|
1
[धृ] अधर्मेण हतं थृष्टा राजानं माधवॊत्तमः किम अब्रवीत तथा सूत बलथेवॊ महाबलः 2 गथायुथ्धविशेषज्ञॊ गथायुथ्धविशारथः कृतवान रौहिणेयॊ यत तन ममाचक्ष्व संजय 3 [स] शिरस्य अभिहतं थृष्ट्वा भीमसेनेन ते सुतम रामः परहरतां शरेष्ठश चुक्रॊध बलवथ बली 4 ततॊ मध्ये नरेन्थ्राणाम ऊर्ध्वबाहुर हलायुधः कुर्वन आर्तस्वरं घॊरं धिग धिग भीमेत्य उवाच ह 5 अहॊ धॊग यथ अधॊ नाभेः परहृतं शुथ्धविक्रमे नैतथ थृष्ट्वं गथायुथ्धे कृतवान यथ वृकॊथरः 6 अधॊ नाभ्या न हन्तव्यम इति शास्त्रस्य निश्चयः अयं तव अशास्त्रविन मूढः सवच्छन्थात संप्रवर्तते 7 तस्य तत तथ बरुवाणस्य रॊषः समभवन महान ततॊ लाङ्गलम उथ्यम्य भीमम अभ्यथ्रवथ बली 8 तस्यॊर्ध्व बाहॊः सथृशं रूपम आसीन महात्मनः बहुधातुविचित्रस्य शवेतस्येव महागिरेः 9 तम उत्पतन्तं जग्राह केशवॊ विनयानतः बाहुभ्यां पीनवृत्ताभ्यां परयत्नाथ बलवथ बली 10 सितासितौ यथुवरौ शुशुभाते ऽधिकं ततः नभॊगतौ यदा राजंश चन्थ्रसूर्यौ थिनक्षये 11 उवाच चैनं संरब्धं शमयन्न इव केशवः आत्मवृथ्धिर मित्र वृथ्धिर मित्र मित्रॊथयस तदा विपरीतं थविषत्स्व एतत षड विधा वृथ्धिर आत्मनः 12 आत्मन्य अपि च मित्रेषु विपरीतं यथा भवेत तथा विथ्यान मनॊ जयानिम आशु शान्ति करॊ भवेत 13 अस्माकं सहजं मित्रं पाण्डवाः शुथ्धपौरुषाः सवकाः पितृष्वसुः पुत्रास ते परैर निकृता भृशम 14 परतिज्ञा पारणं धर्मः कषत्रियस्येति वेत्द ह सुयॊधनस्य गथया भङ्क्तास्म्य ऊरू महाहवे इति पूर्वं परतिज्ञातं भीमेन हि सभा तले 15 मैत्रेयेणाभिशप्तश च पूर्वम एव महर्षिणा ऊरू भेत्स्यति ते भीमॊ गथयेति परंतप अतॊ थॊषं न पश्यामि मा करुधस तवं परलम्बहन 16 यौनैर हार्थैर्श च संबन्धैः संबथ्धा समेह पाण्डवैः तेषां वृथ्ध्याभिवृथ्धिर नॊ मा करुधः पुरुषर्षभ 17 [राम] धर्मः सुचरितः सथ्भिः सह थवाभ्यां नियच्छति अर्दश चात्यर्द लुब्धस्य कामश चातिप्रसङ्गिनः 18 धर्मार्दौ धर्मकामौ च कामार्दौ चाप्य अपीडयन धर्मार्दकामान यॊ ऽभयेति सॊ ऽतयन्तं सुखम अश्नुते 19 तथ इथं वयाकुलं सर्वं कृतं धर्मस्य पीडनात भीमसेनेन गॊविन्थ कामं तवं तु यदात्द माम 20 [वा] अरॊषणॊ हि धर्मात्मा सततं धर्मवत्सलः भवान परख्यायते लॊके तस्मात संशाम्य मा करुधः 21 पराप्तं कलियुगं विथ्धि परतिज्ञां पराण्डवस्य च आनृण्यं यातु वैरस्य परतिज्ञायाश च पाण्डवः 22 [स] धर्मच छलम अपि शरुत्वा केशवात सा विशां पते नैव परीतमना रामॊ वचनं पराह संसथि 23 हत्वाधर्मेण राजानं धर्मात्मानं सुयॊधनम जिह्मयॊधीति लॊके ऽसमिन