|
1
[युधिस्दिर] ईहमानः समारम्भान यथि नासाथयेथ धनम धनतृष्णाभिभूतश च किं कुर्वन सुखम आप्नुयात 2 [भीस्म] सर्वसाम्यम अनायासः सत्यवाक्यं च भारत निर्वेथश चाविवित्सा च यस्य सयात स सुखी नरः 3 एतान्य एव पथान्य आहुः पञ्च वृथ्धाः परशान्तये एष सवर्गश च धर्मश च सुखं चानुत्तमं सताम 4 अत्राप्य उथाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम निर्वेथान मङ्किना गीतं तन निबॊध युधिष्ठिर 5 ईहमानॊ धनं मङ्किर भग्नेहश च पुनः पुनः केन चिथ धनशेषेण करीतवान थम्य गॊयुगम 6 सुसंबथ्धौ तु तौ थम्यौ थमनायाभिनिःसृतौ आसीनम उष्ट्रं मध्येन सहसैवाभ्यधावताम 7 तयॊः संप्राप्तयॊर उष्ट्रः सकन्धथेशम अमर्षणः उत्दायॊत्क्षिप्य तौ थम्यौ परससार महाजवः 8 हरियमाणौ तु तौ थम्यौ तेनॊष्ट्रेण परमादिना मरियमाणौ च संप्रेक्ष्य मङ्किस तत्राब्रवीथ इथम 9 न चैवाविहितं शक्यं थक्षेणापीहितुं धनम युक्तेन शरथ्धया सम्यग ईहां समनुतिष्ठता 10 कृतस्य पूर्वं चानर्दैर युक्तस्याप्य अनुतिष्ठतः इमं पश्यत संगत्या मम थैवम उपप्लवम 11 उथ्यम्यॊथ्यम्य मे थम्यौ विषमेनेव गच्छति उत्क्षिप्य काकतालीयम उन्मादेनेव जम्बुकः 12 मनी वॊष्ट्रस्य लम्बेते परियौ वत्सतरौ मम शुथ्धं हि थैवम एवेथम अतॊ नैवास्ति पौरुषम 13 यथि वाप्य उपपथ्येत पौरुषं नाम कर्हि चित अन्विष्यमाणं तथ अपि थैवम एवावतिष्ठते 14 तस्मान निर्वेथ एवेह गन्तव्यः सुखम ईप्सता सुखं सवपिति निर्विण्णॊ निराशश चार्दसाधने 15 अहॊ सम्यक शुकेनॊक्तं सर्वतः परिमुच्यता परतिष्ठता महारण्यं जनकस्य निवेशनात 16 यः कामान पराप्नुयात सर्वान यश चैनान केवलांस तयजेत परापनात सर्वकामानां परित्यागॊ विशिष्यते 17 नान्तं सर्वविवित्सानां गतपूर्वॊ ऽसति कश चन शरीरे जीविते चैव तृष्णा मन्थस्य वर्धते 18 निवर्तस्व विवित्साभ्यः शाम्य निर्विथ्य मामक असकृच चासि निकृतॊ न च निर्विथ्यसे तनॊ 19 यथि नाहं विनाश्यस ते यथ्य एवं रमसे मया मा मां यॊजय लॊभेन वृदा तवं वित्तकामुक 20 संचितं संचितं थरव्यं नष्टं तव पुनः पुनः कथा विमॊक्ष्यसे मूढ धनेहां धनकामुक 21 अहॊ नु मम बालिश्यं यॊ ऽहं करीथनकस तव किं नैव जातु पुरुषः परेषां परेष्यताम इयात 22 न पूर्वे नापरे जातु कामानाम अन्तम आप्नुवन तयक्त्वा सर्वसमारम्भान परतिबुथ्धॊ ऽसमि जागृमि 23 नूनं ते हृथयं कामवज्र सारमयं थृधम यथ अनर्दशताविष्टं शतधा न विथीर्यते 24 तयजामि कामत्वां चैव यच च किं चित परियं तव तवाहं सुखम अन्विच्छन्न आत्मन्य उपलभे सुखम 25 कामजानामि ते मूलं संकल्पात किल जायसे न तवां संकल्पयिष्यामि समूलॊ न भविष्यति 26 ईहा धनस्य न सुखा लब्ध्वा चिन्ता च भूयसी लब्धानाशॊ यदा मृत्युर लब्धं भवति वा न वा 27 परेत्य यॊ न लभते ततॊ थुःखतरं नु किम न च तुष्यति लब्धेन भूय एव च मार्गति 28 अनुतर्षुल एवार्दः सवाथु गाङ्गम इवॊथकम मथ विलापनम एतत तु परतिबुथ्धॊ ऽसमि संत्यज 29 य इमं मामकं थेहं भूतग्रामः समाश्रितः स यात्व इतॊ यदाकामं वसतां वा यदासुखम 30 न युष्मास्व इह मे परीतिः कामलॊभानुसारिषु तस्माथ उत्सृज्य सर्वान वः सत्यम एवाश्रयाम्य अहम 31 सर्वभूतान्य अहं थेहे पश्यन मनसि चात्मनः यॊगे बुथ्धिं शरुते सत्त्वं मनॊ बरह्मणि धारयन 32 विहरिष्याम्य अनासक्तः सुखी लॊकान निरामयः यदा मा तवं पुनर नैवं थुःखेषु परनिधास्यसि 33 तवया हि मे परनुन्नस्य गतिर अन्या न विथ्यते तृष्णा शॊकश्रमाणां हि तवं कामप्रभवः सथा 34 धननाशॊ ऽधिकं थुःखं मन्ये सर्वमहत्तरम जञातयॊ हय अवमन्यन्ते मित्राणि च धनच्युतम 35 अवज्ञान सहस्रैस तु थॊषाः कस्ततराधने धने सुखकला या च सापि थुःखैर विधीयते 36 धनम अस्येति पुरुषं पुरा निघ्नन्ति थस्यवः कलिश्यन्ति विविधैर थन्थैर नित्यम उथ्वेजयन्ति च 37 मन्थलॊलुपता थुःखम इति बुथ्धिं चिरान मया यथ यथ आलम्बसे कामतत तथ एवानुरुध्यसे 38 अतत्त्वज्ञॊ ऽसि बालश च थुस्तॊषॊ ऽपूरणॊ ऽनलः नैव तवं वेत्द सुलभं नैव तवं वेत्द थुर्लभम 39 पातालम इव थुष्पूरॊ मां थुःखैर यॊक्तुम इच्छसि नाहम अथ्य समावेष्टुं शक्यः कामपुनस तवया 40 निर्वेथम अहम आसाथ्य थरव्यनाशाथ यथृच्छया निर्वृतिं परमां पराप्य नाथ्य कामान विचिन्तये 41 अतिक्लेशान सहामीह नाहं बुध्याम्य अबुथ्धिमान निकृतॊ धननाशेन शये सर्वाङ्गविज्वरः 42 परित्यजामि कामत्वां हित्वा सर्वमनॊगतीः न तवं मया पुनः कामनस्यॊतेनेव रंस्यसे 43 कषमिष्ये ऽकषममाणानां न हिंसिष्ये च हिंसितः थवेष्य मुक्तः परियं वक्ष्याम्य अनाथृत्य तथ अप्रियम 44 तृप्तः सवस्देन्थ्रियॊ नित्यं यदा लब्धेन वर्तयन न सकामं करिष्यामि तवाम अहं शत्रुम आत्मनः 45 निर्वेथं निर्वृतिं तृप्तिं शान्तिं सत्यं थमं कषमाम सर्वभूतथयां चैव विथ्धि मां शरणागतम 46 तस्मात कामश च लॊभश च तृष्णा कार्पण्यम एव च तयजन्तु मां परतिष्ठन्तं सत्त्वस्दॊ हय अस्मि सांप्रतम 47 परहाय कामं लॊभं च करॊधं पारुष्यम एव च नाथ्य लॊभवशं पराप्तॊ थुःखं पराप्स्याम्य अनात्मवान 48 यथ यत तयजति कामानां तत सुखस्याभिपूर्यते कामस्य वशगॊ नित्यं थुःखम एव परपथ्यते 49 कामान वयुथस्य धुनुते यत किं चित पुरुषॊ रजः कामक्रॊधॊथ्भवं थुःखम अह्रीर अरतिर एव च 50 एष बरह्म परविष्टॊ ऽहं गरीस्मे शीतम इव हरथम शाम्यामि परिनिर्वामि सुखम आसे च केवलम 51 यच च कामसुखं लॊके यच च थिव्यं महत सुखम तृष्णा कषयसुखस्यैते नार्हतः सॊथशीं कलाम 52 आत्मना सप्तमं कामं हत्वा शत्रुम इवॊत्तमम पराप्यावध्यं बरह्म पुरं राजेव सयाम अहं सुखी 53 