|
1
[वयास] पृच्छतस तव सत पुत्र यदावथ इह तत्त्वतः सांख्यन्यायेन संयुक्तं यथ एतत कीर्तितं मया 2 यॊगकृत्यं तु ते कृत्स्नं वर्तयिष्यामि तच छृणु एकत्वं बुथ्धिमनसॊर इन्थ्रियाणां च सर्वशः आत्मनॊ धयायिनस तात जञानम एतथ अनुत्तमम 3 तथ एतथ उपशान्तेन थान्तेनाध्यात्म शीलिना आत्मारामेण बुथ्धेन बॊथ्धव्यं शुचि कर्मणा 4 यॊगथॊषान समुच्छिथ्य पञ्च यान कवयॊ विथुः कामं करॊधं च लॊभं च भयं सवप्नं च पञ्चमम 5 करॊधं शमेन जयति कामं संकल्पवर्जनात सत्त्वसंसेवनाथ धीरॊ निथ्राम उच्छेत्तुम अर्हति 6 धृत्या शिश्नॊथरं रक्षेत पाणि पाथं च चक्षुषा चक्षुः शरॊत्रे च मनसा मनॊ वाचं च कर्मणा 7 अप्रमाथाथ भयं जह्याल लॊभं पराज्ञॊपसेवनात एवम एतान यॊगथॊषाञ जयेन नित्यम अतन्थ्रितः 8 अग्नींश च बराह्मणांश चार्चेथ थेवताः परनमेत च वर्जयेथ रुषितां वाचं हिंसा युक्तां मनॊऽनुगाम 9 बरह्मतेजॊमयं शुक्रं यस्य सर्वम इथं रसः एकस्य भूतं भूतस्य थवयं सदावरजङ्गमम 10 धयानम अध्ययनं थानं सत्यं हरीर आर्जवं कषमा शौचम आहारसंशुथ्धिर इन्थ्रियाणां च निग्रहः 11 एतैर विवर्धते तेजः पाप्मानं चापकर्षति सिध्यन्ति चास्य सर्वार्दा विज्ञानं च परवर्तते 12 समः सर्वेषु भूतेषु लब्धालब्धेन वर्तयन धूतपाप्मा तु तेजस्वी लघ्व आहारॊ जितेन्थ्रियः कामक्रॊधौ वशे कृत्वा निनीसेथ बरह्मणः पथम 13 मनसश चेन्थ्रियाणां च कृत्वैकाग्र्यं समाहितः पराग रात्रापररात्रेषु धारयेन मन आत्मना 14 जन्तॊः पञ्चेन्थ्रियस्यास्य यथ एकं छिथ्रम इन्थ्रियम ततॊ ऽसय सरवति परज्ञा थृतेः पाथाथ इवॊथकम 15 मनस तु पूर्वम आथथ्यात कुमीनान इव मत्स्यहा ततः शरॊत्रं ततश चक्षुर जिह्वां घराणं च यॊगवित 16 तत एतानि संयम्य मनसि सदापयेथ यतिः तदैवापॊह्य संकल्पान मनॊ हय आत्मनि धारयेत 17 पञ्च जञानेन संधाय मनसि सदापयेथ यतिः यथैतान्य अवतिष्ठन्ते मनः सस्दानि चात्मनि परसीथन्ति च संस्दाय तथा बरह्म परकाशते 18 विधूम इव थीप्तार्चिर आथित्य इव थीप्तिमान वैथ्युतॊ ऽगनिर इवाकाशे पश्यत्य आत्मानम आत्मना सर्वं च तत्र सर्वत्र वयापकत्वाच च थृश्यते 19 तं पश्यन्ति महात्मानॊ बराह्मणा ये मनीषिणः धृतिमन्तॊ महाप्राज्ञाः सर्वभूतहिते रताः 20 एवं परिमितं कालम आचरन संशितव्रतः आसीनॊ हि रहस्य एकॊ गच्छेथ अक्षरसात्म्यताम 21 परमॊहॊ भरम आवर्तॊ घराणश्रवण थर्शने अथ्भुतानि रसस्पर्शे शीतॊष्णे मारुताकृतिः 22 परतिभाम उपसर्गांश चाप्य उपसंगृह्य यॊगतः तांस तत्त्वविथ अनाथृत्य सवात्मनैव निवर्तयेत 23 कुर्यात परिचयं यॊगे तैकाल्यं नियतॊ मुनिः गिरिशृङ्गे तदा चैत्ये वृक्षाग्रेषु च यॊजजेत 24 संनियम्येन्थ्रियग्राहं गॊष्ठे भान्थ मना इव एकाग्रश चिन्तयेन नित्यं