खयातिं यास्यति पाण्डवः 24 थुर्यॊधनॊ ऽपि धर्मात्मा गतिं यास्यति शाश्वतीम ऋजु यॊधी हतॊ राजा धार्तराष्ट्रॊ नराधिपः 25 युथ्धथीक्षां परविश्याजौ रणयज्ञं वितत्य च हुत्वात्मानम अमित्राग्नौ पराप चावभृदं यशः 26 इत्य उक्त्वा रदम आस्दाय रौहिणेयः परतापवान शवेताभ्रशिखराकारः परययौ थवारकां परति 27 पाञ्चालाश च सवार्ष्णेयाः पाण्डवाश च विशां पते रामे थवारवतीं याते नातिप्रमनसॊ ऽभवन 28 ततॊ युधिष्ठिरं थीनं चिन्तापरम अधॊमुखम शॊकॊपहतसंकल्पं वासुथेवॊ ऽबरवीथ इथम 29 धर्मराज किमर्दं तवम अधर्मम अनुमन्यसे हतबन्धॊर यथ एतस्य पतितस्य विचेतसः 30 थुर्यॊधनस्य भीमेन मृथ्यमानं शिरः पथा उपप्रेक्षसि कस्मात तवं धर्मज्ञः सन नराधिप 31 [य] न ममैत परियं कृष्ण यथ राजानं वृकॊथरः पथा मूर्ध्न्य अस्पृशत करॊधान न च हृष्ये कुलक्षये 32 निकृत्या निकृता नित्यं धृतराष्ट्र सुतैर वयम बहूनि परुषाण्य उक्त्वा वनं परस्दापिताः सम ह 33 भीमसेनस्य तथ्थुःखम अतीव हृथि वर्तते इति संचिन्त्य वार्ष्णेय मयैतत समुपेक्षितम 34 तस्माथ धत्वाकृत परज्ञं लुब्धं कामवशानुगम लभतां पाण्डवः कामं धर्मे ऽधर्मे ऽपि वा कृते 35 [स] इत्य उक्ते धर्मराजेन वासुथेवॊ ऽबरवीथ इथम कामम अस्त्व एवम इति वै कृच्छ्राथ यथुकुलॊथ्वहः 36 इत्य उक्तॊ वासुथेवेन भीम परियहितैषिणा अन्वमॊथत तत सर्वं यथ भीमेन कृतं युधि 37 भीमसेनॊ ऽपि हत्वाजौ तव पुत्रम अमर्षणः अभिवाथ्याग्रतः सदित्वा संप्रहृष्टः कृताञ्जलिः 38 परॊवाच सुमहातेजा धर्मराजं युधिष्ठिरम हर्षाथ उत्फुल्लनयनॊ जितकाशी विशां पते 39 तवाथ्य पृदिवी राजन कषेमा निहतकण्टका तां परशाधि महाराज सवधर्मम अनुपालयन 40 यस तु कर्तास्य वैरस्य निकृत्या निकृतिप्रियः सॊ ऽयं विनिहतः शेते पृदिव्यां पृदिवीपते 41 थुःशासनप्रभृतयः सर्वे ते चॊग्रवाथिनः राधेयः शकुनिश चापि निहतास तव शत्रवः 42 सेयं रत्नसमाकीर्णा मही सवनपर्वता उपावृत्ता महाराज तवाम अथ्य निहतथ्विषम 43 [य] गतं वैरस्य निधनं हतॊ राजा सुयॊधनः कृष्णस्य मतम आस्दाय विजितेयं वसुंधरा 44 थिष्ट्या गतस तवम आनृण्यं मातुः कॊपस्य चॊभयॊः थिष्ट्या जयसि थुर्धर्षं थिष्ट्या शत्रुर निपातितः |
1