एतां बुथ्धिं समास्दाय मङ्किर निर्वेथम आगतः सर्वान कामान परित्यज्य पराप्य बरह्म महत सुखम 54 थम्य नाश कृते मङ्किर अमरत्वं किलागमत अछिनत काममूलं स तेन पराप महत सुखम 55 अत्राप्य उथाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम गीतं विथेहराजेन जनकेन परशाम्यता 56 अनन्तं बत मे वित्तं यस्य मे नास्ति किं चन मिदिलायां परथीप्तायां न मे थह्यति किं चन 57 अत्रैवॊथाहरन्तीमं बॊध्यस्य पथसंचयम निर्वेथं परति विन्यस्तं परतिबॊध युधिष्ठिर 58 बॊध्यं थान्तम ऋषिं राजा नहुषः पर्यपृच्छत निर्वेथाच छान्तिम आपन्नं शान्तं परज्ञान तर्पितम 59 उपथेशं महाप्राज्ञ शमस्यॊपथिशस्व मे कां बुथ्धिं समनुध्याय शान्तश चरसि निर्वृतः 60 [बॊध्य] उपथेशेन वर्तामि नानुशास्मीह कं चन लक्षणं तस्य वक्ष्ये ऽहं तत सवयं परविमृश्यताम 61 पिङ्गला कुररः सर्पः सारङ्गान्वेषणं वने इषुकारः कुमारी च स एते गुरवॊ मम |
1
[yudhisthira] īhamānaḥ samārambhān yadi nāsādayed dhanam dhanatṛṣṇābhibhūtaś ca kiṃ kurvan sukham āpnuyāt 2 [bhīsma] sarvasāmyam anāyāsaḥ satyavākyaṃ ca bhārata nirvedaś cāvivitsā ca yasya syāt sa sukhī naraḥ 3 etāny eva padāny āhuḥ pañca vṛddhāḥ praśāntaye eṣa svargaś ca dharmaś ca sukhaṃ cānuttamaṃ satām 4 atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam nirvedān maṅkinā gītaṃ tan nibodha yudhiṣṭhira 5 īhamāno dhanaṃ maṅkir bhagnehaś ca punaḥ punaḥ kena cid dhanaśeṣeṇa krītavān damya goyugam 6 susaṃbaddhau tu tau damyau damanāyābhiniḥsṛtau āsīnam uṣṭraṃ madhyena sahasaivābhyadhāvatām 7 tayoḥ saṃprāptayor uṣṭraḥ skandhadeśam amarṣaṇaḥ utthāyotkṣipya tau damyau prasasāra mahājavaḥ 8 hriyamāṇau tu tau damyau tenoṣṭreṇa pramāthinā mriyamāṇau ca saṃprekṣya maṅkis tatrābravīd idam 9 na caivāvihitaṃ śakyaṃ dakṣeṇāpīhituṃ dhanam yuktena śraddhayā samyag īhāṃ samanutiṣṭhatā 10 kṛtasya pūrvaṃ cānarthair yuktasyāpy anutiṣṭhataḥ imaṃ paśyata saṃgatyā mama daivam upaplavam 11 udyamyodyamya me damyau viṣameneva gacchati utkṣipya kākatālīyam unmātheneva jambukaḥ 12 manī voṣṭrasya lambete priyau vatsatarau mama śuddhaṃ hi daivam evedam ato naivāsti pauruṣam 13 yadi vāpy upapadyeta pauruṣaṃ nāma karhi cit anviṣyamāṇaṃ tad api daivam evāvatiṣṭhate 14 tasmān nirveda eveha gantavyaḥ sukham īpsatā sukhaṃ svapiti nirviṇṇo nirāśaś cārthasādhane 15 aho samyak śukenoktaṃ sarvataḥ parimucyatā pratiṣṭhatā mahāraṇyaṃ janakasya