|
1
कालवर्षी च पर्जन्यॊ धर्मचारी च पार्दिवः संपथ यथैषा भवति सा बिभर्ति सुखं परजाः 2 यॊ न जानाति निर्हन्तुं वस्त्राणां रजकॊ मलम रक्तानि वा शॊधयितुं यदा नास्ति तदैव सः 3 एवम एव थविजेन्थ्राणां कषत्रियाणां विशाम अपि शूथ्राश चतुर्णां वर्णानां नाना कर्मस्व अवस्दिताः 4 कर्म शूथ्रे कृषिर वैश्ये थण्डनीतिश च राजनि बरह्मचर्यं तपॊ मन्त्राः सत्यं चापि थविजातिषु 5 तेषां यः कषत्रियॊ वेथ वस्त्राणाम इव शॊधनम शीलथॊषान विनिर्हन्तुं स पिता स परजापतिः 6 कृतं तरेता थवापरश च कलिश च भरतर्षभ राजवृत्तानि सर्वाणि राजैव युगम उच्यते 7 चातुर्वर्ण्यं तदा वेथाश चातुराश्रम्यम एव च सर्वं परमुह्यते हय एतथ यथा राजा परमाथ्यति 8 राजैव कर्ता भूतानां राजैव च विनाशकः धर्मात्मा यः स कर्ता सयाथ अधर्मात्मा विनाशकः 9 राज्ञॊ भार्याश च पुत्राश च बान्धवाः सुहृथस तदा समेत्य सर्वे शॊचन्ति यथा राजा परमाथ्यति 10 हस्तिनॊ ऽशवाश च गावश चाप्य उष्ट्राश्वतर गर्थभाः अधर्मवृत्ते नृपतौ सर्वे सीथन्ति पार्दिव 11 थुर बलार्दं बलं सृष्टं धात्रा मान्धातर उच्यते अबलं तन महथ भूतं यस्मिन सर्वं परतिष्ठितम 12 यच च भूतं स भजते भूता ये च तथ अन्वयाः अधर्मस्दे हि नृपतौ सर्वे सीथन्ति पार्दिव 13 थुर बलस्य हि यच चक्षुर मुनेर आशीविषस्य च अविषह्य तमं मन्ये मा सम थुर बलम आसथः 14 थुर बलांस तात बुध्येदा नित्यम एवाविमानितान मा तवां थुर बलचक्षूंषि परथहेयुः स बान्धवम 15 न हि थुर बलथग्धस्य कुले किं चित पररॊहति आमूलं निर्थहत्य एव मा सम थुर बलम आसथः 16 अबलं वै बलाच छरेयॊ यच चाति बलवथ बलम बलस्याबल थग्धस्य न किं चिथ अवशिष्यते 17 विमानितॊ हतॊत्क्रुष्टस तरातारं चेन न विन्थति अमानुष कृतस तत्र थण्डॊ हन्ति नराधिपम 18 मा सम तात बले सदेया बाधिष्ठा मापि थुर बलम मा तवा थुर बलचक्षूंषि धक्ष्यन्त्य अग्निर इवाश्रयम 19 यानि मिद्याभिशस्तानां पतन्त्य अश्रूणि रॊथताम तानि पुत्रान पशून घनन्ति तेषां मिद्याभिशासताम 20 यथि नात्मनि पुत्रेषु न चेत पौत्रेषु नप्तृषु न हि पापं कृतं कर्म सथ्यः फलति गौर इव 21 यत्राबलॊ वध्यमानस तरातारं नाधिगच्छति महान थैवकृतस तत्र थण्डः पतति थारुणः 22 युक्ता यथा जानपथा भिक्षन्ते बराह्मणा इव अभीक्ष्णं भिक्षुथॊषेण राजानं घनन्ति ताथृशाः 23 राज्ञॊ यथा जनपथे बहवॊ राजपूरुषाः अनयेनॊपवर्तन्ते तथ राज्ञः किल्बिषं महत 24 यथा युक्ता नयन्त्य अर्दान कामाथ अर्दवशेन वा कृपणं याचमानानां तथ राज्ञॊ वैशसं महत 25 महावृक्षॊ जायते वर्धते च; तं चैव भूतानि