[dhṛ] adharmeṇa hataṃ dṛṣṭā rājānaṃ mādhavottamaḥ kim abravīt tadā sūta baladevo mahābalaḥ 2 gadāyuddhaviśeṣajño gadāyuddhaviśāradaḥ kṛtavān rauhiṇeyo yat tan mamācakṣva saṃjaya 3 [s] śirasy abhihataṃ dṛṣṭvā bhīmasenena te sutam rāmaḥ praharatāṃ śreṣṭhaś cukrodha balavad balī 4 tato madhye narendrāṇām ūrdhvabāhur halāyudhaḥ kurvan ārtasvaraṃ ghoraṃ dhig dhig bhīmety uvāca ha 5 aho dhog yad adho nābheḥ prahṛtaṃ śuddhavikrame naitad dṛṣṭvaṃ gadāyuddhe kṛtavān yad vṛkodaraḥ 6 adho nābhyā na hantavyam iti śāstrasya niścayaḥ ayaṃ tv aśāstravin mūḍhaḥ svacchandāt saṃpravartate 7 tasya tat tad bruvāṇasya roṣaḥ samabhavan mahān tato lāṅgalam udyamya bhīmam abhyadravad balī 8 tasyordhva bāhoḥ sadṛśaṃ rūpam āsīn mahātmanaḥ bahudhātuvicitrasya śvetasyeva mahāgireḥ 9 tam utpatantaṃ jagrāha keśavo vinayānataḥ bāhubhyāṃ pīnavṛttābhyāṃ prayatnād balavad balī 10 sitāsitau yaduvarau śuśubhāte 'dhikaṃ tataḥ nabhogatau yathā rājaṃś candrasūryau dinakṣaye 11 uvāca cainaṃ saṃrabdhaṃ śamayann iva keśavaḥ ātmavṛddhir mitra vṛddhir mitra mitrodayas tathā viparītaṃ dviṣatsv etat ṣaḍ vidhā vṛddhir ātmanaḥ 12 ātmany api ca mitreṣu viparītaṃ yadā bhavet tadā vidyān mano jyānim āśu śānti karo bhavet 13 asmākaṃ sahajaṃ mitraṃ pāṇḍavāḥ śuddhapauruṣāḥ svakāḥ pitṛṣvasuḥ putrās te parair nikṛtā bhṛśam 14 pratijñā pāraṇaṃ dharmaḥ kṣatriyasyeti vettha ha suyodhanasya gadayā bhaṅktāsmy ūrū mahāhave iti pūrvaṃ pratijñātaṃ bhīmena hi sabhā tale 15 maitreyeṇābhiśaptaś ca pūrvam eva maharṣiṇā ūrū bhetsyati te bhīmo gadayeti paraṃtapa ato doṣaṃ na paśyāmi mā krudhas tvaṃ pralambahan 16 yaunair hārdairś ca saṃbandhaiḥ saṃbaddhā smeha pāṇḍavaiḥ teṣāṃ vṛddhyābhivṛddhir no mā krudhaḥ puruṣarṣabha 17 [rāma] dharmaḥ sucaritaḥ sadbhiḥ saha dvābhyāṃ niyacchati arthaś cātyartha lubdhasya kāmaś cātiprasaṅginaḥ 18 dharmārthau dharmakāmau ca kāmārthau cāpy apīḍayan dharmārthakāmān yo 'bhyeti so 'tyantaṃ sukham aśnute 19 tad idaṃ vyākulaṃ sarvaṃ kṛtaṃ dharmasya pīḍanāt bhīmasenena govinda kāmaṃ tvaṃ tu yathāttha mām 20 [vā] aroṣaṇo hi dharmātmā satataṃ dharmavatsalaḥ bhavān prakhyāyate loke tasmāt saṃśāmya mā krudhaḥ 21 prāptaṃ kaliyugaṃ viddhi pratijñāṃ prāṇḍavasya ca ānṛṇyaṃ yātu vairasya pratijñāyāś ca pāṇḍavaḥ 22 [s] dharmac chalam api śrutvā keśavāt sā viśāṃ pate naiva prītamanā rāmo vacanaṃ prāha saṃsadi 23 hatvādharmeṇa rājānaṃ dharmātmānaṃ suyodhanam