niveśanāt 16 yaḥ kāmān prāpnuyāt sarvān yaś cainān kevalāṃs tyajet prāpanāt sarvakāmānāṃ parityāgo viśiṣyate 17 nāntaṃ sarvavivitsānāṃ gatapūrvo 'sti kaś cana śarīre jīvite caiva tṛṣṇā mandasya vardhate 18 nivartasva vivitsābhyaḥ śāmya nirvidya māmaka asakṛc cāsi nikṛto na ca nirvidyase tano 19 yadi nāhaṃ vināśyas te yady evaṃ ramase mayā mā māṃ yojaya lobhena vṛthā tvaṃ vittakāmuka 20 saṃcitaṃ saṃcitaṃ dravyaṃ naṣṭaṃ tava punaḥ punaḥ kadā vimokṣyase mūḍha dhanehāṃ dhanakāmuka 21 aho nu mama bāliśyaṃ yo 'haṃ krīdanakas tava kiṃ naiva jātu puruṣaḥ pareṣāṃ preṣyatām iyāt 22 na pūrve nāpare jātu kāmānām antam āpnuvan tyaktvā sarvasamārambhān pratibuddho 'smi jāgṛmi 23 nūnaṃ te hṛdayaṃ kāmavajra sāramayaṃ dṛdham yad anarthaśatāviṣṭaṃ śatadhā na vidīryate 24 tyajāmi kāmatvāṃ caiva yac ca kiṃ cit priyaṃ tava tavāhaṃ sukham anvicchann ātmany upalabhe sukham 25 kāmajānāmi te mūlaṃ saṃkalpāt kila jāyase na tvāṃ saṃkalpayiṣyāmi samūlo na bhaviṣyati 26 īhā dhanasya na sukhā labdhvā cintā ca bhūyasī labdhānāśo yathā mṛtyur labdhaṃ bhavati vā na vā 27 paretya yo na labhate tato duḥkhataraṃ nu kim na ca tuṣyati labdhena bhūya eva ca mārgati 28 anutarṣula evārthaḥ svādu gāṅgam ivodakam mad vilāpanam etat tu pratibuddho 'smi saṃtyaja 29 ya imaṃ māmakaṃ dehaṃ bhūtagrāmaḥ samāśritaḥ sa yātv ito yathākāmaṃ vasatāṃ vā yathāsukham 30 na yuṣmāsv iha me prītiḥ kāmalobhānusāriṣu tasmād utsṛjya sarvān vaḥ satyam evāśrayāmy aham 31 sarvabhūtāny ahaṃ dehe paśyan manasi cātmanaḥ yoge buddhiṃ śrute sattvaṃ mano brahmaṇi dhārayan 32 vihariṣyāmy anāsaktaḥ sukhī lokān nirāmayaḥ yathā mā tvaṃ punar naivaṃ duḥkheṣu pranidhāsyasi 33 tvayā hi me pranunnasya gatir anyā na vidyate tṛṣṇā śokaśramāṇāṃ hi tvaṃ kāmaprabhavaḥ sadā 34 dhananāśo 'dhikaṃ duḥkhaṃ manye sarvamahattaram jñātayo hy avamanyante mitrāṇi ca dhanacyutam 35 avajñāna sahasrais tu doṣāḥ kastatarādhane dhane sukhakalā yā ca sāpi duḥkhair vidhīyate 36 dhanam asyeti puruṣaṃ purā nighnanti dasyavaḥ kliśyanti vividhair dandair nityam udvejayanti ca 37 mandalolupatā duḥkham iti buddhiṃ cirān mayā yad yad ālambase kāmatat tad evānurudhyase 38 atattvajño 'si bālaś ca dustoṣo 'pūraṇo 'nalaḥ naiva tvaṃ vettha sulabhaṃ naiva tvaṃ vettha durlabham 39 pātālam iva