समाश्रयन्ति यथा वृक्षश छिथ्यते थह्यते वा; तथाश्रया अनिकेता भवन्ति 26 यथा राष्ट्रे धर्मम अग्र्यं चरन्ति; संस्कारं वा राजगुणं बरुवाणाः तैर एवाधर्मश चरितॊ धर्ममॊहात; तूर्णं जह्यात सुकृतं थुष्कृतं च 27 यत्र पापा जयायमानाश चरन्ति; सतां कलिर विन्थति तत्र राज्ञः यथा राजा शास्ति नरान नशिष्यान; न तथ राज्ञ्य वर्धते भूमिपाल 28 यश चामात्यं मानयित्वा यदार्हं; मन्त्रे च युथ्धे च नृपॊ नियुज्ञ्यात परवर्धते तस्य राष्ट्रं नृपस्य; भुङ्क्ते महीं चाप्य अखिलां चिराय 29 अत्रापि सुकृतं कर्म वाचं चैव सुभाषिताम समीक्ष्य पूजयन राजा धर्मं पराप्नॊत्य अनुत्तमम 30 संविभज्य यथा भुङ्क्ते न चान्यान अवमन्यते निहन्ति बलिनं थृप्तं स राज्ञॊ धर्म उच्यते 31 तरायते हि यथा सर्वं वाचा कायेन कर्मणा पुत्रस्यापि न मृष्येच च स राज्ञॊ धर्म उच्यते 32 यथा शारणिकान राजा पुत्र वत परिरक्षति भिनत्ति न च मर्याथां स राज्ञॊ धर्म उच्यते 33 यथाप्त थक्षिणैर यज्ञैर यजते शरथ्धयान्वितः कामथ्वेषाव अनाथृत्य स राज्ञॊ धर्म उच्यते 34 कृपणानाद वृथ्धानां यथाश्रु वयपमार्ष्टि वै हर्षं संजनयन नॄणां स राज्ञॊ धर्म उच्यते 35 विवर्धयति मित्राणि तदारींश चापकर्षति संपूजयति साधूंश च स राज्ञॊ धर्म उच्यते 36 सत्यं पालयति पराप्त्या नित्यं भूमिं परयच्छति पूजयत्य अतिदीन भृत्यान स राज्ञॊ धर्म उच्यते 37 निग्रहानुग्रहौ चॊभौ यत्र सयातां परतिष्ठितौ अस्मिँल लॊके परे चैव राजा तत पराप्नुते फलम 38 यमॊ राजा धार्मिकाणां मान्धातः परमेश्वरः संयच्छन भवति पराणान न संयच्छंस तु पापकः 39 ऋत्विक पुरॊहिताचार्यान सत्कृत्यानवमन्य च यथा सम्यक परगृह्णाति स राज्ञॊ धर्म उच्यते 40 यमॊ यच्छति भूतानि सर्वाण्य एवाविशेषतः तस्य राज्ञानुकर्तव्यं यन्तव्या विधिवत परजाः 41 सहस्राक्षेण राजा हि सर्व एवॊपमीयते स पश्यति हि यं धर्मं स धर्मः पुरुषर्षभ 42 अप्रमाथेन शिक्षेदाः कषमां बुथ्धिं धृतिं मतिम भूतानां सत्त्वजिज्ञासां साध्व असाधु च सर्वथा 43 संग्रहः सर्वभूतानां थानं च मधुरा च वाक पौरजानपथाश चैव गॊप्तव्याः सवा यदा परजाः 44 न जात्व अथक्षॊ नृपतिः परजाः शक्नॊति रक्षितुम भरॊ हि सुमहांस तात राज्यं नाम सुथुष्करम 45 तथ थण्डविन नृपः पराज्ञः शूरः शक्नॊति रक्षितुम न हि शक्यम अथण्डेन कलीबेनाबुथ्धिनापि वा 46 अभिरूपैः कुले जातैर थक्षैर भक्तैर बहुश्रुतैः सर्वा बुथ्धीः परीक्षेदास तापसाश्रमिणाम अपि 47 ततस तवं सर्वभूतानां धर्मं वेत्स्यसि वै परम सवथेशे परथेशे वा न ते धर्मॊ विनश्यति 48 धर्मश