|
1
[य] सवाध्यायकृतयत्नस्य बराह्मणस्य पितामह धर्मकामस्य धर्मात्मन किं नु शरेय इहॊच्यते 2 बहुधा धर्शने लॊके शरेयॊ यथ इह मन्यसे अस्मिँल लॊके परे चैव तन मे बरूहि पितामह 3 महान अयं धर्मपदॊ बहुशाखश च भारत किं सविथ एवेह धर्माणाम अनुष्ठेयतमं मतम 4 धर्मस्य महतॊ राजन बहुशाखस्य तत्त्वतः यन मूलं परमं तात तत सर्वं बरूह्य अतन्थ्रितः 5 [भ] हन्त ते कदयिष्यामि येन शरेयः परपत्स्यसे पीत्वामृतम इव पराज्ञॊ जञानतृप्तॊ भविष्यसि 6 धर्मस्य विधयॊ नैके ते ते परॊक्ता महर्षिभिः सवं सवं विज्ञानम आश्रित्य थमस तेषां परायणम 7 थमं निःश्रेयसं पराहुर वृथ्धा निश्चयथर्शिनः बराह्मणस्य विशेषेण थमॊ धर्मः सनातनः 8 नाथान्तस्य करिया सिथ्धिर यदावथ उपलभ्यते थमॊ थानं तदा यज्ञान अधीतं चातिवर्तते 9 थमस तेजॊ वर्धयति पवित्रं च थमः परम विपाप्मा तेजसा युक्तः पुरुषॊ विन्थते महत 10 थमेन सथृशं धर्मं नान्यं लॊकेषु शुश्रुम थमॊ हि परमॊ लॊके परशस्तः सर्वधर्मिणाम 11 परेत्य चापि मनुष्येन्थ्र परमं विन्थते सुखम थमेन हि समायुक्तॊ महान्तं धर्मम अश्नुते 12 सुखं थान्तः परस्वपिति सुखं च परतिबुध्यते सुखं पर्येति लॊकांश च मनश चास्य परसीथति 13 अथान्तः पुरुषः कलेशम अभीक्ष्णं परतिपथ्यते अनर्दांश च बहून अन्यान परसृजत्य आत्मथॊषजान 14 आश्रमेषु चतुर्ष्व आहुर थमम एवॊत्तमं वरतम तस्य लिङ्गानि वक्ष्यामि येषां समुथयॊ थमः 15 कषमा धृतिर अहिंसा च समता सत्यम आर्जवम इन्थ्रियावजयॊ थाक्ष्यं मार्थवं हरीर अचापलम 16 अकार्पण्यम असंरम्भः संतॊषः परियवाथिता अविवित्सानसूया चाप्य एषां समुथयॊ थमः 17 गुरु पूजा च कौरव्य थया भूतेष्व अपैशुनम जनवाथॊ ऽमृषा वाथः सतुतिनिन्था विवर्जनम 18 कामः करॊधश च लॊभश च थर्पः सतम्भॊ विकत्दनम मॊह ईर्ष्यावमानश चेत्य एतथ थान्तॊ न सेवते 19 अनिन्थितॊ हय अकामात्मादाल्पेच्छॊ ऽदानसूयकः समुथ्रकल्पः स नरॊ न कथा चन पूर्यते 20 अहं तवयि मम तवं च मयि ते तेषु चाप्य अहम पूर्वसंबन्धिसंयॊगान नैतथ थान्तॊ निषेवते 21 सर्वा गराम्यास तदारण्या याश च लॊके परवृत्तयः निन्थां चैव परशंसां च यॊ नाश्रयति मुच्यते 22 मैत्रॊ ऽद शीलसंपन्नः सुसहाय परश च यः मुक्तश च विविधैः सङ्गैस तस्य परेत्य महत फलम 23 सुवृत्तः शीलसंपन्नः परसन्नात्मात्मविथ बुधः पराप्येह लॊके सत्कारं सुगतिं परतिपथ्यते 24 कर्म यच छुभम एवेह सथ्भिर आचरितं च यत तथ एव जञानयुक्तस्य मुनेर धर्मॊ न हीयते 25 निष्क्रम्य वनम आस्दाय जञानयुक्तॊ जितेन्थ्रियः कालाकाङ्क्षी चरन्न एवं बरह्मभूयाय कल्पते 26 अभयं यस्य भूतेभ्यॊ भूतानाम अभयं यतः तस्य थेहाथ विमुक्तस्य भयं नास्ति कुतश चन 27 अवाचिनॊति कर्माणि न च संप्रचिनॊति ह समः सर्वेषु भूतेषु मैत्रायण गतिश चरेत 28 