|
1
[कपिल] एतावथ अनुपश्यन्तॊ यतयॊ यान्ति मार्गगाः नैषां सर्वेषु लॊकेषु कश चिथ अस्ति वयतिक्रमः 2 निर्थ्वन्थ्वा निर्नमस्कारा निराशिर बन्धना बुधाः विमुक्ताः सर्वपापेभ्यश चरन्ति शुचयॊ ऽमलाः 3 अपवर्गे ऽद संत्यागे बुथ्धौ च कृतनिश्चयाः बरह्मिष्ठा बरह्मभूताश च बरह्मण्य एव कृतालयाः 4 विशॊका नष्ट रजसस तेषां लॊकाः सनातनाः तेषां गतिं परां पराप्य गार्हस्द्ये किं परयॊजनम 5 [षयू] यथ्य एषा परमा निष्ठा यथ्य एषा परमा गतिः गृहस्दान अव्यपाश्रित्य नाश्रमॊ ऽनयः परवर्तते 6 यदा मातरम आश्रित्य सर्वे जीवन्ति जन्तवः एवं गृहस्दम आश्रित्य वर्तन्त इतरे ऽऽशरमाः 7 गृहस्द एव यजते गृहस्दस तप्यते तपः गार्हस्त्यम अस्य धर्मस्य मूलं यत किं चिथ एजते 8 परजनाथ धयभिनिर्वृत्ताः सर्वे पराण भृतॊ मुने परजनं चाप्य उतान्यत्र न कदं चन विथ्यते 9 यास ताः सयुर बहिर ओषध्यॊ बह्व अरण्यास तदा थविज ओषधिभ्यॊ बहिर यस्मात परानी कश चिन न विथ्यते कस्यैषा वाग भवेत सत्या मॊक्षॊ नास्ति गृहाथ इति 10 अश्रथ्थधानैर अप्राज्ञैः सूक्ष्मथर्शनवर्जितैः निराशैर अलसैः शरान्तैस तप्यमानैः सवकर्मभिः शरमस्यॊपरमॊ थृष्टः परव्रज्या नाम पण्डितैः 11 तरैलॊक्यस्यैव हेतुर हि मर्याथा शाश्वती धरुवा बराह्मणॊ नाम भगवाञ जन्मप्रभृति पूज्यते 12 पराग गर्भाधानान मन्त्रा हि परवर्तन्ते थविजातिषु अविश्रम्भेषु वर्तन्ते विश्रम्भेष्व अप्य असंशयम 13 थाहः पुनः संश्रयणे संस्दिते पात्रभॊजनम थानं गवां पशूनां वा पिन्थानां चाप्सु मज्जनम 14 अर्चिष्मन्तॊ बर्हिषथः करव्याथाः पितरः समृताः मृतस्याप्य अनुमन्यन्ते मन्त्रा मन्त्राश च कारणम 15 एवं करॊशत्सु वेथेषु कुतॊ मॊक्षॊ ऽसति कस्य चित ऋणवन्तॊ यथा मर्त्याः पितृथेवथ्विजातिषु 16 शरिया विहीनैर अलसैः पण्डितैर अपलापितम वेथवाथापरिज्ञानं सत्याभासम इवानृतम 17 न वै पापैर हरियते कृष्यते वा; यॊ बराह्मणॊ यजते वेथ शास्त्रैः ऊर्ध्वं यज्ञः पशुभिः सार्धम एति; संतर्पितस तर्पयते च कामैः 18 न वेथानां परिभवान न शाद्येन न मायया महत पराप्नॊति पुरुषॊ बरह्म बरह्मणि विन्थति 19 [कपिल] थर्शं च पौर्णमासं च अग्निहॊत्रं च धीमताम चातुर्मस्यानि चैवासंस तेषु यज्ञः सनातनः 20 अनारम्भाः सुधृतयः शुचयॊ बरह्म संश्रिताः बरह्मणैव सम ते थेवांस तर्पयन्त्य अमृतैषिणः 21 सर्वभूतात्मभूतस्य सर्वभूतानि पश्यतः थेवापि मार्गे मुह्यन्ति अपथस्य पथैषिणः 22 चतुर्थ्वारं पुरुषं चतुर्मुखं; चतुर्धा चैनम उपयान्ति निन्था बाहुभ्यां वाच उथराथ उपस्दात; तेषां थवारं थवारपालॊ बुभूसेत 23 नाक्षैर