परिवर्जनात 43 अप्रबुथ्धम अदाव्यक्तं सगुणं पराहुर ईश्वरम निर्गुणं चेश्वरं नित्यम अधिष्ठातारम एव च 44 परकृतेश च गुणानां च पञ्चविंशतिकं बुधाः सांख्ययॊगे च कुशला बुध्यन्ते परमैषिणः 45 यथा परबुथ्धास तव अव्यक्तम अवस्दा जन्म भीरवः बुध्यमानं परबुध्यन्ति गमयन्ति समं तथा 46 एतन निथर्शनं सम्यग असम्यग अनुथर्शनम बुध्यमानाप्रबुथ्धाभ्यां पृदक्पृदग अरिंथम 47 परस्परेणैतथ उक्तं कषराक्षर निथर्शनम एकत्वम अक्षरं पराहुर नानात्वं कषरम उच्यते 48 पञ्चविंशति निष्ठॊ ऽयं यथासम्यक परवर्तते एकत्वं थर्शनं चास्य नानात्वं चाप्य अथर्शनम 49 तत्त्वनिस्तत्त्वयॊर एतत पृदग एव निथर्शनम पञ्चविंशति सर्गं तु तत्त्वम आहुर मनीषिणः 50 निस्तत्त्वं पञ्चविंशस्य परम आहुर निथर्शनम वर्गस्य वर्गम आचारं तत्त्वं तत्त्वात सनातनम |
1
[vasisṭha] evam apratibuddhatvād abuddha janasevanāt sarga koti sahasrāṇi patanāntāni gacchati 2 dhāmnā dhāma sahasrāṇi maraṇāntāni gacchati tiryagyonau manuṣyatve devaloke tathaiva ca 3 candramā iva kośānāṃ punas tatra sahasraśaḥ līyate 'pratibuddhatvād evam eṣa hy abuddhimān 4 kalāḥ pañcadaśā yonis tad dhāma iti pathyate nityam etad vijānīhi somaḥ sodaśamī kalā 5 kalāyāṃ jāyate 'jasraṃ punaḥ punar abuddhimān dhāma tasya payuñjanti bhūya eva tu jāyate 6 sodaśī tu kalā sūkṣmā sa soma upadhāryatām na tūpayujyate devair devān upayunakti sā 7 evaṃ tāṃ kṣapayitvā hi jāyate nṛpasattama sā hy asya prakṛtir dṛṣṭā tat kṣayān mokṣa ucyate 8 tad evaṃ sodaśa kalaṃ deham avyaktasaṃjñakam mamāyam iti manvānas tatraiva parivartate 9 pañcaviṃśas tathaivātmā tasyaivā pratibodhanāt vimalasya vuśuddhasya śuddhānila niṣevanāt 10 aśuddha eva śuddhātmā tādṛg bhavati pārthiva abuddha sevanāc cāpi buddho 'py abudhatāṃ vrajet 11 tathaivāpratibuddho 'pi jñeyo nṛpatisattama prakṛtes triguṇāyās tu sevanāt prākṛto bhavet 12 [karālajanaka] akṣarakṣarayor eṣa dvayoḥ saṃbandha iṣyate strīpuṃsor vāpi bhagavan saṃbandhas tadvad ucyate 13 ṛte na puruṣeṇeha strī garbhaṃ dhārayaty uta ṛte striyaṃ na puruṣo rūpaṃ nirvartayet tathā 14 anyonyasyābhisaṃbandhād anyonyaguṇasaṃśrayāt rūpaṃ nirvartayaty etad evaṃ sarvāsu yoniṣu 15 ratyartham abhisaṃrodhād anyonyaguṇasaṃśrayāt ṛtau nirvartate rūpaṃ tad vakṣyāmi nidarśanam 16 ye guṇāḥ puruṣasyeha ye ca mātṛguṇās tathā asthi snāyu ca majjā ca jānīmaḥ pitṛjo dvija 17 tvaṅ māṃsaṃ śonitaṃ caiva mātṛjāny api śuśruma evam etad dvijaśreṣṭha veda śāstreṣu pathyate 18 pramāṇaṃ yac ca vedoktaṃ śāstroktaṃ yac ca pathyate veda śāstrapramāṇaṃ ca pramāṇaṃ ta sanātanam 19 evam evābhisaṃbaddhau nityaṃ prakṛtipūruṣau paśyāmi bhagavaṃs tasmān mokṣadharman na vidyate 20 atha nānantara kṛtaṃ kiṃ cid eva nidarśanam tan mamācakṣva tattvena pratyakṣo hy asi sarvathā 21 mokṣakāmāṃ vayaṃ cāpi kāṅkṣāmo yad anāmayam adeham ajaraṃ divyam atīndriyam anīśvaram 22 [vas] yad etad uktaṃ bhavatā veda śāstranidarśanam evam etad yathā caitan na gṛhṇāti