|
1
[य] कदं मृथौ कदं तीक्ष्णे महापक्षे च पार्दिव अरौ वर्तेत नृपतिस तन मे बरूहि पितामह 2 [भ] अत्राप्य उथाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम बृहस्पतेश च संवाथम इन्थ्रस्य च युधिष्ठिर 3 बृहस्पतिं थेवपतिर अभिवाथ्य कृताञ्जलिः उपसंगम्य पप्रच्छ वासवः परवीरहा 4 अहितेषु कदं बरह्मन वर्तयेयम अतन्थ्रितः असमुच्छिथ्य चैवैनान नियच्छेयम उपायतः 5 सेनयॊर वयतिषङ्गेण जयः साधारणॊ भवेत किं कुर्वाणं न मां जह्याज जवलिता शरीः परतापिनी 6 ततॊ धर्मार्दकामानां कुशलः परतिभानवान राजधर्मविधानज्ञः परत्युवाच पुरंथरम 7 न जातु कलहेनेच्छेन नियन्तुम अपकारिणः बाल संसेवितं हय एतथ यथ अमर्षॊ यथ अक्षमा न शत्रुर विवृतः कार्यॊ वधम अस्याभिकाङ्क्षता 8 करॊधं बलम अमर्षं च नियम्यात्मजम आत्मनि अमित्रम उपसेवेत विश्वस्तवथ अविश्वसन 9 परियम एव वथेन नित्यं नाप्रियं किं चिथ आचरेत विरमेच छुष्क वैरेभ्यः कण्ठायासं च वर्जयेत 10 यदा वैतंसिकॊ युक्तॊ थविजानां सथृशस्वनः तान थविजान कुरुते वश्यांस तदायुक्तॊ महीपतिः वशं चॊपनयेच छत्रून निहन्याच च पुरंथर 11 न नित्यं परिभूयारीन सुखं सवपिति वासव जागर्त्य एव च थुष्टात्मा संकरे ऽगनिर इवॊत्दितः 12 न संनिपातः कर्तव्यः सामान्ये विजये सति विश्वास्यैवॊपसंन्यास्यॊ वशे कृत्वा रिपुः परभॊ 13 संप्रधार्य सहामात्यैर मन्त्रविथ्भिर महात्मभिः उपेक्षमाणॊ ऽवज्ञाते हृथयेनापराजितः 14 अदास्य परहरेत काले किं चिथ विचलिते पथे थण्डं च थूषयेथ अस्य पुरुषैर आप्तकारिभिः 15 आथिमध्यावसानज्ञः परच्छन्नं च विचारयेत बलानि थूषयेथ अस्य जानंश चैव परमाणतः 16 भेथेनॊपप्रथानेन संसृजन्न औषधैस तदा न तव एव चेल संसर्गं रचयेथ अरिभिः सह 17 थीर्घकालम अपि कषान्त्वा विहन्याथ एव शातवान कालाकाङ्क्षी यामयेच च यदा विष्रम्भम आप्नुयुः 18 न सथ्यॊ ऽरीन विनिर्हन्याथ थृष्टस्य विजयॊ ऽजवरः न यः शल्यं घट्टयति नवं च कुरुते वरणम 19 पराप्ते च परहरेत काले न स संवर्तते पुनः हन्तुकामस्य थेवेन्थ्र पुरुषस्य रिपुं परति 20 यः कालॊ हि वयतिक्रामेत पुरुषं कालकाङ्क्षिणम थुर्लभः स पुनः कालः कालधर्मचिकीर्षुणा 21 और्जस्द्यं विजयेथ एवं संगृह्णन साधु संमतान कालेन साधयेन नित्यं नाप्राप्ते ऽभिनिपीडयेत 22 विहाय कामं करॊधं च तदाहंकारम एव च युक्तॊ विवरम अन्विच्छेथ अहितानां पुरंथर 23 मार्थवं थण्ड आलस्यं परमाथश च सुरॊत्तम मायाश च विविधाः शक्र साधयन्त्य अविचक्षणम 24 निहत्यैतानि चत्वारि मायां परतिविधाय च ततः शक्नॊति शत्रूणां परहर्तुम अविचारयन 25 यथैवैकेन शक्येत गुह्यं कर्तुं तथाचरेत यच्छन्ति सचिवा गुह्यं मिदॊ विथ्रावयन्त्य अपि 26 अशक्यम इति कृत्वा वा ततॊ ऽनयैः संविथं चरेत बरह्मथण्डम अथृष्टेषु थृष्टेषु चतुरङ्गिणीम 27 भेथं च परदमं युञ्ज्यात तूष्णीं थण्डं तदैव च काले परयॊजयेथ राजा तस्मिंस तस्मिंस तथा तथा 28 परणिपातं च गच्छेत काले शत्रॊर बलीयसः युक्तॊ ऽसय वधम अन्विच्छेथ अप्रमत्तः परमाथ्यतः 29 परणिपातेन थानेन वाचा मधुरया