चार्दश च कामश च धर्म एवॊत्तरॊ भवेत अस्मिँल लॊके परे चैव धर्मवित सुखम एधते 49 तयजन्ति थारान पराणांश च मनुष्याः परतिपूजिताः संग्रहश चैव भूतानां थानं च मधुरा च वाक 50 अप्रमाथश च शौचं च तात भूतिकरं महत एतेभ्यश चैव मान्धातः सततं मा परमाथिदाः 51 अप्रमत्तॊ भवेथ राजा छिथ्रथर्शी परात्मनॊः नास्य छिथ्रं परः पश्येच छिथ्रेषु परम अन्वियात 52 एतथ वृत्तं वासवस्य यमस्य वरुणस्य च राजर्षीणां च सर्वेषां तत तवम अप्य अनुपालय 53 तत कुरुष्व महाराज वृत्तं राजर्षिसेवितम आतिष्ठ थिव्यं पन्दानम अह्नाय भरतर्षभ 54 धर्मवृत्तं हि राजानं परेत्य चेह च भारत थेवर्षिपितृगन्धर्वाः कीर्तयन्त्य अमितौजसः 55 स एवम उक्तॊ मान्धाता तेनॊतद्येन भारत कृतवान अविशङ्कस तथ एकः पराप च मेथिनीम 56 भवान अपि तदा सम्यङ मान्धातेव महीपतिः धर्मं कृत्वा महीं रक्षन सवर्गे सदानम अवाप्स्यसि |
1
kālavarṣī ca parjanyo dharmacārī ca pārthivaḥ saṃpad yadaiṣā bhavati sā bibharti sukhaṃ prajāḥ 2 yo na jānāti nirhantuṃ vastrāṇāṃ rajako malam raktāni vā śodhayituṃ yathā nāsti tathaiva saḥ 3 evam eva dvijendrāṇāṃ kṣatriyāṇāṃ viśām api śūdrāś caturṇāṃ varṇānāṃ nānā karmasv avasthitāḥ 4 karma śūdre kṛṣir vaiśye daṇḍanītiś ca rājani brahmacaryaṃ tapo mantrāḥ satyaṃ cāpi dvijātiṣu 5 teṣāṃ yaḥ kṣatriyo veda vastrāṇām iva śodhanam śīladoṣān vinirhantuṃ sa pitā sa prajāpatiḥ 6 kṛtaṃ tretā dvāparaś ca kaliś ca bharatarṣabha rājavṛttāni sarvāṇi rājaiva yugam ucyate 7 cāturvarṇyaṃ tathā vedāś cāturāśramyam eva ca sarvaṃ pramuhyate hy etad yadā rājā pramādyati 8 rājaiva kartā bhūtānāṃ rājaiva ca vināśakaḥ dharmātmā yaḥ sa kartā syād adharmātmā vināśakaḥ 9 rājño bhāryāś ca putrāś ca bāndhavāḥ suhṛdas tathā sametya sarve śocanti yadā rājā pramādyati 10 hastino 'śvāś ca gāvaś cāpy uṣṭrāśvatara gardabhāḥ adharmavṛtte nṛpatau sarve sīdanti pārthiva 11 dur balārthaṃ balaṃ sṛṣṭaṃ dhātrā māndhātar ucyate abalaṃ tan mahad bhūtaṃ yasmin sarvaṃ pratiṣṭhitam 12 yac ca bhūtaṃ sa bhajate bhūtā ye ca tad anvayāḥ adharmasthe hi nṛpatau sarve sīdanti pārthiva 13 dur balasya hi yac cakṣur muner āśīviṣasya ca aviṣahya tamaṃ manye mā sma dur balam āsadaḥ 14 dur balāṃs tāta budhyethā nityam evāvimānitān mā tvāṃ dur balacakṣūṃṣi pradaheyuḥ sa bāndhavam 15 