शकुनीनाम इवाकाशे जले वारि चरस्य वा यदागतिर न थृश्येत तदा तस्य न संशयः 29 गृहान उत्सृज्य यॊ राजन मॊक्षम एवाभिपथ्यते लॊकास तेजॊमयास तस्य कल्पन्ते शाश्वतीः समाः 30 संन्यस्य सर्वकर्माणि संन्यस्य विधिवत तपः संन्यस्य विविधा विथ्याः सर्वं संन्यस्य चैव ह 31 कामेषु चाप्य अनावृत्तः परसन्नात्मात्मविच छुचिः पराप्येह लॊके सत्कारं सवर्गं समभिपथ्यते 32 यच च पैतामहं सदानं बरह्मराशि समुथ्भवम गुहायां पिहितं नित्यं तथ थमेनाभिपथ्यते 33 जञानारामस्य बुथ्धस्य सर्वभूताविरॊधिनः नावृत्ति भयम अस्तीह परलॊके भयं कुतः 34 एक एव थमे थॊषॊ थवितीयॊ नॊपपथ्यते यथ एनं कषमया युक्तम अशक्तं मन्यते जनः 35 एतस्य तु महाप्राज्ञ थॊषस्य सुमहान गुणः कषमायां विपुला लॊकाः सुलभा हि सहिष्णुना 36 थान्तस्य किम अरण्येन तदाथान्तस्य भारत यत्रैव हि वसेथ थान्तस तथ अरण्यं स आश्रमः 37 [व] एतथ भीष्मस्य वचनं शरुत्वा राजा युधिष्ठिरः अमृतेनेव संतृप्तः परहृष्टः समपथ्यत 38 पुनश च परिपप्रच्छ भीष्मं धर्मभृतां वरम तपः परति स चॊवाच तस्मै सर्वं कुरूथ्वह |
1
[y] svādhyāyakṛtayatnasya brāhmaṇasya pitāmaha dharmakāmasya dharmātman kiṃ nu śreya ihocyate 2 bahudhā dharśane loke śreyo yad iha manyase asmiṁl loke pare caiva tan me brūhi pitāmaha 3 mahān ayaṃ dharmapatho bahuśākhaś ca bhārata kiṃ svid eveha dharmāṇām anuṣṭheyatamaṃ matam 4 dharmasya mahato rājan bahuśākhasya tattvataḥ yan mūlaṃ paramaṃ tāta tat sarvaṃ brūhy atandritaḥ 5 [bh] hanta te kathayiṣyāmi yena śreyaḥ prapatsyase pītvāmṛtam iva prājño jñānatṛpto bhaviṣyasi 6 dharmasya vidhayo naike te te proktā maharṣibhiḥ svaṃ svaṃ vijñānam āśritya damas teṣāṃ parāyaṇam 7 damaṃ niḥśreyasaṃ prāhur vṛddhā niścayadarśinaḥ brāhmaṇasya viśeṣeṇa damo dharmaḥ sanātanaḥ 8 nādāntasya kriyā siddhir yathāvad upalabhyate damo dānaṃ tathā yajñān adhītaṃ cātivartate 9 damas tejo vardhayati pavitraṃ ca damaḥ param vipāpmā tejasā yuktaḥ puruṣo vindate mahat 10 damena sadṛśaṃ dharmaṃ nānyaṃ lokeṣu śuśruma damo hi paramo loke praśastaḥ sarvadharmiṇām 11 pretya cāpi manuṣyendra paramaṃ vindate sukham damena hi samāyukto mahāntaṃ dharmam aśnute 12 sukhaṃ dāntaḥ prasvapiti sukhaṃ ca pratibudhyate sukhaṃ paryeti lokāṃś ca manaś cāsya prasīdati 13 adāntaḥ puruṣaḥ kleśam abhīkṣṇaṃ pratipadyate anarthāṃś ca bahūn anyān prasṛjaty ātmadoṣajān 14 āśrameṣu caturṣv āhur damam evottamaṃ vratam tasya liṅgāni vakṣyāmi yeṣāṃ samudayo damaḥ 15 kṣamā dhṛtir ahiṃsā