थीव्येन नाथथीतान्य वित्तं; न वायॊनीयस्य शृतं परगृह्णेत करुथ्धॊ न चैव परहरेत धीमांस; तदास्य तत पानि पाथं सुगुप्तम 24 नाक्रॊशम अर्छेन न मृषा वथेच च; न पैशुनं जनवाथं च कुर्यात सत्यव्रतॊ मित भासॊ ऽपरमत्तस; तदास्य वाग थवारम अदॊ सुगुप्तम 25 नानाशनः सयान न महाशनः सयाथ; अलॊलुपः साधुभिर आगतः सयात यात्रार्दम आहारम इहाथथीत; तदास्य सयाज जादरी थवारगुप्तिः 26 न वीर पत्नीं विहरेत नारीं; न चापि नारीम अनृताव आह्वयीत भार्या वरतं हय आत्मनि धारयीत; तदास्य पस्द थवारगुप्तिर भवेत 27 थवाराणि यस्य सर्वाणि सुगुप्तानि मनीषिणः उपस्दम उथरं बाहू वाक चतुर्दी स वै थविजः 28 मॊघान्य अगुप्त थवारस्य सर्वाण्य एव भवन्त्य उत किं तस्य तपसा कार्यं किं यज्ञेन किम आत्मना 29 अनुत्तरीय वसनम अनुपस्तीर्ण शायिनम बाहूपधानं शाम्यन्तं तं थेवा बराह्मणं विथुः 30 थवन्थ्वारामेषु सर्वेषु य एकॊ रमते मुनिः परेषाम अननुध्यायंस तं थेवा बराह्मणं विथुः 31 येन सर्वम इथं बुथ्धं परकृतिर विकृतिश च या गतिज्ञः सर्वभूतानां तं थेवा बराह्मणं विथुः 32 अभयं सर्वभूतेभ्यः सर्वेषाम अभयं यतः सर्वभूतात्मभूतॊ यस तं थेवा बराह्मणं विथुः 33 नान्तरेनानुजानन्ति वेथानां यत करियाफलम अनुज्ञाय च तत सर्वम अन्यथ रॊचयते ऽफलम 34 फलवन्ति च कर्माणि वयुष्टिमन्ति धरुवाणि च विगुणानि च पश्यन्ति तदानैकान्तिकानि च 35 गुणाश चात्र सुथुर्ज्ञेया जञाताश चापि सुथुष्कराः अनुष्ठिताश चान्तवन्त इति तवम अनुपश्यसि 36 [सयू] यदा च वेथ परामान्यं तयागश च सफलॊ यदा तौ पन्दानाव उभौ वयक्तौ भगवंस तथ बरवीहि मे 37 [कपिल] परत्यक्षम इह पश्यन्ति भवन्तः सत्पदे सदिताः परत्यक्षं तु किम अत्रास्ति यथ भवन्त उपासते 38 [सयू] सयूमरश्मिर अहं बरह्मञ जिज्ञासार्दम इहागतः शरेयः कामः परत्यवॊचम आर्जवान न विवक्षया इमं च संशयं घॊरं भगवान परब्रवीतु मे 39 परत्यक्षम इह पश्यन्तॊ भवन्तः सत्पदे सदिताः किम अत्र परत्यक्षतमं भवन्तॊ यथ उपासते अन्यत्र तर्क शास्त्रेभ्य आगमाच च यदागमम 40 आगमॊ वेथवाथस तु तर्क शास्त्राणि चागमः यदागमम उपासीत आगमस तत्र सिध्यति सिथ्धिः परत्यक्षरूपा च थृश्यत्य आगमनिश्चयात 41 नौर वावीव निबथ्धा हि सरॊतसा सनिबन्धना हरियमाणा कदं विप्र कुबुथ्धींस तारयिष्यति एतथ बरवीतु भगवान उपपन्नॊ ऽसम्य अधीहि भॊः 42 नैव तयागी न संतुष्टॊ नाशॊकॊ न निरामयः न निर्विवित्सॊ नावृत्तस्नापवृत्तॊ ऽसति कश चन 43 भवन्तॊ ऽपि च हृष्यन्ति शॊचन्ति च यदा वयम इन्थ्रियार्दाश च भवतां समानाः सर्वजन्तुषु 44 एवं चतुर्णां वर्णानाम