tathā bhavān 23 dhāryate hi tvayā grantha ubhayor veda śāstrayoḥ na tu granthasya tattvajño yathāvat tvaṃ nareśvara 24 yo hi vede ca śāstre ca grantha dhāraṇa tatparaḥ na ca granthārtha tattvajñas tasya tad dhāraṇaṃ vṛthā 25 bhāraṃ sa vahate tasya granthasyārthaṃ na vetti yaḥ yas tu granthārtha tattvajño nāsya granthāgamo vṛthā 26 granthasyārthaṃ ca pṛṣṭaḥ saṃs tādṛśo vaktum arhati yathātattvābhigamanād arthaṃ tasya sa vindati 27 yas tu saṃsatsu kathayed granthārthaṃ sthūlabuddhimān sa kathaṃ mandavijñāno granthaṃ vakṣyati nirnayāt 28 nirnayaṃ cāpi chidrātmā na taṃ vakṣyati tattvataḥ sopahāsātmatām eti yasmāc caivātmavān api 29 tasmāt tvaṃ śṛṇu rājendra yathaitad anudṛśyate yāthātathyena sāṃkhyeṣu yogeṣu ca mahātmasu 30 yad eva yogāḥ paśyanti sāṃkhyais tad anugamyate ekaṃ sāṃkhyaṃ ca yogaṃ ca yaḥ paśyati sa buddhimān 31 tvan māṃsaṃ rudhiraṃ medaḥ pittaṃ majjāsthi snāyu ca etad aindriyakaṃ tāta yad bhavān idam āha vai 32 dravyād dravyasya niṣpattir indriyād indriyaṃ tathā dehād deham avāpnoti bījād bījaṃ tathaiva ca 33 nirindriyasyābīlasya nirdravyasyāsya dehinaḥ kathaṃ guṇā bhaviṣyanti nirguṇatvān mahātmanaḥ 34 guṇā guṇeṣu jāyante tatraiva niviśanti ca evaṃguṇāḥ prakṛtito jāyante ca na santi ca 35 tvan māṃsaṃ rudhiraṃ medaḥ pittaṃ majjāsthi snāyu ca astau tāny atha śukreṇa jānīhi prākṛtāni vai 36 pumāṃś caivāpumāṃś caiva trailiṅgyaṃ prākṛtaṃ smṛtam naiva pumān pumāṃś caiva sa liṅgīty abhidhīyate 37 aliṅgā prakṛtir liṅgair upalabhyati sātmajaiḥ yathā puṣpa phalair nityam ṛtavo mūrtayas tathā 38 evam apy anumānena hy aliṅgam upalabhyate pañcaviṃśatimas tāta liṅgeṣv aniyatātmakaḥ 39 anādi nidhano 'nantaḥ sarvadarśī nirāmayaḥ kevalaṃ tv abhimānitvād guṇeṣv aguṇa ucyate 40 guṇā guṇavataḥ santi nirguṇasya kuto guṇāḥ tasmād evaṃ vijānanti ye janā guṇadarśinaḥ 41 yadā tvaiṣa guṇān sarvān prākṛtān abhimanyate tadā sa guṇavān eva parameṇānupaśyati 42 yat tad buddheḥ paraṃ prāhuḥ sāṃkhyā yogāś ca sarvaśaḥ budhyamānaṃ mahāprājñam abuddha parivarjanāt 43 aprabuddham athāvyaktaṃ saguṇaṃ prāhur īśvaram nirguṇaṃ ceśvaraṃ nityam adhiṣṭhātāram eva ca 44 prakṛteś ca guṇānāṃ ca pañcaviṃśatikaṃ budhāḥ sāṃkhyayoge ca kuśalā budhyante paramaiṣiṇaḥ 45 yadā prabuddhās tv avyaktam avasthā janma bhīravaḥ budhyamānaṃ prabudhyanti gamayanti samaṃ tadā 46 etan nidarśanaṃ samyag asamyag anudarśanam budhyamānāprabuddhābhyāṃ pṛthakpṛthag ariṃdama 47 paraspareṇaitad uktaṃ kṣarākṣara nidarśanam ekatvam akṣaraṃ prāhur nānātvaṃ kṣaram ucyate 48 pañcaviṃśati niṣṭho 'yaṃ yadāsamyak pravartate ekatvaṃ darśanaṃ cāsya nānātvaṃ cāpy adarśanam 49 tattvanistattvayor etat pṛthag eva nidarśanam pañcaviṃśati sargaṃ tu tattvam āhur manīṣiṇaḥ 50 nistattvaṃ pañcaviṃśasya param āhur nidarśanam vargasya vargam ācāraṃ tattvaṃ tattvāt sanātanam |