ca samatā satyam ārjavam indriyāvajayo dākṣyaṃ mārdavaṃ hrīr acāpalam 16 akārpaṇyam asaṃrambhaḥ saṃtoṣaḥ priyavāditā avivitsānasūyā cāpy eṣāṃ samudayo damaḥ 17 guru pūjā ca kauravya dayā bhūteṣv apaiśunam janavādo 'mṛṣā vādaḥ stutinindā vivarjanam 18 kāmaḥ krodhaś ca lobhaś ca darpaḥ stambho vikatthanam moha īrṣyāvamānaś cety etad dānto na sevate 19 anindito hy akāmātmāthālpeccho 'thānasūyakaḥ samudrakalpaḥ sa naro na kadā cana pūryate 20 ahaṃ tvayi mama tvaṃ ca mayi te teṣu cāpy aham pūrvasaṃbandhisaṃyogān naitad dānto niṣevate 21 sarvā grāmyās tathāraṇyā yāś ca loke pravṛttayaḥ nindāṃ caiva praśaṃsāṃ ca yo nāśrayati mucyate 22 maitro 'tha śīlasaṃpannaḥ susahāya paraś ca yaḥ muktaś ca vividhaiḥ saṅgais tasya pretya mahat phalam 23 suvṛttaḥ śīlasaṃpannaḥ prasannātmātmavid budhaḥ prāpyeha loke satkāraṃ sugatiṃ pratipadyate 24 karma yac chubham eveha sadbhir ācaritaṃ ca yat tad eva jñānayuktasya muner dharmo na hīyate 25 niṣkramya vanam āsthāya jñānayukto jitendriyaḥ kālākāṅkṣī carann evaṃ brahmabhūyāya kalpate 26 abhayaṃ yasya bhūtebhyo bhūtānām abhayaṃ yataḥ tasya dehād vimuktasya bhayaṃ nāsti kutaś cana 27 avācinoti karmāṇi na ca saṃpracinoti ha samaḥ sarveṣu bhūteṣu maitrāyaṇa gatiś caret 28 śakunīnām ivākāśe jale vāri carasya vā yathāgatir na dṛśyeta tathā tasya na saṃśayaḥ 29 gṛhān utsṛjya yo rājan mokṣam evābhipadyate lokās tejomayās tasya kalpante śāśvatīḥ samāḥ 30 saṃnyasya sarvakarmāṇi saṃnyasya vidhivat tapaḥ saṃnyasya vividhā vidyāḥ sarvaṃ saṃnyasya caiva ha 31 kāmeṣu cāpy anāvṛttaḥ prasannātmātmavic chuciḥ prāpyeha loke satkāraṃ svargaṃ samabhipadyate 32 yac ca paitāmahaṃ sthānaṃ brahmarāśi samudbhavam guhāyāṃ pihitaṃ nityaṃ tad damenābhipadyate 33 jñānārāmasya buddhasya sarvabhūtāvirodhinaḥ nāvṛtti bhayam astīha paraloke bhayaṃ kutaḥ 34 eka eva dame doṣo dvitīyo nopapadyate yad enaṃ kṣamayā yuktam aśaktaṃ manyate janaḥ 35 etasya tu mahāprājña doṣasya sumahān guṇaḥ kṣamāyāṃ vipulā lokāḥ sulabhā hi sahiṣṇunā 36 dāntasya kim araṇyena tathādāntasya bhārata yatraiva hi vased dāntas tad araṇyaṃ sa āśramaḥ 37 [v] etad bhīṣmasya vacanaṃ śrutvā rājā yudhiṣṭhiraḥ amṛteneva saṃtṛptaḥ prahṛṣṭaḥ samapadyata 38 punaś ca paripapraccha bhīṣmaṃ dharmabhṛtāṃ varam tapaḥ prati sa covāca tasmai sarvaṃ kurūdvaha |