आश्रमाणां परवृत्तिषु एकम आलम्बमानानां निर्नये किं निरामयम 45 [कपिल] यथ यथ आचरते शास्त्रम अद सर्वप्रवृत्तिषु यस्य यत्र हय अनुष्ठानं तत्र तत्र निरामयम 46 सर्वं पावयते जञानं यॊ जञानं हय अनुवर्तते जञानाथ अपेत्य या वृत्तिः सा विनाशयति परजाः 47 भवन्तॊ जञानिनॊ नित्यं सर्वतश च निरागमाः ऐकात्म्यं नाम कश चिथ धि कथा चिथ अभिपथ्यते 48 शास्त्रं हय अबुथ्ध्वा तत्त्वेन के चिथ वाथबला जनाः कामथ्वेषाभिभूतत्वाथ अहंकारवशं गताः 49 यादातद्यम अविज्ञाय शास्त्राणां शास्त्रथस्यवः बरह्म सतेना निरारम्भा अपक्व मतयॊ ऽशिवाः 50 वैगुण्यम एव पश्यन्ति न गुणान अनुयुञ्जते तेषां तमः शरीराणां तम एव परायनम 51 यॊ यदा परकृतिर जन्तुः परकृतेः सयाथ वशानुगः तस्य थवेषश च कामश च करॊधॊ थम्भॊ ऽनृतं मथः नित्यम एवाभिवर्तन्ते गुणाः परकृतिसंभवाः 52 एतथ बुथ्ध्यानुपश्यन्तः संत्यजेयुः शुभाशुभम परां गतिम अभीप्सन्तॊ यतयः संयमे रताः 53 [षयू] सर्वम एतन मया बरह्मञ शास्त्रतः परिकीर्तितम न हय अविज्ञाय शात्रार्दं परवर्तन्ते परवृत्तयः 54 यः कश चिन नयाय्य आचारः सर्वं शास्त्रम इति शरुतिः यथ अन्याय्यम अशास्त्रं तथ इत्य एषा शरूयते शरुतिः 55 न परवृत्तिर ऋते शास्त्रात का चिथ अस्तीति निश्चयः यथ अन्यथ वेथवाथेभ्यस तथ अशास्त्रम इति शरुतिः 56 शास्त्राथ अपेतं पश्यन्ति बहवॊ वयक्तमानिनः शास्त्रथॊषान न पश्यन्ति इह चामुत्र चापरे अविज्ञान हतप्रज्ञा हीनप्रज्ञास तमॊवृताः 57 शक्यं तव एकेन मुक्तेन कृतकृत्येन सर्वशः पिण्ड मात्रं वयपाश्रित्य चरितुं सर्वतॊथिशम वेथवाथं वयपाश्रित्य मॊक्षॊ ऽसतीति परभासितुम 58 इथं तु थुष्करं कर्म कुटुम्बम अभिसंश्रितम थानम अध्ययनं यज्ञः परजा संतानम आर्जवम 59 यथ्य एतथ एवं कृत्वापि न विमॊक्षॊ ऽसति कस्य चित धिक कर्तारं च कार्यं च शरमश चायं निरर्दकः 60 नास्तिक्यम अन्यदा च सयाथ वेथानां पृष्ठतः करिया एतस्यानन्त्यम इच्छामि भगवञ शरॊतुम अञ्जसा 61 तद्यं वथस्व मे बरह्मन्न उपसन्नॊ ऽसम्य अधीहि भॊः यदा ते विथितॊ मॊक्षस तदेच्छाम्य उपशिक्षितुम |
1
[kapila] etāvad anupaśyanto yatayo yānti mārgagāḥ naiṣāṃ sarveṣu lokeṣu kaś cid asti vyatikramaḥ 2 nirdvandvā nirnamaskārā nirāśir bandhanā budhāḥ vimuktāḥ sarvapāpebhyaś caranti śucayo 'malāḥ 3 apavarge 'tha saṃtyāge buddhau ca kṛtaniścayāḥ brahmiṣṭhā brahmabhūtāś ca brahmaṇy eva kṛtālayāḥ 4 viśokā naṣṭa rajasas teṣāṃ lokāḥ sanātanāḥ teṣāṃ gatiṃ parāṃ prāpya gārhasthye kiṃ prayojanam 5 [ṣyū] yady eṣā paramā niṣṭhā yady eṣā paramā gatiḥ gṛhasthān avyapāśritya nāśramo 'nyaḥ pravartate 6 yathā mātaram āśritya sarve jīvanti jantavaḥ evaṃ gṛhastham āśritya vartanta itare ''śramāḥ 7 gṛhastha eva yajate gṛhasthas tapyate tapaḥ gārhastyam asya dharmasya mūlaṃ yat kiṃ cid ejate 8 prajanād dhyabhinirvṛttāḥ sarve prāṇa bhṛto mune prajanaṃ cāpy utānyatra na kathaṃ cana vidyate 9 yās tāḥ syur bahir oṣadhyo bahv araṇyās tathā dvija oṣadhibhyo bahir yasmāt prānī kaś cin na vidyate kasyaiṣā vāg bhavet satyā mokṣo nāsti gṛhād iti 10 aśraddadhānair aprājñaiḥ sūkṣmadarśanavarjitaiḥ nirāśair alasaiḥ śrāntais tapyamānaiḥ svakarmabhiḥ śramasyoparamo dṛṣṭaḥ pravrajyā nāma paṇḍitaiḥ 11 trailokyasyaiva hetur hi maryādā śāśvatī dhruvā brāhmaṇo nāma bhagavāñ janmaprabhṛti pūjyate 12 prāg garbhādhānān mantrā hi pravartante dvijātiṣu aviśrambheṣu vartante viśrambheṣv apy asaṃśayam 13 dāhaḥ punaḥ saṃśrayaṇe saṃsthite pātrabhojanam dānaṃ gavāṃ paśūnāṃ vā pindānāṃ cāpsu majjanam 14 arciṣmanto barhiṣadaḥ kravyādāḥ pitaraḥ smṛtāḥ mṛtasyāpy anumanyante mantrā mantrāś ca kāraṇam 15 evaṃ krośatsu vedeṣu kuto mokṣo 'sti kasya cit ṛṇavanto yadā martyāḥ pitṛdevadvijātiṣu 16 śriyā vihīnair alasaiḥ paṇḍitair apalāpitam vedavādāparijñānaṃ satyābhāsam ivānṛtam 17 na vai pāpair hriyate kṛṣyate vā; yo brāhmaṇo yajate veda śāstraiḥ ūrdhvaṃ yajñaḥ paśubhiḥ sārdham eti; saṃtarpitas tarpayate ca kāmaiḥ 18 na vedānāṃ paribhavān na śāthyena na māyayā mahat prāpnoti puruṣo brahma brahmaṇi vindati 19 [kapila] darśaṃ ca paurṇamāsaṃ ca agnihotraṃ ca dhīmatām cāturmasyāni caivāsaṃs teṣu yajñaḥ sanātanaḥ 20 anārambhāḥ sudhṛtayaḥ śucayo brahma saṃśritāḥ brahmaṇaiva sma te devāṃs tarpayanty amṛtaiṣiṇaḥ 21 sarvabhūtātmabhūtasya sarvabhūtāni paśyataḥ devāpi mārge muhyanti apadasya padaiṣiṇaḥ 22 caturdvāraṃ puruṣaṃ caturmukhaṃ; caturdhā cainam upayānti nindā bāhubhyāṃ vāca udarād upasthāt; teṣāṃ dvāraṃ dvārapālo bubhūset 23 nākṣair dīvyen nādadītānya vittaṃ; na vāyonīyasya śṛtaṃ pragṛhṇet kruddho na caiva prahareta dhīmāṃs; tathāsya tat pāni pādaṃ suguptam 24 nākrośam archen na mṛṣā vadec ca; na paiśunaṃ janavādaṃ ca kuryāt satyavrato mita bhāso 'pramattas; tathāsya vāg dvāram atho suguptam 25 nānāśanaḥ syān na mahāśanaḥ syād; alolupaḥ sādhubhir āgataḥ syāt yātrārtham āhāram ihādadīta; tathāsya syāj jātharī dvāraguptiḥ 26 na vīra patnīṃ vihareta nārīṃ; na cāpi nārīm anṛtāv āhvayīta bhāryā vrataṃ hy ātmani dhārayīta; tathāsya pastha dvāraguptir bhavet 27 dvārāṇi yasya sarvāṇi suguptāni manīṣiṇaḥ upastham udaraṃ bāhū vāk caturthī sa vai dvijaḥ 28 moghāny agupta dvārasya sarvāṇy eva bhavanty uta kiṃ tasya tapasā kāryaṃ kiṃ yajñena kim ātmanā 29 anuttarīya vasanam anupastīrṇa śāyinam bāhūpadhānaṃ śāmyantaṃ taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ 30 dvandvārāmeṣu sarveṣu ya eko ramate muniḥ pareṣām ananudhyāyaṃs taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ 31 yena sarvam idaṃ buddhaṃ prakṛtir vikṛtiś ca yā gatijñaḥ sarvabhūtānāṃ taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ 32 abhayaṃ sarvabhūtebhyaḥ sarveṣām abhayaṃ yataḥ sarvabhūtātmabhūto yas taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ 33 nāntarenānujānanti vedānāṃ yat kriyāphalam anujñāya ca tat sarvam anyad rocayate 'phalam 34 phalavanti ca karmāṇi vyuṣṭimanti dhruvāṇi ca viguṇāni ca paśyanti tathānaikāntikāni ca 35 guṇāś cātra sudurjñeyā jñātāś cāpi suduṣkarāḥ anuṣṭhitāś cāntavanta iti tvam anupaśyasi 36 [syū] yathā ca veda prāmānyaṃ tyāgaś ca saphalo yathā tau panthānāv ubhau vyaktau bhagavaṃs tad bravīhi me 37 [kapila] pratyakṣam iha paśyanti bhavantaḥ satpathe sthitāḥ pratyakṣaṃ tu kim atrāsti yad bhavanta upāsate 38 [syū] syūmaraśmir ahaṃ brahmañ jijñāsārtham ihāgataḥ śreyaḥ kāmaḥ pratyavocam ārjavān na vivakṣayā imaṃ ca saṃśayaṃ ghoraṃ bhagavān prabravītu me 39 pratyakṣam iha paśyanto bhavantaḥ satpathe sthitāḥ kim atra pratyakṣatamaṃ bhavanto yad upāsate anyatra tarka śāstrebhya āgamāc ca yathāgamam 40 āgamo vedavādas tu tarka śāstrāṇi cāgamaḥ yathāgamam upāsīta āgamas tatra sidhyati siddhiḥ pratyakṣarūpā ca dṛśyaty āgamaniścayāt 41 naur vāvīva nibaddhā hi srotasā sanibandhanā hriyamāṇā kathaṃ vipra kubuddhīṃs tārayiṣyati etad bravītu bhagavān upapanno 'smy