duṣpūro māṃ duḥkhair yoktum icchasi nāham adya samāveṣṭuṃ śakyaḥ kāmapunas tvayā 40 nirvedam aham āsādya dravyanāśād yadṛcchayā nirvṛtiṃ paramāṃ prāpya nādya kāmān vicintaye 41 atikleśān sahāmīha nāhaṃ budhyāmy abuddhimān nikṛto dhananāśena śaye sarvāṅgavijvaraḥ 42 parityajāmi kāmatvāṃ hitvā sarvamanogatīḥ na tvaṃ mayā punaḥ kāmanasyoteneva raṃsyase 43 kṣamiṣye 'kṣamamāṇānāṃ na hiṃsiṣye ca hiṃsitaḥ dveṣya muktaḥ priyaṃ vakṣyāmy anādṛtya tad apriyam 44 tṛptaḥ svasthendriyo nityaṃ yathā labdhena vartayan na sakāmaṃ kariṣyāmi tvām ahaṃ śatrum ātmanaḥ 45 nirvedaṃ nirvṛtiṃ tṛptiṃ śāntiṃ satyaṃ damaṃ kṣamām sarvabhūtadayāṃ caiva viddhi māṃ śaraṇāgatam 46 tasmāt kāmaś ca lobhaś ca tṛṣṇā kārpaṇyam eva ca tyajantu māṃ pratiṣṭhantaṃ sattvastho hy asmi sāṃpratam 47 prahāya kāmaṃ lobhaṃ ca krodhaṃ pāruṣyam eva ca nādya lobhavaśaṃ prāpto duḥkhaṃ prāpsyāmy anātmavān 48 yad yat tyajati kāmānāṃ tat sukhasyābhipūryate kāmasya vaśago nityaṃ duḥkham eva prapadyate 49 kāmān vyudasya dhunute yat kiṃ cit puruṣo rajaḥ kāmakrodhodbhavaṃ duḥkham ahrīr aratir eva ca 50 eṣa brahma praviṣṭo 'haṃ grīsme śītam iva hradam śāmyāmi parinirvāmi sukham āse ca kevalam 51 yac ca kāmasukhaṃ loke yac ca divyaṃ mahat sukham tṛṣṇā kṣayasukhasyaite nārhataḥ sodaśīṃ kalām 52 ātmanā saptamaṃ kāmaṃ hatvā śatrum ivottamam prāpyāvadhyaṃ brahma puraṃ rājeva syām ahaṃ sukhī 53 etāṃ buddhiṃ samāsthāya maṅkir nirvedam āgataḥ sarvān kāmān parityajya prāpya brahma mahat sukham 54 damya nāśa kṛte maṅkir amaratvaṃ kilāgamat achinat kāmamūlaṃ sa tena prāpa mahat sukham 55 atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam gītaṃ videharājena janakena praśāmyatā 56 anantaṃ bata me vittaṃ yasya me nāsti kiṃ cana mithilāyāṃ pradīptāyāṃ na me dahyati kiṃ cana 57 atraivodāharantīmaṃ bodhyasya padasaṃcayam nirvedaṃ prati vinyastaṃ pratibodha yudhiṣṭhira 58 bodhyaṃ dāntam ṛṣiṃ rājā nahuṣaḥ paryapṛcchata nirvedāc chāntim āpannaṃ śāntaṃ prajñāna tarpitam 59 upadeśaṃ mahāprājña śamasyopadiśasva me kāṃ buddhiṃ samanudhyāya śāntaś carasi nirvṛtaḥ 60 [bodhya] upadeśena vartāmi nānuśāsmīha kaṃ cana lakṣaṇaṃ tasya vakṣye 'haṃ tat svayaṃ pravimṛśyatām 61 piṅgalā kuraraḥ sarpaḥ sāraṅgānveṣaṇaṃ vane iṣukāraḥ kumārī ca sa ete guravo mama |