na hi dur baladagdhasya kule kiṃ cit prarohati āmūlaṃ nirdahaty eva mā sma dur balam āsadaḥ 16 abalaṃ vai balāc chreyo yac cāti balavad balam balasyābala dagdhasya na kiṃ cid avaśiṣyate 17 vimānito hatotkruṣṭas trātāraṃ cen na vindati amānuṣa kṛtas tatra daṇḍo hanti narādhipam 18 mā sma tāta bale stheyā bādhiṣṭhā māpi dur balam mā tvā dur balacakṣūṃṣi dhakṣyanty agnir ivāśrayam 19 yāni mithyābhiśastānāṃ patanty aśrūṇi rodatām tāni putrān paśūn ghnanti teṣāṃ mithyābhiśāsatām 20 yadi nātmani putreṣu na cet pautreṣu naptṛṣu na hi pāpaṃ kṛtaṃ karma sadyaḥ phalati gaur iva 21 yatrābalo vadhyamānas trātāraṃ nādhigacchati mahān daivakṛtas tatra daṇḍaḥ patati dāruṇaḥ 22 yuktā yadā jānapadā bhikṣante brāhmaṇā iva abhīkṣṇaṃ bhikṣudoṣeṇa rājānaṃ ghnanti tādṛśāḥ 23 rājño yadā janapade bahavo rājapūruṣāḥ anayenopavartante tad rājñaḥ kilbiṣaṃ mahat 24 yadā yuktā nayanty arthān kāmād arthavaśena vā kṛpaṇaṃ yācamānānāṃ tad rājño vaiśasaṃ mahat 25 mahāvṛkṣo jāyate vardhate ca; taṃ caiva bhūtāni samāśrayanti yadā vṛkṣaś chidyate dahyate vā; tadāśrayā aniketā bhavanti 26 yadā rāṣṭre dharmam agryaṃ caranti; saṃskāraṃ vā rājaguṇaṃ bruvāṇāḥ tair evādharmaś carito dharmamohāt; tūrṇaṃ jahyāt sukṛtaṃ duṣkṛtaṃ ca 27 yatra pāpā jyāyamānāś caranti; satāṃ kalir vindati tatra rājñaḥ yadā rājā śāsti narān naśiṣyān; na tad rājñya vardhate bhūmipāla 28 yaś cāmātyaṃ mānayitvā yathārhaṃ; mantre ca yuddhe ca nṛpo niyujñyāt pravardhate tasya rāṣṭraṃ nṛpasya; bhuṅkte mahīṃ cāpy akhilāṃ cirāya 29 atrāpi sukṛtaṃ karma vācaṃ caiva subhāṣitām samīkṣya pūjayan rājā dharmaṃ prāpnoty anuttamam 30 saṃvibhajya yadā bhuṅkte na cānyān avamanyate nihanti balinaṃ dṛptaṃ sa rājño dharma ucyate 31 trāyate hi yadā sarvaṃ vācā kāyena karmaṇā putrasyāpi na mṛṣyec ca sa rājño dharma ucyate 32 yadā śāraṇikān rājā putra vat parirakṣati bhinatti na ca maryādāṃ sa rājño dharma ucyate 33 yadāpta dakṣiṇair yajñair yajate śraddhayānvitaḥ kāmadveṣāv anādṛtya sa rājño dharma ucyate 34 kṛpaṇānātha vṛddhānāṃ yadāśru vyapamārṣṭi vai harṣaṃ saṃjanayan nṝṇāṃ sa rājño dharma ucyate 35 vivardhayati mitrāṇi tathārīṃś