jihmayodhīti loke 'smin khyātiṃ yāsyati pāṇḍavaḥ 24 duryodhano 'pi dharmātmā gatiṃ yāsyati śāśvatīm ṛju yodhī hato rājā dhārtarāṣṭro narādhipaḥ 25 yuddhadīkṣāṃ praviśyājau raṇayajñaṃ vitatya ca hutvātmānam amitrāgnau prāpa cāvabhṛthaṃ yaśaḥ 26 ity uktvā ratham āsthāya rauhiṇeyaḥ pratāpavān śvetābhraśikharākāraḥ prayayau dvārakāṃ prati 27 pāñcālāś ca savārṣṇeyāḥ pāṇḍavāś ca viśāṃ pate rāme dvāravatīṃ yāte nātipramanaso 'bhavan 28 tato yudhiṣṭhiraṃ dīnaṃ cintāparam adhomukham śokopahatasaṃkalpaṃ vāsudevo 'bravīd idam 29 dharmarāja kimarthaṃ tvam adharmam anumanyase hatabandhor yad etasya patitasya vicetasaḥ 30 duryodhanasya bhīmena mṛdyamānaṃ śiraḥ padā upaprekṣasi kasmāt tvaṃ dharmajñaḥ san narādhipa 31 [y] na mamaita priyaṃ kṛṣṇa yad rājānaṃ vṛkodaraḥ padā mūrdhny aspṛśat krodhān na ca hṛṣye kulakṣaye 32 nikṛtyā nikṛtā nityaṃ dhṛtarāṣṭra sutair vayam bahūni paruṣāṇy uktvā vanaṃ prasthāpitāḥ sma ha 33 bhīmasenasya tadduḥkham atīva hṛdi vartate iti saṃcintya vārṣṇeya mayaitat samupekṣitam 34 tasmād dhatvākṛta prajñaṃ lubdhaṃ kāmavaśānugam labhatāṃ pāṇḍavaḥ kāmaṃ dharme 'dharme 'pi vā kṛte 35 [s] ity ukte dharmarājena vāsudevo 'bravīd idam kāmam astv evam iti vai kṛcchrād yadukulodvahaḥ 36 ity ukto vāsudevena bhīma priyahitaiṣiṇā anvamodata tat sarvaṃ yad bhīmena kṛtaṃ yudhi 37 bhīmaseno 'pi hatvājau tava putram amarṣaṇaḥ abhivādyāgrataḥ sthitvā saṃprahṛṣṭaḥ kṛtāñjaliḥ 38 provāca sumahātejā dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram harṣād utphullanayano jitakāśī viśāṃ pate 39 tavādya pṛthivī rājan kṣemā nihatakaṇṭakā tāṃ praśādhi mahārāja svadharmam anupālayan 40 yas tu kartāsya vairasya nikṛtyā nikṛtipriyaḥ so 'yaṃ vinihataḥ śete pṛthivyāṃ pṛthivīpate 41 duḥśāsanaprabhṛtayaḥ sarve te cogravādinaḥ rādheyaḥ śakuniś cāpi nihatās tava śatravaḥ 42 seyaṃ ratnasamākīrṇā mahī savanaparvatā upāvṛttā mahārāja tvām adya nihatadviṣam 43 [y] gataṃ vairasya nidhanaṃ hato rājā suyodhanaḥ kṛṣṇasya matam āsthāya vijiteyaṃ vasuṃdharā 44 diṣṭyā gatas tvam ānṛṇyaṃ mātuḥ kopasya cobhayoḥ diṣṭyā jayasi durdharṣaṃ diṣṭyā śatrur nipātitaḥ |