यॊगान नॊथ्वेजयेन मनः 25 येनॊपायेन शक्येत संनियन्तुं चलं मनः तं तं युक्तॊ निषेवेत न चैव विचलेत ततः 26 शून्या गिरिगुहाश चैव थेवतायतनानि च शून्यागाराणि चैकाग्रॊ निवासार्दम उपक्रमेत 27 नाभिष्वजेत परं वाचा कर्मणा मनसापि वा उपेक्षकॊ यताहारॊ लब्धालब्धे समॊ भवेत 28 यश चैनम अभिनन्थेत यश चैनम अपवाथयेत समस तयॊश चाप्य उभयॊर नाभिध्यायेच छुभाशुभम 29 न परहृष्येत लाभेषु नालाभेषु च चिन्तयेत समः सर्वेषु भूतेषु सधर्मा मातरिश्वनः 30 एवं सर्वात्मनः साधॊः सर्वत्र समथर्शिनः सॊ मासान नित्ययुक्तस्य शब्थव्रह्मातिवर्तते 31 वेथनार्ताः परजा थृष्ट्वा समलॊक्षाश्म काञ्चनः एतस्मिन निरतॊ मार्गे विरमेन न विमॊहितः 32 अपि वर्णाव अकृष्टस तु नारी वा धर्मकाङ्क्षिणी ताव अप्य एतेन मार्गेण गच्छेतां परमां गतिम 33 अजं पुराणम अजरं सनातनं; यथ इन्थ्रियैर उपलभते नरॊ ऽचलः अनॊर अनीयॊ महतॊ महत्तरं; तथात्मना पश्यति युक्तात्मवान 34 इथं महर्षेर वचनं महात्मनॊ; यदावथ उक्तं मनसानुथृश्य च अवेक्ष्य चेयात परमेष्ठि सात्म्यतां; परयान्ति यां भूतगतिं मनीषिणः |
1
[vyāsa] pṛcchatas tava sat putra yathāvad iha tattvataḥ sāṃkhyanyāyena saṃyuktaṃ yad etat kīrtitaṃ mayā 2 yogakṛtyaṃ tu te kṛtsnaṃ vartayiṣyāmi tac chṛṇu ekatvaṃ buddhimanasor indriyāṇāṃ ca sarvaśaḥ ātmano dhyāyinas tāta jñānam etad anuttamam 3 tad etad upaśāntena dāntenādhyātma śīlinā ātmārāmeṇa buddhena boddhavyaṃ śuci karmaṇā 4 yogadoṣān samucchidya pañca yān kavayo viduḥ kāmaṃ krodhaṃ ca lobhaṃ ca bhayaṃ svapnaṃ ca pañcamam 5 krodhaṃ śamena jayati kāmaṃ saṃkalpavarjanāt sattvasaṃsevanād dhīro nidrām ucchettum arhati 6 dhṛtyā śiśnodaraṃ rakṣet pāṇi pādaṃ ca cakṣuṣā cakṣuḥ śrotre ca manasā mano vācaṃ ca karmaṇā 7 apramādād bhayaṃ jahyāl lobhaṃ prājñopasevanāt evam etān yogadoṣāñ jayen nityam atandritaḥ 8 agnīṃś ca brāhmaṇāṃś cārced devatāḥ pranameta ca varjayed ruṣitāṃ vācaṃ hiṃsā yuktāṃ mano'nugām 9 brahmatejomayaṃ śukraṃ yasya sarvam idaṃ rasaḥ ekasya bhūtaṃ bhūtasya dvayaṃ sthāvarajaṅgamam 10 dhyānam adhyayanaṃ dānaṃ satyaṃ hrīr ārjavaṃ kṣamā śaucam āhārasaṃśuddhir indriyāṇāṃ ca nigrahaḥ 11 etair vivardhate tejaḥ pāpmānaṃ cāpakarṣati sidhyanti cāsya sarvārthā vijñānaṃ ca pravartate 12 samaḥ sarveṣu bhūteṣu labdhālabdhena vartayan dhūtapāpmā tu tejasvī laghv āhāro jitendriyaḥ kāmakrodhau vaśe kṛtvā ninīsed brahmaṇaḥ padam 13 manasaś cendriyāṇāṃ ca kṛtvaikāgryaṃ samāhitaḥ prāg rātrāpararātreṣu dhārayen mana ātmanā 14 jantoḥ pañcendriyasyāsya yad ekaṃ chidram indriyam tato 'sya sravati prajñā dṛteḥ pādād ivodakam 15 manas tu pūrvam ādadyāt kumīnān iva matsyahā tataḥ śrotraṃ tataś cakṣur jihvāṃ ghrāṇaṃ ca yogavit 16 tata etāni saṃyamya manasi sthāpayed yatiḥ tathaivāpohya saṃkalpān mano hy ātmani dhārayet 17 pañca jñānena saṃdhāya manasi sthāpayed yatiḥ yadaitāny avatiṣṭhante manaḥ sasthāni cātmani prasīdanti ca saṃsthāya tadā brahma prakāśate 18 vidhūma iva dīptārcir āditya iva dīptimān vaidyuto 'gnir ivākāśe paśyaty ātmānam ātmanā sarvaṃ ca tatra sarvatra vyāpakatvāc ca dṛśyate 19 taṃ paśyanti mahātmāno brāhmaṇā ye manīṣiṇaḥ dhṛtimanto mahāprājñāḥ sarvabhūtahite ratāḥ 20 evaṃ parimitaṃ kālam ācaran saṃśitavrataḥ āsīno hi rahasy eko gacched akṣarasātmyatām 21 pramoho bhrama āvarto ghrāṇaśravaṇa darśane adbhutāni rasasparśe śītoṣṇe mārutākṛtiḥ 22 pratibhām upasargāṃś cāpy upasaṃgṛhya yogataḥ tāṃs tattvavid anādṛtya svātmanaiva nivartayet 23 kuryāt paricayaṃ yoge taikālyaṃ niyato muniḥ giriśṛṅge tathā caitye vṛkṣāgreṣu ca yojajet 24 saṃniyamyendriyagrāhaṃ goṣṭhe bhānda manā iva ekāgraś cintayen nityaṃ yogān nodvejayen manaḥ 25 yenopāyena śakyeta saṃniyantuṃ calaṃ manaḥ taṃ taṃ yukto niṣeveta na caiva vicalet tataḥ 26 śūnyā giriguhāś caiva devatāyatanāni ca śūnyāgārāṇi caikāgro nivāsārtham upakramet 27 nābhiṣvajet paraṃ vācā karmaṇā manasāpi vā upekṣako yatāhāro labdhālabdhe samo bhavet 28 yaś cainam abhinandeta yaś cainam apavādayet samas tayoś cāpy ubhayor nābhidhyāyec chubhāśubham 29 na prahṛṣyeta lābheṣu nālābheṣu ca cintayet samaḥ sarveṣu bhūteṣu sadharmā mātariśvanaḥ 30 evaṃ sarvātmanaḥ sādhoḥ sarvatra samadarśinaḥ so māsān nityayuktasya śabdavrahmātivartate 31 vedanārtāḥ prajā dṛṣṭvā samalokṣāśma kāñcanaḥ etasmin nirato mārge viramen na vimohitaḥ 32 api varṇāv akṛṣṭas tu nārī vā dharmakāṅkṣiṇī tāv apy etena mārgeṇa gacchetāṃ paramāṃ gatim 33 ajaṃ purāṇam ajaraṃ sanātanaṃ; yad indriyair upalabhate naro 'calaḥ anor anīyo mahato mahattaraṃ; tadātmanā paśyati yuktātmavān 34 idaṃ maharṣer vacanaṃ mahātmano; yathāvad uktaṃ manasānudṛśya ca avekṣya ceyāt parameṣṭhi sātmyatāṃ; prayānti yāṃ bhūtagatiṃ manīṣiṇaḥ |