बरुवन अमित्रम उपसेवेत न तु जातु विशङ्कयेत 30 सदानानि शङ्कितानां च नित्यम एव विवर्जयेत न च तेष्व आश्वसेथ थरुग्ध्वा जागर्तीह निराकृताः 31 न हय अतॊ थुष्करं कर्म किं चिथ अस्ति सुरॊत्तम यदा विविधवृत्तानाम ऐश्वर्यम अमराधिप 32 तदा विविधशीलानाम अपि संभव उच्यते यतेत यॊगम आस्दाय मित्रामित्रान अवारयन 33 मृथुम अप्य अवमन्यन्ते तीक्ष्णाथ उथ्विजते जनः मातीक्ष्णॊ मामृथुर भूस तवं तीक्ष्णॊ भव मृथुर भव 34 यदा वप्रे वेगवति सर्वतः संप्लुतॊथके नित्यं विवरणाथ बाधस तदा राज्यं परमाथ्यतः 35 न बनून अभियुञ्जीत यौगपथ्येन शात्रवान साम्ना थानेन भेथेन थण्डेन च पुरंथर 36 एकैकम एषां निष्पिंषञ शिष्टेषु निपुणं चरेत न च शक्तॊ ऽपि मेधावी सर्वान एवारभेन नृपः 37 यथा सयान महती सेना हयनागरदाकुला पथातियन्त्र बहुला सवनुरक्ता षडङ्गिनी 38 यथा बहुविधां वृथ्धिं मन्यते परतिलॊमतः तथा वृवृत्य परहरेथ थस्यूनाम अविचारयन 39 न साम थण्डॊपनिषत परशस्यते; न मार्थवं शत्रुषु यात्रिकं सथा न सस्यघातॊ न च संकरक्रिया; न चापि भूयः परकृतेर विचारणा 40 माया विभेथानुपसर्जनानि; पापं तदैव सपश संप्रयॊगात आप्तैर मनुष्यैर उपचारयेत; पुरेषु राष्ट्रेषु च संप्रयुक्तः 41 पुराणि चैषाम अनुसृत्य भूमिपाः; पुरेषु भॊगान निखिलान इहाजयन पुरेषु नीतिं विहितां यदाविधि; परयॊजयन्तॊ बह वृत्र सूथन 42 परथाय गूढानि वसूनि नाम; परच्छिथ्य भॊगान अवधाय च सवान थुष्टाः सवथॊषैर इति कीर्तयित्वा; पुरेषु राष्ट्रेषु च यॊजयन्ति 43 तदैव चान्यै रतिशास्त्रवेथिभिः; सवलंकृतैः शास्त्रविधानथृष्टिभिः सुशिक्षितैर भाष्य कदा विशारथैः; परेषु कृत्यान उपधारयस्व 44 [इन्थ्र] कानि लिङ्गानि थुष्टस्य भवन्ति थविजसत्तम कदं थुष्टं विजानीयाथ एतत पृष्टॊ बरवीहि मे 45 [बृहस्पति] परॊक्षम अगुणान आह सथ्गुणान अभ्यसूयति परैर वा कीर्त्यमानेषु तूष्णीम आस्ते पराङ्मुखः 46 तूष्णीं भावे ऽपि हि जञानं न चेथ भवति कारणम विश्वासम ओष्ठसंथंशं शिरसश च परकम्पनम 47 करॊत्य अभीक्ष्णं संसृष्टम असंसृष्टश च भाषते अथृष्टितॊ विकुरुते थृष्ट्वा वा नाभिभाषते 48 पृदग एत्य समश्नाति नेथम अथ्य यदाविधि आसने शयने याने भावा लक्ष्या विशेषतः 49 आर्तिर आर्ते परिये परीतिर एतावन मित्र लक्षणम विपरीतं तु बॊथ्धव्यम अरिलक्षणम एव तत 50 एतान्य एवं यदॊक्तानि बुध्येदास तरिथशाधिप पुरुषाणां परथुष्टानां सवभावॊ बलवत्तरः 51 इति थुष्टस्य विज्ञानम उक्तं ते सुरसत्तम निशाम्य शास्त्रतत्त्वार्दं यदावथ अमरेश्वरः 52 [भ] स तथ वचः शत्रुनिबर्हणे रतस; तदा चकारावितदं बृहस्पतेः चचार काले विजयाय चारिहा; वशं च शत्रून अनयत पुरंथरः |
1
