|
1
[भीस्म] एतत ते राजधर्माणां नव नीतं युधिष्ठिर बृहस्पतिर हि भगवान नान्यं धर्मं परशंसति 2 विशालाक्षश च भगवान काव्यश चैव महातपाः सहस्राक्षॊ महेन्थ्रश च तदा पराचेतसॊ मनुः 3 भरथ्वाजश च भगवांस तदा गौर शिरा मुनिः राजशास्त्रप्रणेतारॊ बरह्मण्या बरह्मवाथिनः 4 रक्षाम एव परशंसन्ति धर्मं धर्मभृतां वर राज्ञां राजीवताम्राक्ष साधनं चात्र वै शृणु 5 चारश च परणिधिश चैव काले थानम अमत्सरः युक्त्याथानं न चाथानम अयॊगेन युधिष्ठिर 6 सतां संग्रहणं शौर्यं थाक्ष्यं सत्यं परजाहितम अनार्जवैर आर्जवैश च शत्रुपक्षस्य भेथनम 7 साधूनाम अपरित्यागः कुलीनानां च धारणम निचयश च निचेयानां सेवा बुथ्धिमताम अपि 8 बलानां हर्षणं नित्यं परजानाम अन्ववेक्षणम कार्येष्व अखेथः कॊशस्य तदैव च विवर्धनम 9 पुरगुप्तिर अविश्वासः पौरसंघात भेथनम केतनानां च जीर्णानाम अवेक्षा चैव सीथताम 10 थविविधस्य च थण्डस्य परयॊगः कालचॊथितः अरिमध्य सद मित्राणां यदावच चान्ववेक्षणम 11 उपजापश च भृत्यानाम आत्मनः परथर्शनात अविश्वासः सवयं चैव परस्याश्वासनं तदा 12 नीतिधर्मानुसरणं नित्यम उत्दानम एव च रिपूणाम अनवज्ञानं नित्यं चानार्य वर्जनम 13 उत्दानं हि नरेन्थ्राणां बृहस्पतिर अभाषत राजधर्मस्य यन मूलं शलॊकांश चात्र निबॊध मे 14 उत्दानेनामृतं लब्धम उत्दानेनासुरा हताः उत्दानेन महेन्थ्रेण शरैष्ठ्यं पराप्तं थिवीह च 15 उत्दान धीरः पुरुषॊ वाग धीरान अधितिष्ठति उत्दान धीरं वाग धीरा रमयन्त उपासते 16 उत्दान हीनॊ राजा हि बुथ्धिमान अपि नित्यशः धर्षणीयॊ रिपूणां सत्याथ भुजंग इव निर्विषः 17 न च शत्रुर अवज्ञेयॊ थुर्बलॊ ऽपि बलीयसा अल्पॊ ऽपि हि थहत्य अग्निर विषम अल्पं हिनस्ति च 18 एकाश्वेनापि संभूतः शत्रुर थुर्ग समाश्रितः तं तं तापयते थेशम अपि राज्ञः समृथ्धिनः 19 राज्ञॊ रहस्यं यथ वाक्यं जयार्दं लॊकसंग्रहः हृथि यच चास्य जिह्मं सयात कारणार्दं च यथ भवेत 20 यच चास्य कार्यं वृजिनम आर्जवेनैव धार्यते थम्भनार्दाय लॊकस्य धर्मिष्ठाम आचरेत करियाम 21 राज्यं हि सुमहत तन्त्रं थुर्धार्यम अकृतात्मभिः न शक्यं मृथुना वॊढुम आघात सदानम उत्तमम 22 राज्यं सर्वामिषं नित्यम आर्जवेनेह धार्यते तस्मान मिश्रेण सततं वर्तितव्यं युधिष्ठिर 23 यथ्य अप्य अस्य विपत्तिः सयाथ रक्षमाणस्य वै परजाः सॊ ऽपय अस्य विपुलॊ धर्म एवंवृत्ता हि भूमिपाः 24 एष ते राजधर्माणां लेशः समनुवर्णितः भूयस ते यत्र संथेहस तथ बरूहि वथतां वर 25 ततॊ वयासश च भगवान थेवस्दानॊ ऽशमना सह वासुथेवः कृपश चैव सात्यकिः संजयस तदा 26 साधु साध्व इति संहृष्टाः पुष्यमाणैर इवाननैः अस्तुवंस ते नरव्याघ्रं भीष्मं धर्मभृतां वरम 27 ततॊ थीनमना भीष्मम उवाच कुरुसत्तमः नेत्राभ्याम अश्रुपूर्णाभ्यां पाथौ तस्य शनैः सपृशन 28 शव इथानीं सवसंथेहं परक्ष्यामि तवं पिता मह उपैति सविताप्य अस्तं रसम आपीय पार्दिवम 29 ततॊ थविजातीनाम इवाथ्य केशवः; कृपश च ते चैव युधिष्ठिराथयः परथक्षिणीकृत्य महानथी सुतं; ततॊ रदान आरुरुहुर मुथा युताः 30 थृषथ वतीं चाप्य अवगाह्य सुव्रताः; कृतॊथ कार्याः कृतजप्य मङ्गलाः उपास्य संध्यां विधिवत परंतपास; ततः पुरं ते विविशुर गजाह्वयम |
1
[bhīsma] etat te rājadharmāṇāṃ nava nītaṃ yudhiṣṭhira bṛhaspatir hi bhagavān nānyaṃ dharmaṃ praśaṃsati 2 viśālākṣaś ca bhagavān kāvyaś caiva mahātapāḥ sahasrākṣo mahendraś ca tathā prācetaso manuḥ 3 bharadvājaś ca bhagavāṃs tathā gaura śirā muniḥ rājaśāstrapraṇetāro brahmaṇyā brahmavādinaḥ 4 rakṣām eva praśaṃsanti dharmaṃ dharmabhṛtāṃ vara rājñāṃ rājīvatāmrākṣa sādhanaṃ cātra vai śṛṇu 5 cāraś ca praṇidhiś caiva kāle dānam amatsaraḥ yuktyādānaṃ na cādānam ayogena yudhiṣṭhira 6 satāṃ saṃgrahaṇaṃ śauryaṃ dākṣyaṃ satyaṃ prajāhitam anārjavair ārjavaiś ca śatrupakṣasya bhedanam 7 sādhūnām aparityāgaḥ kulīnānāṃ ca dhāraṇam nicayaś ca niceyānāṃ sevā buddhimatām api 8 balānāṃ harṣaṇaṃ nityaṃ prajānām anvavekṣaṇam kāryeṣv akhedaḥ kośasya tathaiva ca vivardhanam 9 puraguptir aviśvāsaḥ paurasaṃghāta bhedanam ketanānāṃ ca jīrṇānām avekṣā caiva sīdatām 10 dvividhasya ca daṇḍasya prayogaḥ kālacoditaḥ arimadhya stha mitrāṇāṃ yathāvac cānvavekṣaṇam 11 upajāpaś ca bhṛtyānām ātmanaḥ paradarśanāt aviśvāsaḥ svayaṃ caiva parasyāśvāsanaṃ tathā 12 nītidharmānusaraṇaṃ nityam utthānam eva ca ripūṇām anavajñānaṃ nityaṃ cānārya varjanam 13 utthānaṃ hi narendrāṇāṃ bṛhaspatir abhāṣata rājadharmasya yan mūlaṃ ślokāṃś cātra nibodha me 14 utthānenāmṛtaṃ labdham utthānenāsurā hatāḥ utthānena mahendreṇa śraiṣṭhyaṃ prāptaṃ divīha ca 15 utthāna dhīraḥ puruṣo vāg dhīrān adhitiṣṭhati utthāna dhīraṃ vāg dhīrā ramayanta upāsate 16 utthāna hīno rājā hi buddhimān api nityaśaḥ dharṣaṇīyo ripūṇāṃ styād bhujaṃga iva nirviṣaḥ 17 na ca śatrur avajñeyo durbalo 'pi balīyasā alpo 'pi hi dahaty agnir viṣam alpaṃ hinasti ca 18 ekāśvenāpi saṃbhūtaḥ śatrur durga samāśritaḥ taṃ taṃ tāpayate deśam api rājñaḥ samṛddhinaḥ 19 rājño rahasyaṃ yad vākyaṃ jayārthaṃ lokasaṃgrahaḥ hṛdi yac cāsya jihmaṃ syāt kāraṇārthaṃ ca yad bhavet 20 yac cāsya kāryaṃ vṛjinam ārjavenaiva dhāryate dambhanārthāya lokasya dharmiṣṭhām ācaret kriyām 21 rājyaṃ hi sumahat tantraṃ durdhāryam akṛtātmabhiḥ na śakyaṃ mṛdunā voḍhum āghāta sthānam uttamam 22 rājyaṃ sarvāmiṣaṃ nityam ārjaveneha dhāryate tasmān miśreṇa satataṃ vartitavyaṃ yudhiṣṭhira 23 yady apy asya vipattiḥ syād rakṣamāṇasya vai prajāḥ so 'py asya vipulo dharma evaṃvṛttā hi bhūmipāḥ 24 eṣa te rājadharmāṇāṃ leśaḥ samanuvarṇitaḥ bhūyas te yatra saṃdehas tad brūhi vadatāṃ vara 25 tato vyāsaś ca bhagavān devasthāno 'śmanā saha vāsudevaḥ kṛpaś caiva sātyakiḥ saṃjayas tathā 26 sādhu sādhv iti saṃhṛṣṭāḥ puṣyamāṇair ivānanaiḥ astuvaṃs te naravyāghraṃ bhīṣmaṃ dharmabhṛtāṃ varam 27 tato dīnamanā bhīṣmam uvāca kurusattamaḥ netrābhyām aśrupūrṇābhyāṃ pādau tasya śanaiḥ spṛśan 28 śva idānīṃ svasaṃdehaṃ prakṣyāmi tvaṃ pitā maha upaiti savitāpy astaṃ rasam āpīya pārthivam 29 tato dvijātīnām ivādya keśavaḥ; kṛpaś ca te caiva yudhiṣṭhirādayaḥ pradakṣiṇīkṛtya mahānadī sutaṃ; tato rathān āruruhur mudā yutāḥ 30 dṛṣad vatīṃ cāpy avagāhya suvratāḥ; kṛtoda kāryāḥ kṛtajapya maṅgalāḥ upāsya saṃdhyāṃ vidhivat paraṃtapās; tataḥ puraṃ te viviśur gajāhvayam |