|
1
[षुक्र] अध्यात्मं विस्तरेणेह पुनर एव वथस्व मे यथ अध्यात्मं यदा चेथं भगवन्न ऋषिसत्तम 2 [वयास] अध्यात्मं यथ इथं तात पुरुषस्येह विथ्यते तत ते ऽहं संप्रवक्ष्यामि तस्य वयाख्याम इमां शृणु 3 भूमिर आपस तदा जयॊतिर वायुर आकाशम एव च महाभूतानि भूतानां सागरस्यॊर्मयॊ यदा 4 परसार्येह यदाङ्गानि कूर्मः संहरते पुनः तथ्वन महान्ति भूतानि यवीयःसु विकुर्वते 5 इति तन्मयम एवेथं सर्वं सदावरजङ्गमम सर्गे च परलये चैव तस्मान निर्थिश्यते तदा 6 महाभूतानि पञ्चैव सर्वभूतेषु भूतकृत अकरॊत तात वैषम्यं यस्मिन यथ अनुपश्यति 7 [षुक] अकरॊथ यच छरीरेषु कदं तथ उपलक्षयेत इन्थ्रियाणि गुणाः के चित कदं तान उपलक्षयेत 8 [वयास] एतत ते वर्तयिष्यामि यदावथ इह थर्शनम शृणु तत्त्वम इहैकाग्रॊ यदातत्त्वं यदा च तत 9 शब्थः शरॊत्रं तदा खानि तरयम आकाशसंभवम पराणश चेष्टा तदा सपर्श एते वायुगुणास तरयः 10 रूपं चक्षुर विपाकश च तरिधा जयॊतिर विधीयते रसॊ ऽद रसनं सनेहॊ गुणास तव एते तरयॊ ऽमभसाम 11 घरेयं घराणं शरीरं च भूमेर एते गुणास तरयः एतावान इन्थ्रियग्रामॊ वयाख्यातः पाञ्चभौतिकः 12 वायॊः सपर्शॊ रसॊ ऽथभ्यश च जयॊतिषॊ रूपम उच्यते आकाशप्रभवः शब्थॊ गन्धॊ भूमिगुणः समृतः 13 मनॊ बुथ्धिश च भावश च तरय एते ऽऽतमयॊनिजाः न गुणान अतिवर्तन्ते गुणेभ्यः परमा मताः 14 इन्थ्रियाणि नरे पञ्च सस्दं तु मन उच्यते सप्तमीं बुथ्धिम एवाहुः कषेत्रज्ञं पुनर अस्तमम 15 चक्षुर आलॊचनायैव संशयं कुरुते मनः बुथ्धिर अध्यवसानाय साक्षी कषेत्रज्ञ उच्यते 16 रजस तमश च सत्त्वं च तरय एते सवयॊनिजाः समाः सर्वेषु भूतेषु तथ गुणेषूपलक्षयेत 17 यदा कूर्म इहाङ्गानि परसार्य विनियच्छति एवम एवेन्थ्रिय गरामं बुथ्धिः सृष्ट्वा नियच्छति 18 यथ ऊर्ध्वं पाथतलयॊर अवाङ्मूर्ध्नश च पश्यति एतस्मिन्न एव कृत्ये वै वर्तते बुथ्धिर उत्तमा 19 गुणान नेनीयते बुथ्धिर बुथ्धिर एवेन्थ्रियाण्य अपि मनः सस्दानि सर्वाणि बुथ्ध्यभावे कुतॊ गुणाः 20 तत्र यत परीतिसंयुक्तं किं चिथ आत्मनि लक्षयेत परशान्तम इव संशुथ्धं सत्त्वं तथ उपधारयेत 21 यत तु संतापसंयुक्तं काये मनसि वा भवेत रजः परवर्तकं तत सयात सततं हारि थेहिनाम 22 यत तु संमॊह संयुक्तम अव्यक्तविषयं भवेत अप्रतर्क्यम अविज्ञेयं तमस तथ उपधार्यताम 23 परहर्षः परीतिर आनन्थः साम्यं सवस्दात्म चित्तता अकस्माथ यथि वा कस्माथ वर्तते सात्त्विकॊ गुणः 24 अभिमानॊ मृषावाथॊ लॊभॊ मॊहस तदाक्षमा लिङ्गानि रजसस तानि वर्तन्ते हेत्वहेतुतः 25 तदा मॊहः परमाथश च तन्थ्री निथ्रा परबॊधिता कदं चिथ अभिवर्तन्ते विज्ञेयास तामसा गुणाः |
1