[y] kathaṃ mṛdau kathaṃ tīkṣṇe mahāpakṣe ca pārthiva arau varteta nṛpatis tan me brūhi pitāmaha 2 [bh] atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam bṛhaspateś ca saṃvādam indrasya ca yudhiṣṭhira 3 bṛhaspatiṃ devapatir abhivādya kṛtāñjaliḥ upasaṃgamya papraccha vāsavaḥ paravīrahā 4 ahiteṣu kathaṃ brahman vartayeyam atandritaḥ asamucchidya caivainān niyaccheyam upāyataḥ 5 senayor vyatiṣaṅgeṇa jayaḥ sādhāraṇo bhavet kiṃ kurvāṇaṃ na māṃ jahyāj jvalitā śrīḥ pratāpinī 6 tato dharmārthakāmānāṃ kuśalaḥ pratibhānavān rājadharmavidhānajñaḥ pratyuvāca puraṃdaram 7 na jātu kalahenecchen niyantum apakāriṇaḥ bāla saṃsevitaṃ hy etad yad amarṣo yad akṣamā na śatrur vivṛtaḥ kāryo vadham asyābhikāṅkṣatā 8 krodhaṃ balam amarṣaṃ ca niyamyātmajam ātmani amitram upaseveta viśvastavad aviśvasan 9 priyam eva vaden nityaṃ nāpriyaṃ kiṃ cid ācaret viramec chuṣka vairebhyaḥ kaṇṭhāyāsaṃ ca varjayet 10 yathā vaitaṃsiko yukto dvijānāṃ sadṛśasvanaḥ tān dvijān kurute vaśyāṃs tathāyukto mahīpatiḥ vaśaṃ copanayec chatrūn nihanyāc ca puraṃdara 11 na nityaṃ paribhūyārīn sukhaṃ svapiti vāsava jāgarty eva ca duṣṭātmā saṃkare 'gnir ivotthitaḥ 12 na saṃnipātaḥ kartavyaḥ sāmānye vijaye sati viśvāsyaivopasaṃnyāsyo vaśe kṛtvā ripuḥ prabho 13 saṃpradhārya sahāmātyair mantravidbhir mahātmabhiḥ upekṣamāṇo 'vajñāte hṛdayenāparājitaḥ 14 athāsya praharet kāle kiṃ cid vicalite pade daṇḍaṃ ca dūṣayed asya puruṣair āptakāribhiḥ 15 ādimadhyāvasānajñaḥ pracchannaṃ ca vicārayet balāni dūṣayed asya jānaṃś caiva pramāṇataḥ 16 bhedenopapradānena saṃsṛjann auṣadhais tathā na tv eva cela saṃsargaṃ racayed aribhiḥ saha 17 dīrghakālam api kṣāntvā vihanyād eva śātavān kālākāṅkṣī yāmayec ca yathā viṣrambham āpnuyuḥ 18 na sadyo 'rīn vinirhanyād dṛṣṭasya vijayo 'jvaraḥ na yaḥ śalyaṃ ghaṭṭayati navaṃ ca kurute vraṇam 19 prāpte ca praharet kāle na sa saṃvartate punaḥ hantukāmasya devendra puruṣasya ripuṃ prati 20 yaḥ kālo hi vyatikrāmet puruṣaṃ kālakāṅkṣiṇam durlabhaḥ sa punaḥ kālaḥ kāladharmacikīrṣuṇā 21 aurjasthyaṃ vijayed evaṃ saṃgṛhṇan sādhu saṃmatān kālena sādhayen nityaṃ nāprāpte 'bhinipīḍayet 22 vihāya kāmaṃ krodhaṃ ca tathāhaṃkāram eva ca yukto vivaram anvicched ahitānāṃ puraṃdara 23 mārdavaṃ daṇḍa ālasyaṃ pramādaś ca surottama māyāś ca vividhāḥ śakra sādhayanty avicakṣaṇam 24 nihatyaitāni catvāri māyāṃ pratividhāya ca tataḥ śaknoti śatrūṇāṃ prahartum avicārayan 25 yadaivaikena śakyeta guhyaṃ kartuṃ tadācaret yacchanti sacivā guhyaṃ mitho vidrāvayanty api 26 aśakyam iti kṛtvā vā tato 'nyaiḥ saṃvidaṃ caret brahmadaṇḍam adṛṣṭeṣu dṛṣṭeṣu caturaṅgiṇīm 27 bhedaṃ ca prathamaṃ yuñjyāt tūṣṇīṃ daṇḍaṃ tathaiva ca kāle prayojayed rājā tasmiṃs tasmiṃs tadā tadā 28 praṇipātaṃ ca gaccheta kāle śatror balīyasaḥ yukto 'sya vadham anvicched apramattaḥ pramādyataḥ 29 praṇipātena