cāpakarṣati saṃpūjayati sādhūṃś ca sa rājño dharma ucyate 36 satyaṃ pālayati prāptyā nityaṃ bhūmiṃ prayacchati pūjayaty atithīn bhṛtyān sa rājño dharma ucyate 37 nigrahānugrahau cobhau yatra syātāṃ pratiṣṭhitau asmiṁl loke pare caiva rājā tat prāpnute phalam 38 yamo rājā dhārmikāṇāṃ māndhātaḥ parameśvaraḥ saṃyacchan bhavati prāṇān na saṃyacchaṃs tu pāpakaḥ 39 ṛtvik purohitācāryān satkṛtyānavamanya ca yadā samyak pragṛhṇāti sa rājño dharma ucyate 40 yamo yacchati bhūtāni sarvāṇy evāviśeṣataḥ tasya rājñānukartavyaṃ yantavyā vidhivat prajāḥ 41 sahasrākṣeṇa rājā hi sarva evopamīyate sa paśyati hi yaṃ dharmaṃ sa dharmaḥ puruṣarṣabha 42 apramādena śikṣethāḥ kṣamāṃ buddhiṃ dhṛtiṃ matim bhūtānāṃ sattvajijñāsāṃ sādhv asādhu ca sarvadā 43 saṃgrahaḥ sarvabhūtānāṃ dānaṃ ca madhurā ca vāk paurajānapadāś caiva goptavyāḥ svā yathā prajāḥ 44 na jātv adakṣo nṛpatiḥ prajāḥ śaknoti rakṣitum bharo hi sumahāṃs tāta rājyaṃ nāma suduṣkaram 45 tad daṇḍavin nṛpaḥ prājñaḥ śūraḥ śaknoti rakṣitum na hi śakyam adaṇḍena klībenābuddhināpi vā 46 abhirūpaiḥ kule jātair dakṣair bhaktair bahuśrutaiḥ sarvā buddhīḥ parīkṣethās tāpasāśramiṇām api 47 tatas tvaṃ sarvabhūtānāṃ dharmaṃ vetsyasi vai param svadeśe paradeśe vā na te dharmo vinaśyati 48 dharmaś cārthaś ca kāmaś ca dharma evottaro bhavet asmiṁl loke pare caiva dharmavit sukham edhate 49 tyajanti dārān prāṇāṃś ca manuṣyāḥ pratipūjitāḥ saṃgrahaś caiva bhūtānāṃ dānaṃ ca madhurā ca vāk 50 apramādaś ca śaucaṃ ca tāta bhūtikaraṃ mahat etebhyaś caiva māndhātaḥ satataṃ mā pramādithāḥ 51 apramatto bhaved rājā chidradarśī parātmanoḥ nāsya chidraṃ paraḥ paśyec chidreṣu param anviyāt 52 etad vṛttaṃ vāsavasya yamasya varuṇasya ca rājarṣīṇāṃ ca sarveṣāṃ tat tvam apy anupālaya 53 tat kuruṣva mahārāja vṛttaṃ rājarṣisevitam ātiṣṭha divyaṃ panthānam ahnāya bharatarṣabha 54 dharmavṛttaṃ hi rājānaṃ pretya ceha ca bhārata devarṣipitṛgandharvāḥ kīrtayanty amitaujasaḥ 55 sa evam ukto māndhātā tenotathyena bhārata kṛtavān aviśaṅkas tad ekaḥ prāpa ca medinīm 56 bhavān api tathā samyaṅ māndhāteva mahīpatiḥ dharmaṃ kṛtvā mahīṃ rakṣan svarge sthānam avāpsyasi |