[ṣukra] adhyātmaṃ vistareṇeha punar eva vadasva me yad adhyātmaṃ yathā cedaṃ bhagavann ṛṣisattama 2 [vyāsa] adhyātmaṃ yad idaṃ tāta puruṣasyeha vidyate tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi tasya vyākhyām imāṃ śṛṇu 3 bhūmir āpas tathā jyotir vāyur ākāśam eva ca mahābhūtāni bhūtānāṃ sāgarasyormayo yathā 4 prasāryeha yathāṅgāni kūrmaḥ saṃharate punaḥ tadvan mahānti bhūtāni yavīyaḥsu vikurvate 5 iti tanmayam evedaṃ sarvaṃ sthāvarajaṅgamam sarge ca pralaye caiva tasmān nirdiśyate tathā 6 mahābhūtāni pañcaiva sarvabhūteṣu bhūtakṛt akarot tāta vaiṣamyaṃ yasmin yad anupaśyati 7 [ṣuka] akarod yac charīreṣu kathaṃ tad upalakṣayet indriyāṇi guṇāḥ ke cit kathaṃ tān upalakṣayet 8 [vyāsa] etat te vartayiṣyāmi yathāvad iha darśanam śṛṇu tattvam ihaikāgro yathātattvaṃ yathā ca tat 9 śabdaḥ śrotraṃ tathā khāni trayam ākāśasaṃbhavam prāṇaś ceṣṭā tathā sparśa ete vāyuguṇās trayaḥ 10 rūpaṃ cakṣur vipākaś ca tridhā jyotir vidhīyate raso 'tha rasanaṃ sneho guṇās tv ete trayo 'mbhasām 11 ghreyaṃ ghrāṇaṃ śarīraṃ ca bhūmer ete guṇās trayaḥ etāvān indriyagrāmo vyākhyātaḥ pāñcabhautikaḥ 12 vāyoḥ sparśo raso 'dbhyaś ca jyotiṣo rūpam ucyate ākāśaprabhavaḥ śabdo gandho bhūmiguṇaḥ smṛtaḥ 13 mano buddhiś ca bhāvaś ca traya ete ''tmayonijāḥ na guṇān ativartante guṇebhyaḥ paramā matāḥ 14 indriyāṇi nare pañca sasthaṃ tu mana ucyate saptamīṃ buddhim evāhuḥ kṣetrajñaṃ punar astamam 15 cakṣur ālocanāyaiva saṃśayaṃ kurute manaḥ buddhir adhyavasānāya sākṣī kṣetrajña ucyate 16 rajas tamaś ca sattvaṃ ca traya ete svayonijāḥ samāḥ sarveṣu bhūteṣu tad guṇeṣūpalakṣayet 17 yathā kūrma ihāṅgāni prasārya viniyacchati evam evendriya grāmaṃ buddhiḥ sṛṣṭvā niyacchati 18 yad ūrdhvaṃ pādatalayor avāṅmūrdhnaś ca paśyati etasminn eva kṛtye vai vartate buddhir uttamā 19 guṇān nenīyate buddhir buddhir evendriyāṇy api manaḥ sasthāni sarvāṇi buddhyabhāve kuto guṇāḥ 20 tatra yat prītisaṃyuktaṃ kiṃ cid ātmani lakṣayet praśāntam iva saṃśuddhaṃ sattvaṃ tad upadhārayet 21 yat tu saṃtāpasaṃyuktaṃ kāye manasi vā bhavet rajaḥ pravartakaṃ tat syāt satataṃ hāri dehinām 22 yat tu saṃmoha saṃyuktam avyaktaviṣayaṃ bhavet apratarkyam avijñeyaṃ tamas tad upadhāryatām 23 praharṣaḥ prītir ānandaḥ sāmyaṃ svasthātma cittatā akasmād yadi vā kasmād vartate sāttviko guṇaḥ 24 abhimāno mṛṣāvādo lobho mohas tathākṣamā liṅgāni rajasas tāni vartante hetvahetutaḥ 25 tathā mohaḥ pramādaś ca tandrī nidrā prabodhitā kathaṃ cid abhivartante vijñeyās tāmasā guṇāḥ |