dānena vācā madhurayā bruvan amitram upaseveta na tu jātu viśaṅkayet 30 sthānāni śaṅkitānāṃ ca nityam eva vivarjayet na ca teṣv āśvased drugdhvā jāgartīha nirākṛtāḥ 31 na hy ato duṣkaraṃ karma kiṃ cid asti surottama yathā vividhavṛttānām aiśvaryam amarādhipa 32 tathā vividhaśīlānām api saṃbhava ucyate yateta yogam āsthāya mitrāmitrān avārayan 33 mṛdum apy avamanyante tīkṣṇād udvijate janaḥ mātīkṣṇo māmṛdur bhūs tvaṃ tīkṣṇo bhava mṛdur bhava 34 yathā vapre vegavati sarvataḥ saṃplutodake nityaṃ vivaraṇād bādhas tathā rājyaṃ pramādyataḥ 35 na banūn abhiyuñjīta yaugapadyena śātravān sāmnā dānena bhedena daṇḍena ca puraṃdara 36 ekaikam eṣāṃ niṣpiṃṣañ śiṣṭeṣu nipuṇaṃ caret na ca śakto 'pi medhāvī sarvān evārabhen nṛpaḥ 37 yadā syān mahatī senā hayanāgarathākulā padātiyantra bahulā svanuraktā ṣaḍaṅginī 38 yadā bahuvidhāṃ vṛddhiṃ manyate pratilomataḥ tadā vṛvṛtya prahared dasyūnām avicārayan 39 na sāma daṇḍopaniṣat praśasyate; na mārdavaṃ śatruṣu yātrikaṃ sadā na sasyaghāto na ca saṃkarakriyā; na cāpi bhūyaḥ prakṛter vicāraṇā 40 māyā vibhedānupasarjanāni; pāpaṃ tathaiva spaśa saṃprayogāt āptair manuṣyair upacārayeta; pureṣu rāṣṭreṣu ca saṃprayuktaḥ 41 purāṇi caiṣām anusṛtya bhūmipāḥ; pureṣu bhogān nikhilān ihājayan pureṣu nītiṃ vihitāṃ yathāvidhi; prayojayanto baha vṛtra sūdana 42 pradāya gūḍhāni vasūni nāma; pracchidya bhogān avadhāya ca svān duṣṭāḥ svadoṣair iti kīrtayitvā; pureṣu rāṣṭreṣu ca yojayanti 43 tathaiva cānyai ratiśāstravedibhiḥ; svalaṃkṛtaiḥ śāstravidhānadṛṣṭibhiḥ suśikṣitair bhāṣya kathā viśāradaiḥ; pareṣu kṛtyān upadhārayasva 44 [indra] kāni liṅgāni duṣṭasya bhavanti dvijasattama kathaṃ duṣṭaṃ vijānīyād etat pṛṣṭo bravīhi me 45 [bṛhaspati] parokṣam aguṇān āha sadguṇān abhyasūyati parair vā kīrtyamāneṣu tūṣṇīm āste parāṅmukhaḥ 46 tūṣṇīṃ bhāve 'pi hi jñānaṃ na ced bhavati kāraṇam viśvāsam oṣṭhasaṃdaṃśaṃ śirasaś ca prakampanam 47 karoty abhīkṣṇaṃ saṃsṛṣṭam asaṃsṛṣṭaś ca bhāṣate adṛṣṭito vikurute dṛṣṭvā vā nābhibhāṣate 48 pṛthag etya samaśnāti nedam adya yathāvidhi āsane śayane yāne bhāvā lakṣyā viśeṣataḥ 49 ārtir ārte priye prītir etāvan mitra lakṣaṇam viparītaṃ tu boddhavyam arilakṣaṇam eva tat 50 etāny evaṃ yathoktāni budhyethās tridaśādhipa puruṣāṇāṃ praduṣṭānāṃ svabhāvo balavattaraḥ 51 iti duṣṭasya vijñānam uktaṃ te surasattama niśāmya śāstratattvārthaṃ yathāvad amareśvaraḥ 52 [bh] sa tad vacaḥ śatrunibarhaṇe ratas; tathā cakārāvitathaṃ bṛhaspateḥ cacāra kāle vijayāya cārihā; vaśaṃ ca śatrūn anayat puraṃdaraḥ |