adhīhi bhoḥ 42 naiva tyāgī na saṃtuṣṭo nāśoko na nirāmayaḥ na nirvivitso nāvṛttasnāpavṛtto 'sti kaś cana 43 bhavanto 'pi ca hṛṣyanti śocanti ca yathā vayam indriyārthāś ca bhavatāṃ samānāḥ sarvajantuṣu 44 evaṃ caturṇāṃ varṇānām āśramāṇāṃ pravṛttiṣu ekam ālambamānānāṃ nirnaye kiṃ nirāmayam 45 [kapila] yad yad ācarate śāstram atha sarvapravṛttiṣu yasya yatra hy anuṣṭhānaṃ tatra tatra nirāmayam 46 sarvaṃ pāvayate jñānaṃ yo jñānaṃ hy anuvartate jñānād apetya yā vṛttiḥ sā vināśayati prajāḥ 47 bhavanto jñānino nityaṃ sarvataś ca nirāgamāḥ aikātmyaṃ nāma kaś cid dhi kadā cid abhipadyate 48 śāstraṃ hy abuddhvā tattvena ke cid vādabalā janāḥ kāmadveṣābhibhūtatvād ahaṃkāravaśaṃ gatāḥ 49 yāthātathyam avijñāya śāstrāṇāṃ śāstradasyavaḥ brahma stenā nirārambhā apakva matayo 'śivāḥ 50 vaiguṇyam eva paśyanti na guṇān anuyuñjate teṣāṃ tamaḥ śarīrāṇāṃ tama eva parāyanam 51 yo yathā prakṛtir jantuḥ prakṛteḥ syād vaśānugaḥ tasya dveṣaś ca kāmaś ca krodho dambho 'nṛtaṃ madaḥ nityam evābhivartante guṇāḥ prakṛtisaṃbhavāḥ 52 etad buddhyānupaśyantaḥ saṃtyajeyuḥ śubhāśubham parāṃ gatim abhīpsanto yatayaḥ saṃyame ratāḥ 53 [ṣyū] sarvam etan mayā brahmañ śāstrataḥ parikīrtitam na hy avijñāya śātrārthaṃ pravartante pravṛttayaḥ 54 yaḥ kaś cin nyāyya ācāraḥ sarvaṃ śāstram iti śrutiḥ yad anyāyyam aśāstraṃ tad ity eṣā śrūyate śrutiḥ 55 na pravṛttir ṛte śāstrāt kā cid astīti niścayaḥ yad anyad vedavādebhyas tad aśāstram iti śrutiḥ 56 śāstrād apetaṃ paśyanti bahavo vyaktamāninaḥ śāstradoṣān na paśyanti iha cāmutra cāpare avijñāna hataprajñā hīnaprajñās tamovṛtāḥ 57 śakyaṃ tv ekena muktena kṛtakṛtyena sarvaśaḥ piṇḍa mātraṃ vyapāśritya carituṃ sarvatodiśam vedavādaṃ vyapāśritya mokṣo 'stīti prabhāsitum 58 idaṃ tu duṣkaraṃ karma kuṭumbam abhisaṃśritam dānam adhyayanaṃ yajñaḥ prajā saṃtānam ārjavam 59 yady etad evaṃ kṛtvāpi na vimokṣo 'sti kasya cit dhik kartāraṃ ca kāryaṃ ca śramaś cāyaṃ nirarthakaḥ 60 nāstikyam anyathā ca syād vedānāṃ pṛṣṭhataḥ kriyā etasyānantyam icchāmi bhagavañ śrotum añjasā 61 tathyaṃ vadasva me brahmann upasanno 'smy adhīhi bhoḥ yathā te vidito mokṣas tathecchāmy upaśikṣitum |